Добрае неба [Міхась Стральцоў] (fb2) читать онлайн

ДОБРАЕ НЕБА

— Ну, дык глядзі ўжо тут сам, Максімка, а я пайду,— сказала сястра.— Я ўжо думала, што ты не прыедзеш. Прыходзіў стары Нічыпар, казаў, што яны адбудуць чаргу толькі за карову. Цёлку яшчэ на пашу не пускаюць — кульгае… Навязваюць на лагу. Дык заўтра твая двароўка — добра, што ты прыехаў…

— Я ведаў. Старшыня на луг прыязджаў — Нічыпар і яму наказваў… А мы сёння пастараліся ўранку і вунь які клін на расцяробах дабілі: ведаеш, там, дзе летась Аўдзея секанула маланка.

— Дык ты глядзі ўжо цяпер, Максімка, сам… Я табе хлеба спякла. Учора масла збіла. Што гэта яшчэ хацела сказаць?.. Парсюку не мяшай надта мукі — лета… Ён і бацвінку вунь як есць — цялёпкае, аж вушы трасуцца… Квактуха твая нейкая дурная: з хаты не выгнаць. Кураняты ўжо вялікія, навошта трымаць у хаце…

— Ідзі, Насця, ідзі, цяпер я ўжо сам. Дзякуй, што гэтыя дні пабыла.

— Варка ўчора праходзіла. Убачыла мяне ў цябе на двары — зайшла. Пагаварылі мы… Хоць бы ты жаніўся ўжо…

Яна ўздыхнула, паправіла пад хусткан зляжалыя, прыліплыя да шчок валасы, глянула на свае босыя ногі і, зноў уздыхнуўшы, пайшла ў агарод. Ён маўчаў. Бачыў, як у агародзе яна падвязвала фартух, нагнуўшыся, падбірала з узмежка траву — трава, нагрэтая сонцам за дзень, упрэла і цяпер патыхала аж сюды, на двор, саладкава і горача. Насця пайшла мяжой паўз грады: зноў нечага нагнулася, зашамацела гуркоўнікам. «Укрывае гуркі-насеннікі,— падумаў ён,— каб куры не падзяўблі». Яна выйшла агародам у поле, ні разу не аглянуўшыся,— драбнаватая, у паркалёвай выцвілай кофце, у шырокай доўгай спадніцы,— ішла да сценкі, і не вельмі ўжо высокае сонца ружовіла яе, надавала ёй сярод поля нейкай сцішанай, журботнай самоты.

I тады ў яго на душы таксама нечага стала журботна, ціха — і гэта было горш, чым каб ён ведаў, пра што і чаго смуткуе.

На двары было ціха, ціха было і на суседскім, у старога Нічыпара: адно ціўкалі там, пад акном за ліштвай, маладыя вераб’і. Сонца грэла шэры пакарабачаны дах Нічыпаравай хаты, стаяла цішыня, і ўсё было наўкол такое выразнае, сапраўднае, што хацелася сысці куды, каб нічога не бачыць.

Ён пайшоў у канец двара, пад пограб, па-старому крыты саломай. Тут быў цень, была прахалода, пахла бульбай і сырой зямлёй. Бульба прарастала з-пад падруб пограба, гнала на двор бледна-ружовыя кволыя стрэлкі. Максім адчыніў у пограб дзверы, прыгнуўшыся ступіў у халаднаваты паўзмрок, пастаяў, прывыкаючы да цемені, потым знайшоў ля сцяны халодную цяжкую конаўку, зробленую са снараднай гільзы, і пачаў боўтаць ёю ў бочцы з бярозавікам. У пограбе пасвятлела: сталі відаць абкураныя сцены, засек пад бульбу, жалезная трынога пад вуголле: зімою грэў ім пограб, каб не памерзла бульба. Яму стала лепш, калі ён, заплюшчыўшы вочы, піў кіславаты, даўкі бярозавік, думаў, што трэба не забыцца сказаць Насці, каб узяла колькі вёдзер сабе: гэтага квасу яму аднаму замнога.

Ён зачарпнуў яшчэ конаўку і панёс яе ў хату.

Ужо ступаючы на ганак, ён падумаў раптам, што тое невыразнае, што мучыла яго, было, мусіць, бояззю пустой хаты, і цяпер, падумаўшы пра гэта, ён ужо ведаў усё наперад: там, у хаце, больш чым дзе апануе яго адзінота, зноў і зноў нахлынуць успаміны пра жонку. Але не ісці ж было назад, і ён таргануў дзверы — задрыжалі сцены, у твар патыхнула настоенай цеплынёй жытла, а на вокнах, патрывожаныя стукам дзвярэй, зазвінелі, забзымкалі мухі.

Было непазбежнае і невясёлае яго вяртанне.

Ён ішоў да стала, стараючыся не ступіць нагой на пакрышаны куранятам хлеб на падлозе. Кінуў на куфар шапку, паставіў на стол конаўку з бярозавікам, пайшоў у сенцы і, дастаўшы з торбы прывезены з лугу акрайчык хлеба, зноў вярнуўся ў хату. Пра спечаны Насцяй хлеб ён не ўспомніў. Сядзеў за сталом і нехаця піў квас, заядаючы яго хлебам і вялікай, цеплаватай цыбулінай, знойдзенай на падаконні. Яму здавалася, што ён ні пра што не думае, але, мусіць, увесь час ён проста шкадаваў сябе — гэта было падобна на боль і не падобна на думку.

Потым, перакусіўшы, ён непрыкмет задрамаў за сталом. Такое стала ў яго ўжо звычкай: варта было яму сцішыцца, як ён пачынаў драмаць. Але драмаў ён заўсёды чуйна. Вось і цяпер чуў, як нехта з некім гаварыў на вуліцы, як ціўкалі ў хаце пад квактухай кураняты, як недзе праляскаталі калёсы. Пасля змарыў сон. Снілася жонка: стаяла над ім і будзіла, і такая цеплыня да яе, пяшчота поўнілі ўсяго яго, што ён знарок не абзываўся, думаў, што гэта яму заўсёды толькі здавалася, нібыта памерла жонка: яна з ім, ён вось, калі захоча, устане і дакранецца да яе…

Заціўкалі кураняты, заквохкала курыца, і ён прахапіўся. Акно залівала чырвань, шумеў каля хаты ільмак, і раней чым ён што-небудзь падумаў, сэрца сціснула туга. О, гэта чырвонае, халоднае святло! Нічога не іначылася, заўсёды быў усё той жа летні надвячорак, як і пяць год назад, калі памірала жонка, і ён нечага выбег з хаты на двор. Чырвонае садзілася тады сонца, халодны вецер мёў пясок па вуліцы, і на ўсім была чырвань, халодная чырвань…

Колькі часу ён сядзеў за сталом, пакуль не ўспомніў, што, як ад’язджаў з лугу, мужчыны давалі яму да сваіх сямейнікаў розныя даручэнні. «Трэба схадзіць наказаць,— падумаў ён,— заўтра, мусіць, на луг пойдзе падвода». Вылазячы з-за стала, кінуў вокам на старое люстэрка, што вісела на сцяне: з фіялетава-асмужанага шкла глянуў на яго парослы шчэццю твар са зморанымі квола-сінімі вачамі. Падумаўшы, ён дастаў з куфра нажніцы. Моршчачыся, пачаў падстрыгаць вусы і шэрае пянёўе на шчоках.

Скончыўшы, ён узяў з куфра шапку і, нібы ўспамінаючы нешта, спыніўся пасярод хаты.

Навошта, навошта ён тут адзін, навошта гэта хата, калі няма жонкі, калі раз’ехаліся, павыходзілі ў горадзе замуж дочкі, бадзяецца недзе па свеце сын, пра якога думаў, што прыедзе ў вёску, ажэніцца і стане абжываць бацькаву хату…

Дочкі клікалі ў горад, але гэта так не трэба было, несур’ёзна нават, бо не хацеў пра горад і думаць. Кожнае лета ён чакаў дадому сына: той прыязджаў заўсёды нечакана, пад вечар, мажны, лабасты, у цёмным касцюме і ў чорнай флоцкай фуражцы, якую ўжо колькі год насіў пасля службы. I тое, што прыязджаў ён заўсёды нечакана, што заўсёды быў у адной і той жа фуражцы, што прыязджаў не з чамаданам, а з рэчавым мяшком, непакоіла і палохала Максіма: ён баяўся, каб не закруціла сына жыццё, каб не прывык, халасцякуючы, браць чарку, не звязаўся з благімі людзьмі…

Увечары, паставіўшы на стол бутэльку самагонкі і такую-сякую закусь, ён асцярожна пачынаў выпытваць у сына пра жыццё, намякаў на жаніцьбу, але той чамусьці больш адмоўчваўся, выпіўшы, налягаў на агуркі, неахвотна беручы што другое, і тады, сцяўшыся ад крыўды, Максім думаў, што сын назусім адкаціўся ад яго, ад дому, што папрокамі і ўшчуваннем тут не паможаш. Ён змаўкаў, моўчкі яны вылазілі з-за стала, моўчкі лажыліся спаць, а назаўтра, устаўшы, Максім адразу ж даваў сыну якую-небудзь работу.

I так было дзень пры дні; ён прымушаў яго рабіць і дома, і ў калгасе. Не шкадаваў, не хацеў шкадаваць яго — навошта шкадаваць, калі сын не шкадуе бацьку. Паміж сабой яны цяпер амаль не гаварылі, ім было ніякавата, застаўшыся адзін на адзін: сын, Максім бачыў, пачынаў сумаваць, марнець з твару і, калі канчаўся адпачынак, пакідаў вёску з ахвотай.

А цяпер не прыязджаў да бацькі другі ўжо год…

Навошта, навошта гэтая хата, дзе жывуць толькі туга па жонцы і крыўда на сына?

Ён пастаяў пасярод хаты, убачыў на падлозе хлебныя крошкі — пайшоў у качарэжнік, узяў венік і падмёў падлогу. Наліў куранятам у талерку свежай вады і выйшаў на двор.

За агародам сценкаю ішлі з поля жанчыны: нечы голас вылучаўся з усіх, не то на некага сварыўся, не то нешта расказваў. Была пара нядоўгай сцішанасці, вечаровай лагоды, пара ружовага промня і сумна-звонкай дзявочай песні. Але ніхто не спяваў. Грукаў на сажалцы пранік — рэха дрымотна кацілася па вёсцы; яно нагадвала нешта маладое, напаўзабытае, будзіла нейкую няпэўную надзею, што і праз год, праз два гэтак жа будзе каціцца яно па вёсцы, што і ён яшчэ будзе вось так стаяць на двары і слухаць яго.

I на душы ў яго паспакайнела.

Ён замяшаў парсюку тоўчанай бульбы, выліў яе ў карыта, пачакаў, пакуль той з’есць, і выйшаў на вуліцу. Трэба было б зайсці да старога Нічыпара, сказаць, што прыехаў з лугу і будзе заўтра адбываць двароўку. «Зайду потым,— падумаў ён,— спачатку развяжуся з лугам». I пайшоў паволі вуліцай.

На лажку ля студні ён убачыў хлапчукоў: падкідваючы ўгору нейкую птушку, яны з крыкам ганяліся за ёй, пакуль, ловячы, не накрывалі яе шапкай. Ён спыніўся і паклікаў іх да сябе. Хлапчукі прыціхлі, збіліся ў купку; потым, сказаўшы нешта сябрукам, да Максіма падбег брыгадзіраў Стась — самы смелы з усіх, рослы, у замурзанай шапцы, надзетай брылем назад.

— Гэта вы нам крычалі, дзядзька Максім?

— Носіцеся тут,— сказаў ён,— птушанё маленькае мучыце…

— Гэта кароза,— сказаў Стась,— а па-навуковаму — сойка.

— Кароза, сойка — усё адно,— сказаў ён.— Вы мне лепш адно дзела зрабіце…

Стась паправіў на галаве шапку і, пераступіўшы з нагі на нагу, шморгнуў носам.

— Якое дзела?

— Аббяжыце двары і скажыце, што я прыехаў з лугу, што мужчыны прасілі, каб…

— Ого, дзядзька Максім, хітрыя вы,— сказаў Стась.— Што ў нас ногі купленыя?

— Бач, разумнік які!.. Я вам таптуху дам схадзіць на рыбу.

— Праўда, дасцё? Не маніце, дзядзька Максім?

— Ты лепш слухай. Я табе зараз усё раскажу як мае быць. Толькі, глядзі, не забудзься…

Ён тлумачыў, каму і што трэба наказаць, а Стась усё ківаў галавой і шморгаў носам.

— Дык не забудзешся? Глядзі ж…

— Праўда, таптуху дасцё, дзядзька Максім?

Ён не адказаў. 3 кустоў, што былі за студняй, выходзіла Варка. Яна, мусіць, таксама заўважыла яго, хацела была спыніцца, можа, нават схавацца, але, зноў зірнуўшы на вуліцу, смела пайшла да яго. Ён стаяў і чакаў. Яна ішла паволі, засяроджаная, заклапочаная, ішла, не ўзнімаючы галавы, і калі параўнялася з ім, ледзь павяла на яго вокам і спакойна, ціха сказала:

— Шчаўя во трохі нашчыпала… Не расце нешта гэты год.

— На лузе такога дабра хапае,— таксама не вітаючыся, сказаў ён.— Толькі дзе ты будзеш яго шчыпаць…

Яна прыпынілася і глядзела некуды ўбок.

— Дык гэта ты адзін прыехаў ці пакасілі ўжо ўсё?

— Двароўка ў мяне,— сказаў ён.— Мужчыны яшчэ засталіся…

— Плот у мяне, такое ліха, паваліўся,— сказала яна.— Хадзіла раніцай да Іванчыкавага хлопца, а яму часу, кажа, няма. Каменне збіраць у другую брыгаду паехаў. Сказаў, можа, і заначуе там…

— Каменне ў сенакос… Нехта ж выдумаў…

— Не ад калгаса гэта… 3 раёна прыязджалі… За грошы.

— Даўно забурыўся твой плот?

— Пад вечар учора. Нечы парсюк падрыў. Я хацела выраўняць, а слуп гнілы — надламаўся… Падперла рыдлёўкай…

— Дык хадзем, можа,— гляну…

— Табе ж мо часу няма…

Ён, не зірнуўшы на яе, моўчкі пайшоў вуліцай, яна памкнулася следам, трымаючыся воддаль. Ён падняў з дарогі нейкі дубчык, круціў яго ў руках, потым, прымерыўшыся, кінуў у пыльную канаву пад плот.

— Можа, табе часу няма,— яшчэ раз перапытала яна.— Прыедзе Іванчыкаў хлапец… А там у майго Толіка канікулы будуць.

— Ці многа ж яму даюць гуляць?

Месяц, пісаў… А твой гэта летась не прыязджаў?

— Нельга яму,— зманіў ён.— Не пускаюць. Работа ў яго такая.

— А няўжо… Гэта ж во Марынін хлапец са службы прыйшоў, а дзе служыў, не кажа. Не дазваляюць ім казаць…

— Твайму многа яшчэ вучыцца?

— Дзве зімы.

«Вывучыцца,— падумаў ён,— трэба яму будзе вёска… Во як майму». Ён не хацеў прызнацца сабе, але ведаў: каб Толік быў благі сын, ён, Максім, можа, знайшоў бы ў гэтым нейкае суцяшэнне сабе, і ў нечым бы ён тады зраўняўся з Варкаю. I, можа, яна не стала б тады так патураць гэтаму свайму жэўжыку, на якога Максім ужо два гады насіў у душы затоеную крыўду. У вёсцы даўно ўжо ведалі, што ён ходзіць да Варкі: ён без жонкі, яна без мужа — чаму б не сысціся. Ведаў пра гэта, мусіць, і Толік, бо неяк улетку, падпіўшы на выпускным школьным вечары, прычапіўся на вуліцы да Максіма, кідаўся біцца, гразіўся і блізка не падпусціць да матчынага парога… Прыбегла Варка і, плачучы, ушчуваючы, павяла сына дадому. I з той пары паміж ёй і Максімам як бы залягло нешта, абаіх гняла нейкая няпэўнасць, асцярожнае і ўпартае нежаданне шчырасці.

Яны і цяпер, гаворачы, як бы баяліся парушыць гэтую няпэўнасць і так, то перакідваючыся словамі, то маўчучы, дайшлі да Варчынай хаты.

— Во, бачыш,— сказала яна, спыніўшыся ля падгнілага слупка,— вецер узвінецца — зноў забурыцца…

— Забурыцца,— пакратаўшы слуп, заклапочана згадзіўся ён.— Усё перасыпаць трэба. Але пакуль хоць новы слуп укапаю… Дай гляну на двор…

— Дык глядзі ўжо, Максімка, глядзі,— неяк разгублена і лісліва сказала яна і адступіла ўбок, пачакала, пакуль ён пройдзе ў весніцы, і потым сама ўжо зайшла на двор… Максім нешта выглядаў пад паветкай, нешта мармытаў сабе пад нос, потым адкаціў ад сцяны сукаватае сасновае палена, закарэлае ўнізе ад смалы, гопнуў па ім нагой і паклікаў:

— Ідзі сюды, глянь… На смалякі берагла? Закапаю гэтым канцом у зямлю — гнісці не будзе.

— Ды глядзі ўжо, Максімка, глядзі,— зноў неяк разгублена сказала яна,— табе відней.

— Нясі мне пілу, сякеру…

Ён схадзіў на вуліцу замераць слуп, зноў вярнуўся: з сянец вынесла пілу і сякеру Варка. Удваіх яны перапілавалі слуп, зрабілі зарэзкі для жэрдак, потым ён ужо ўсё рабіў сам: падраўноўваў на слупе сукі, капаў ямку, прыбіваў жэрдкі. Варка не паказвалася з хаты. «Мусіць, не хоча, каб нас бачылі разам,— думаў ён.— Але ўсё роўна будуць малоць языкамі: раблю ж во плот… Ну і няхай…»

Калі ён рабіў на вуліцы, бачылі яго ўсяго два чалавекі: прайшлі міма, павіталіся, але не загаварылі. «Бач, далікацтва якое!» — падумаў ён, і яму чамусьці стала прыемна. Было прыемна думаць, што недзе тут, блізка ад яго, Варка, што сённяшні дзень нешта зрушыць, можа, і ў іх адносінах. Калі ён канчаў работу, заходзіла сонца — чырвонае, халаднаватае, але на вуліцы было ціха, цёпла, і ўспамін пра жонку, у нейкі момант скалануўшы яго, неўзабаве адступіўся. «Пра гэта сёння не трэба думаць,— сказаў ён сабе.— На сёння даволі».

На ганак выйшла Варка і клікнула яго ў хату.

Ён пайшоў. Яшчэ з парога пачуў ён пах яешні, убачыў засланы свежым абрусам стол: у хаце было ўтульна, чыста, па кутах снаваўся ціхі паўзмрок, і на яго, як ён толькі ўвайшоў, адразу патыхнула нечым лагодным, такім непадобным на ягоную хату, што ён спачатку разгубіўся, стаў у парозе.

— Садзіся во, перакусі,— сказала яна.

У парозе ён памыў над вядром рукі, выцер іх чыстым ручніком, які дала яму Варка, і хацеў быў павесіць яго на цвік, але яна сказала:

— Вазьмі за стол — пасцелеш на калені.

Ён сеў за стол, палажыўшы ручнік не на калені, а на лаўку каля сябе. Яна дастала з куфра графінчык падчырвоненай гарэлкі, наліла поўную шклянку, трошкі капнула ў другую шклянку сабе і паставіла графінчык на стол.

— Раструбяць цяпер па вёсцы,— усміхнулася яна,— скажуць: Максім у прымы пайшоў…

— Ліха з імі,— нешта думаючы сваё, адказаў ён.— Насця казала, што бачыла цябе. Пытала ў мяне, чаму не жанюся…

— Выпі, Максімка, выпі,— нечага занепакоілася Варка.— Я дык ужо і не ведала, што з гэтым плотам рабіць… Выпі…

«Хітруе,— пакрыўдзіўшыся, падумаў ён.— Не хоча гаварыць… Эх, бабы!» I выпіў, скоранька чокнуўшыся з Варкай, сваю гарэлку.

— Бяры во яешню,— падказала яна.— Сыру пакаштуй… Даўно ўжо не рабіла… Толік мой любіць…

— Калі ён прыедзе?

— А тыдні, пісаў, праз два…

— Надта не патурай яму. Няхай хоць сена назапасіць паможа. 3 сенам цяпер людзям найболыпы клопат… Гэта ж прыязджаў на луг настаўнік наш, з калгаснікамі на дзесяць працэнтаў касіць. Дык той-сёй крывіцца… А хіба ж яму не трэба карову карміць? Ён жа тваіх дзяцей вучыць, у адной вёсцы жыве…

— Ёсць яшчэ людзі — толькі пад сябе грабуць… Можа, яшчэ, Максімка, вып’еш? Я налью…

— Не, не буду… Карова з пашы прыйдзе — трэба падаіць. Заўтра ўставаць трэба рана — зноў жа кароў пасвіць…

Яна не ўпрошвала, адшчыкнула сабе кавалачак сыру, ела, потым, склаўшы рукі на грудзях, ціха сядзела, нешта думала, а ён паглядаў на яе, на яе яшчэ не састарэлы твар, на асмужаны паўзмрокам чысты лоб пад туга зачасанымі чарнявымі валасамі,— яна заўважыла гэта, паварушылася, паглядзела ў акно.

— Змяркаецца ўжо… Гэта ж трэба, божа, такое, каб мужчына жаночую работу рабіў… Як не павязе, дык не павязе…

— Чаго шкадаваць,— як бы зазлаваўшы, сказаў ён.— Лепш бы замуж за мяне ішла… Чаго шкадаваць?..

— А я і пайшла б,— спакойна і сур’ёзна сказала яна,— каб не Толік. Каб не Толічак мой… А што ж з ім будзе? Бацька нас тады пакінуў, сышоў сабакам сена касіць… На заробкі з’ехаў… Дык як жа я цяпер сына пакіну?..

— Не ўсё ж будзе пры табе… Жэніцца — чужая станеш.

— Можа, і жэніцца… Можа, і чужая стану, ды ён жа мне не чужы… Што мы? Няхай ужо нашы дзеці жывуць…

Ён пачынаў трохі п’янець, стала шкада сябе, Варкі. «Як добра,— прыйшло ў галаву,— што не сказаў ёй праўду пра сына. Яна б думала, што ў мяне благі сын, і шкадавалася б мяне… Яна добрая… Не тое што я… Яна шкадуе Толіка, і ён кожны год прыязджае дамоў… Дык жа ён студэнт, куды ён паедзе?» — падумалася потым, але скора ён адагнаў гэтую думку, яму здалося, што гэта ад крыўды на Толіка, ад зайздрасці да Варкі. «Падумаю, падумаю потым»,— як бы апраўдваючыся перад некім, казаў сам сабе.

— Я пайду ўжо,— сказаў ён устаючы.— Харошая ў цябе гарэлка…

— Не крыўдуй, Максімка, не крыўдуй. Пажывём — пабачым… Не крыўдуй…

— Хораша тут у цябе, не ішоў бы ў сваю хату… Пайду. Звечарэла ўжо… Здаецца, ужо і кароў прыгналі.

— Дам табе сыр з сабою,— устаючы з-за стала, замітусілася Варка.— У мяне яшчэ адзін ёсць… Вазьмі. Самому табе не зрабіць.

— Куды ж я дзену яго? Праз усю вёску несці?.. Другі, можа, калі раз.

— Я загарну табе, Максімка… Сценкаю пойдзеш.

Яна схадзіла ў сенцы, прынесла загорнуты ў чыстую полачку сыр. Ён, памуляўшыся, паадгаворваючыся, узяў. Варка выйшла за ім на ганак.

— Можа, яшчэ зайду шуляк у варотах перамяніць,— сказаў ён.— Нехта падчасаў, каб весніцы зачыняліся,— хіба гэта работа…

— А няўжо ж, Максімка, няўжо ж…

Ён выйшаў у агарод і пайшоў баразной па бульбоўніку, кіруючыся да сценкі. Ужо добра звечарэла. Лажылася раса, браўся на ўзмежках рэдзенькі туман, і, азірнуўшыся на вёску, ён убачыў на вуліцы цяпельцы: варылі бульбу. За сценкаю, у густым жыце, ужо ўсчала сваё «жаць-палоць» перапёлка. Ён ішоў, прыглядаючыся да ўсяго наўкол, услухоўваючыся.

Насоўвалася ноч, яна несла з сабой нейкую таямнічасць, хавала ў прыцемак зямлю, нібы хацела, каб чалавек, забыўшыся на гэту зямлю, паглядзеў на неба. Праразаліся, нясмела блішчалі першыя зоркі. I зноў, як удзень, калі прыехаў з лугу, на Максіма сыходзіў незразумелы, дзіўны настрой, падкрадваўся смутак, але быў ён нейкі лёгкі, не вярэдзіў болем душы. Максім думаў пра сына, невядома чаму яму прыйшло ў галаву, што вось ён тут ідзе, адзін сярод поля, а дома, можа, чакае яго сын: сядзіць на ганку, ціха, засяроджана курыць, а можа, хто пазнаў яго з вуліцы, пазваў, і яны цяпер стаяць ля варот і мірна гамоняць. Ён успомніў пра Варку, пра Толіка, падумаў, што, можа, ён сам вінаваты, што так доўга не едзе дадому сын. Навошта так зацята хаваў заўсёды ў сабе крыўду на яго, навошта знарок, злуючыся, прымушаў яго пеклавацца на рабоце — каб сын не хацеў памагчы бацьку, хіба прыязджаў бы ён дадому?

Ён глянуў на неба: яно было шырокае, ціхае, добрае, і зоркі, здавалася, падміргвалі яму, Максіму, бачылі яго і гаварылі з ім. Хвалюючыся, падышоў ён да сваёй хаты, асцярожна зайшоў у двор: на ганку каля дзвярэй было цёмна. Ён намацаў рукою вушак, клямку — на прабоі вісеў замок. «Не прыехаў,— падумаў ён,— не прыехаў». Карова, мусіць, пачуўшы яго, зарыкала ля варот на вуліцы. Ён упусціў яе ў двор, сеў на ганак і закурыў. Неспадзявана для самога сябе пачаў думаць, што сын, мусіць, прыедзе заўтра: ён прыгоніць надвячоркам з пашы кароў, адчыніць весніцы, а на двары будзе стаяць сын…

Адамкнуў дзверы, узяў у сенцах даёнку і пайшоў да каровы…

Вячэраў ён сырадоем і недаедзеным у абед зачарсцвелым акрайчыкам хлеба. Трэба было рана ўставаць заўтра, і ён адразу лёг. Заснуў скора і спаў спакойна, уціхамірана: яму снілася, што прыехаў дадому сын.

1964