Д’ябал запрэжаны ў плуг [Сяргей Дубавец] (fb2) читать онлайн

Сяргей Дубавец

Д'ЯБАЛ ЗАПРЭЖАНЫ Ў ПЛУГ

Містычны трылер з жыцця пражскіх големаў

- Я бясконцая, - сказала лесвіца.

Яна хавала свае каменнья прыступкі ад начных ліхтароў на стромым схіле, які аддзяляў Фаліманку ад Легеровай. Дзве амаль неадрознья ў цемры постаці спрабавалі падняцца па лесвіцы ўгару. Але яе шурпатья прыступкі, нібы на эскалатары, марудна рухаліся ўніз. І калі постаці рабілі крок, яны заставаліся на тым самым месцы.

- Ім трэба паскорыць рух, тады яны пачнуць падымацца, - гулка прамовіў мост, які звысака пазіраў на падарожнікаў.

- Няўжо ты думает, што яна не паскорыць свой рух разам з імі, - усміхнуўся куст вінаградніка, які даўно перарос свой век і ператварыўся ў корч. - Яна ж бясконцая...

- Яна проста як трэнажорка! - зарагатаў мост.

- Ніякая ты не бясконцая, - азваўся асфальт, якім лесвіца завярталася ўверсе. - Удает з сябе невядома што.

Бясконцая, бясконцая! Каб адчуць бясконцасць, ім якраз і трэба спыніцца. Гэта значыць, скончыцца. Каб аж невыносна стала ад страты ўсіх сэнсаў. Тады некаторыя гатовыя жывымі лезці ў зямлю.

- Нават праз асфальт? - падвысіла голас лесвіца, якую спакваля адпускала крыўда за «невядома што».

Падарожнікі зрабілі яшчэ адзін крок, быццам не разумеючы марнасці свайго ўзыходжання. У іхнім руху неверагодная маруднасць спалучалася з такой самай упартасцю.

- Бясконцы толькі госпад наш Бог, - прапяяў тэнарам залаты крыж на тэракотавай бажніцы злева. - Але гэта пастулат і толькі ўсяго. Дзеці заўсёды пытаюцца: хто нарадзіў Бога, адкуль ён узяўся? І што ты ім адкажаш? Расповед пра бясконцасць іх не задавальняе.

- А хто яго, дарэчы, нарадзіў? - спытаўся абронены кімсьці бясколерны гузік, што тырчаў з пяску. - Адказы кшталту «вечнасць» і «быў заўсёды», а таксама «не ведаю» і «гэта не карэктнае пытанне» не прапаноўваць.

- Найлепшы адказ, які я чуў: мяне тады яшчэ не было. Кропка, - сказаў Музей чэшскай паліцыі. - З такім алібі не паспрачаецца ні малы, ні дарослы.

- Але гэта закамуфляванае «я не ведаю», - настойваў гузік.

Тым часам постаці працягвалі перастаўляць ногі на верхнія прыступкі, якія рабіліся ніжнімі. Магчыма, яны ведалі, хто нарадзіў Бога? Бо для іх бясконцаю была іхняя далёкая краіна. Там таксама спрачаліся пра тое, калі яна з’явілася, але таямніцы нараджэння не было. Толькі ж спадарожнікі ў размову не ўступалі.

- Я вам распавяду, як было насамрэч, - сказаў Месяц, які ўбачыў спадарожнікаў, вызірнуўшы з-за хмары. - Бога ніхто не нараджаў, яго прыдумалі. Спачатку было слова, а ў слова быў аўтар. Імя ягонае згубілася ў гісторыі. І Біблія спачатку была проста звычайнай казкай. А ў казках на тое, што нешта там без канца і без краю ніхто не звяртае ўвагі, прымаюць як дадзенасць. Іншая рэч, калі Біблія стала ператварацца ў рэлігію, калі ў Бога сказалі верыць, тады і ўзнікла гэтая праблема - каб паверыць у бясконцасць, трэба яе ўявіць. А яна проста чалавечымі мазгамі не ўяўляецца. І тады Богу ў помач з’явіўся Хрыстос. Калі б Хрыстос не памёр, немагчыма было б цалкам зразумець і прыняць Бога. Сакрум рэлігіі трымаецца на гэтай вось напалову ўяўнай і напалову зразумелай (а на другую палову няўяўнай і незразумелай) бясконцасці. Але не забывайце пра казку, - яшчэ паспеў сказаць Месяц перад тым, як яго зноў затуліла хмара.

- Месяц атэіст! - сказала лесвіца.

- Атэіст гучыць як ананіст, - рагатнуў мост.

- Ён не атэіст, - сказаў крыж на бажніцы. - Вялікая аблуда змушаць кагосьці да веры, бо вера ёсць у базавай камплектацыі чалавека. Як нага ці страўнік ці спачуванне, напрыклад. Калі веры няма, значыць, ты хворы. Таму з веры нельга рабіць дыскусіі. І ў рэлігіі самае важнае зусім не вера (яна і так ёсць), а рытуал, паралельная рэальнасць.

- Цалкам згодны, - ізноў вынырнуў з-за хмары Месяц. - Святары даказваюць бясконцасць то рамкамі чалавечага розуму, то параўноўваюць яе, то бок, Бога з геаметрычнай простай лініяй, што не мае канца. Тым самым вяртаюць нас да таго, каб мы ўспрымалі Біблію як казку, але пры гэтым грашаць, бо тады Бог з рабочага інструмента ператвараецца ў іхніх руках ва ўмоўнасць.

- Але што сказаць, адкуль ён узяўся, хто яго прыдумаў? - настойваў гузік.

- Казкі бываюць аўтарскія і народныя, - сказаў Месяц - Калі аўтарства невядомае, значыць, Бога прыдумаў народ. Звычайны фальклор.

- Дай ім падняцца, - загадаў лесвіцы асфальт. - Хай ідуць куды ім трэба.

Лесвіца сапраўды паслухмяна спынілася, і дзве постаці пачалі павольнае ўзыходжанне.

Яны былі ледзь бачныя ў цемрыве ночы. Нават, можна сказаць, зусім нябачныя, і невядома з чаго можна было здагадацца, што яны ёсць і што нешта там адбываецца.

Між тым, навокал іх чым далей, тым болей усё рагатала, шыкала і кпіла з іх, кожная жаба, кожны парастак, кожная расколіна ў бетоне. Але яны гэтага не чулі. Ні падчас узыходжання, ні калі выйшлі нарэшце ўверсе на дол.

Шум, рогат і кпіны, якія з усіх бакоў абрынуліся на падарожнікаў, паступова сціхалі, бо новыя экстэр’еры, у якіх ім даводзілася ісці, не бачылі іхняга канфузу на лесвіцы і не маглі пра яго ведаць.

На бязлюднай начной вуліцы іх сустракалі грамады велічных будынкаў, якія рабілі выгляд, што паснулі разам са сваімі насельнікамі. Але насамрэч яны не спалі і ўсё, што маглі сабе дазволіць, - разглядаць нашых падарожнікаў і разважаць пра іх.

«Што звязвае паміжсобку гэтых мужчынаў, старэйшага і маладзейшага? - думаў першы дом на іхнім шляху. - Яны так настойліва крочаць наперад, і разам з тым адчуваецца, што не ведаюць, куды ідуць. У іх няма мэты, і адзінае, што пра іх можна сказаць, - што яны амаль аднолькавыя і што яны разам».

Дзіўная рэч. Яшчэ напраўду можна было разгледзець, што гэтыя двое - мужчыны і што яны рознага ўзросту, але з кожным іхнім крокам гэтыя адметнасці расплываліся і рабіліся ўсё менш выразнымі. Тым часам постаці іхнія павялічваліся ў памеры.

«Магчыма, іх звязвае любоў, а магчыма, нянавісць, - разважала вакно, у якім адбіліся іхнія цені. - Хоць у кожнай любові ёсць кропелька нянавісці і наадварот».

Як і ў кожнай асалодзе ёсць кропелька болю і таксама наадварот.

«Выглядае, што яны вяртаюцца пасля нейкай важнай агульнай справы», - заўважыў сабе дарожны знак.

«Ці толькі збіраюцца нешта замуціць разам», - звягнуў начны трамвай.

«Яны занадта спакойныя, каб нешта задумляць, і занадта мэтанакіраваныя для тых, хто ўсё завершыў, - далучыў свой голас лёгкі павеў ветру.

- Яны не ў пачатку і не ў канцы, яны даўно робяць тое, што робяць. Але цяпер з імі нарэшце адбылося неверагоднае - яны паразумеліся!»

«Яны паразумеліся», - сам сабе ўсміхнуўся самотны сабака, які прабягаў міма.

«Яны паразумеліся? - у шмат галасоў недаверліва пракрычала зграя варон у небе. - Як жа! Як жа! Як жа! Як жа! (4 разы)».

Насамрэч ніколі не скажаш, ці ёсць паразуменне паміж людзмі, толькі таму, што яны ідуць разам. Адзіны выпадак, калі можна дапусціць, што яно ёсць - калі абое плачуць. Але нашыя постаці не плакалі.

«У мяне адчуванне, што яны ідуць у розныя бакі», - падумаў самалёт, які пралятаў над горадам, ідучы на пасадку.

«Хутчэй яны ідуць у адным кірунку рознымі бакамі», - заўважыў сабе самалёт, які набіраў вышыню.

Сапраўды, адна постаць цяпер ішла перад другою задам наперад.

Паступова яны спусціліся ў гарадскую каменную лагчыну.

На вузкай вулачцы, асветленай з двух бакоў агнямі кабарэ, ад падарожнікаў літаральна адскочылі два зазывалы-мурыны. Рэч у тым, што ў часе руху, вандроўнікі павялічыліся ў памерах, і калі праходзілі міма зазывалаў, стала бачна, што яны ўжо маюць па два росты звычайнага чалавека. Апроч таго, яны пачалі лёгка свяціцца ад зыркіх агнёў рэкламы.

Ачомаўшыся, першы загаварыў Бабаджайд:

- Ты бачыў? Ты бачыў гэтых... цыркачоў?

- Думаеш, яны так зарабляюць? - адгукнуўся Ўзома. - Яны такія страшныя! Хто да іх захоча наблізіцца? Бог іх пакараў.

- Яны самі хочуць зрабіць выклік Богу.

- Бог іх абавязкова пакарае за гэта, - вельмі сур’ёзна сказаў Узома.

Пачаў накрапваць дождж, і зазывалы раскрылі парасоны. Грыбаты Ўзома глядзеў у спіну постацям вырачанымі вачыма. Было відаць, што ён напалоханы не жартам. Бабаджайд стараўся не выдаваць свайго страху.

- Прапускаеце кліентаў, - выскачыла з кабарэ белавалосая распарадчыца Сільвія і, угледзеўшыся ў дзве гліняныя спіны, якія аддаляліся па вуліцы, пачала мяняцца з твару...

Бабаджайд і Ўзома гучна зарагаталі.

- Яны занадта высокія, каб быць нашымі, - сказаў Бабаджайд, - кліентамі.

Але дзве постаці працягвалі свой рух па спусцелай Празе, з вуліц і плошчаў якой дождж прагнаў заўсёднікаў начнога жыцця. На Мелантрыхавай яны рабіліся шэрымі. На Ліловай іх абрысы фарбаваліся ў ліловы колер, пры тым яны ставалі ўсё больш неакрэсленымі праз залеву і тое, што памер постацяў увесь час павялічваўся, а таму больш недалужнымі рабіліся іхнія рухі. Відавочна, калі б ім уздумалася ўзабрацца на Злату вулічку, каб самім афарбавацца ў золата, у іх не хапіла б ні сілаў, ні спрыту. Не дзіва, што ў апошні момант яны павярнулі направа.

Тут, нягледзячы на дождж, яшчэ віравала жыццё. Адплывалі ў сваё падарожжа і прыплывалі да пірсу джаз-боты, гучала шмат рознай жывой музыкі. На адным з караблікаў, які вяртаўся з праменаду, на палубе стаяў, абапершыся аб парэнчы, Дубавец. Ён курыў і адначасова паказваў Патапенку старую Прагу. Раптам ён угледзеўся ў абрысы будынка, але не падаў выгляду, што здзіўлены:

- Глядзі, бачыш галаграмы на беразе?

- Бачу... Афігець! - шчыра сказаў Патапенка, які за дзве гадзіны іхняга шпацыру з нязменным уздымам паўтарыў гэтае слова можа соты раз, настолькі быў уражаны горадам.

- Іх постаці дасягаюць увышыню трэцяга паверху. Акурат такім зрабіў свайго голема Бецалель. Але тое, што ты бачыш, - фальшыўка, камерцыйны праект, бо праўдзівых големаў не можа быць два.

- Чаму? - здзівіўся Патапенка.

- Бецалелю два былі непатрэбныя, а сакрэт ведаў толькі ён. I пасля паўстанне голема супраць улады стваральніка... А ўяўляеш, калі б іх было шмат? Яны б знішчылі ўсіх пражан і ўсю Прагу заадно.

Дубавец пільней угледзеўся ў дзве згорбленыя спіны, што аддаляліся ў бок Флорэнца, канчаткова знікаючы ў ночы, дажджы і сваіх павялічаных памерах, і шматзначна сказаў:

- Бэцалель стварыў голема ў бяззорную ноч.

- Гэта ты да чаго? - не зразумеў Патапенка. - Што можа быць і не фальшыўка?

Дубавец задуменна змаўчаў.

01. На тэрасе

- Жанчыны і могілкі - усё, што па-сапраўднаму прыцягвала мяне ў гэтым жыцці, - сказаў Есіп, пазіраючы кудысьці ўдалеч, па-над старымі каронамі Альшанскіх кладоў. - Без гэтага няма ні жыцця, ні смерці.

«Колькі пафасу! - падумаў Імбрык. - Так заўсёды бывае, калі кажуць пра ўсё і ні пра што».

Яны стаялі на тэрасе вялізнага серабрыстага будынка, штаб-кватэры амерыканскага Радыё Салярыс у Празе. Было цёпла і ўтульна, як толькі й можа быць, калі ты апынаешся на Захадзе. Прынамсі, так гэта адчуваў Імбрык, ён любіў паездкі ў Літву ці Польшчу і яшчэ далей ад Беларусі, але сюды патрапіў упершыню і цяпер ніяк не мог разабрацца ў сваіх зблытаных пачуццях.

Есіп патушыў цыгарэту ў перапоўненай попелцы-самасхоўцы і працягваў:

- Два мільёны магілаў, цэлы акіян хвалюецца пад ветрам, і помнікі, нібы постаці, вынырваюць з бездані то там, то там. - Раптам ён паказаў пальцам улева і ўніз, дзе за варотамі ў агароджы сярод чорных надгробкаў вылучаўся светла-шэры абеліск. - Вунь Кафка, гэта абавязковая праграма, недасведчаныя прыносяць яму кветкі. Адразу відаць, што ён выйшаў за рамкі сваёй нацыі, бо тут габрэйскія могілкі і замест кветак прынята класці каменьчыкі. Дзіўна, што служка, які выдае на ўваходзе кіпы, не тлумачыць гэта наведнікам. - Есіп кіўнуў за далягляд. - А там, за габрэйскімі могілкамі, пачынаюцца іншыя. Там ляжаць расейскія белагвардзейцы, генералы, зорка Міланскай оперы Забэйда-Суміцкі і цэлых два беларускія прэзідэнты. Праўда, на эміграцыі.

Паўз іх па тэрасе раз-пораз праходзілі самага рознага кшталту людзі, супрацоўнікі, з якімі Імбрыку яшчэ толькі трэба будзе пазнаёміцца і пасябраваць. Яны знікалі за дзвярыма буфета, а ён ніяк не мог скласці ў адзін пазл Есіпавы словы, гэтую тэрасу і тое, з чым прыехаў сюды на працу з Менску. Унутраная нязручнасць адчувалася ад таго, што гэта мусіў быць пазл ягонага ўласнага жыцця.

Лагодны ветрык раз-пораз шамацеў шатамі дрэваў, і помнікі на могілках, сапраўды, то з’яўляліся, то знікалі, нібы вынырнуўшы на імгненне з хваляў.

- Радыё Салярыс - прыгожая назва, праўда? - усміхнуўся Есіп. - Наша станцыя па сутнасці нічым не адрозніваецца ад той, якую калісьці апісаў Лем. Калідоры-калідоры, штучнае святло, цалкам закрытая ад пабочных прастора і гэты разумны акіян магілаў навокал, з якога час ад часу паказваюцца відзежы нашага патаемнага. А таксама нашыя развагі, аналітыка. Магчыма, і нашы навіны таксама.

Як могуць паказвацца «відзежы аналітыкі і навінаў», Есіп і сам сабе ўяўляў цьмяна. Хоць пры патрэбе гатовы быў зараз жа расказаць пра адноснасць усяго на свеце, а яшчэ прасцей - пра фэйкі, што ўжо дакладна паходзілі не з рэальнасці. Але кодэкс Радыё Салярыс не дапускаў фэйкаў і патрабаваў жорстка рэагаваць на іх. Зрэшты, Імбрык пра гэта і не пытаўся.

«Эпічна, нічога не скажаш, - думаў ён тым часам. - Але і дзіўна чуць пра ўсё гэта. Нейкія няправільныя словы гаворацца тым знакамітым тэмбрам, які з дзяцінства праз радыё заўсёды казаў толькі тое, што трэба, што ад яго чакалі, за што яго любілі і нават багомілі Імбрыкавы бацькі. - А тут... жанчыны і могілкі... І пра прэзідэнтаў БНР - неяк негрунтоўна, мімаходзь, амаль непаважліва - “цэлых два”, яшчэ й з агаворкай - “праўда, на эміграцыі”».

Змейка дыму ад Есіпавай цыгарэты паляцела за далягляд. Міма спешна, прайшоў дырэктар іхняе службы, кінуўшы на хаду: «Энджёй, джэнтльмены». Гучна засмяялася арабская кампанія за дальнім сталом.

Есіп заўсёды маляваўся Імбрыку чалавекам-легендай. Тут складаліся ў адно і агульная любоў да Амерыкі, і тое, што радыё гаварыла па-беларуску. Гэта быў вобраз інтэлектуала, рамантыка, беларускага адраджэнца, а пры тым змагара з дыктатурай. І калі маладому журналісту выпала прапанова прыехаць у Прагу, калі дырэктар знаёміў яго з Есіпам, аддаючы таму пад апеку, у Імбрыка было адчуванне, што ён цісне руку герою. А тут. нейкія жанчыны і могілкі.

- Могілкі й ёсць разумны акіян, пасярод якога стаіць наша касмічная станцыя, - працягваў Есіп. - Калі хопіць фантазіі, ты не аднойчы ўхопіш тут вобразы тваіх нязбытных мрояў. А яшчэ тут да цябе будуць прыходзіць тыя, пра каго ты не расказваеш нікому, але хто не дае спакою твайму сумленню. Усё як у Лема, нічога больш.

«Блін!»

Бацькі гадавалі Імбрыка сапраўдным патрыётам Беларусі. Дома гаварылі толькі па-беларуску, як і ўсё атачэнне іхніх сяброў, а значыць, і іхніх дзяцей. Патрыётам Імбрык і вырас. Спачатку крыху муляла імя і школьныя дражнілкі, але пасля ён стаў ганарыцца тым, што ён не Вася і не Пеця, а менавіта Імбрык. Бо важная не форма імені, яна ўсяго толькі форма, а змест, напаўненне.

Далёкія сваякі не прынялі імя Імбрык і называлі яго Андрушам.

У маленстве яны пыталіся ў яго: «Андруша, кім ты хочаш стаць?» - «Вялікім», - адказваў чатырохгадовы Імбрык. - «Кім вялікім?»

Кім вялікім, не мела значэння, бо гэта быў выбар жыцця, а не прафесіі. «Проста вялікім», - адказваў ён.

Пасля, калі Імбрык вырас і пачаў моцна перажываць за родную краіну, ён думаў ужо не толькі пра сябе, а пра тое, што Беларусі патрэбныя вялікія людзі, сапраўдныя зоркі, прычым каб такімі іх прызнавалі не толькі ў Бела­руси а ва ўсім свеце. І з’явіцца яны мусілі не ў гісторыі, а сярод жывых.

Імбрык схамянуўся, калі пабачыў, што Есіп глядзіць яму проста ў вочы, і зразумеў, што ён чытае ягоныя думкі.

- Тут гульня словаў, - сказаў Есіп. - Памятаеш, Караткевіч мусіў удакладняць: «Вялікі не ў сэнсе “великий”, а ў сэнсе “большой”». І ўся рэч у тым, што меў на ўвазе твой маленькі Андруша: ці ён хоча стаць «боль­шим», значыць, дарослым, высокім, разумным, ці ўсё ж такі «великим».

- На жаль, вызначэнне мовы таго даўняга дыялогу - беларуская ці расейская - тут не дапаможа. Гэта была звычайная трасянка, - уздыхнуў Імбрык.

Ужо стаўшы дарослым, у роздумах сам сабе ён не мог даць рады. Вялікі хтосьці (касманаўт, пісьменнік, архітэктар) на ягоную мару выглядаў драбнавата. Яму хацелася быць проста вялікім. Як Вітаўт. Вялікі Імбрык. Але ён не наважваўся нікому раскрыць гэтую таямніцу.

- Расейцам проста, - працягваў Есіп, - «великий», значыць, велічны, геніяльны, значны. Праўда, гэта максімальная адзнака, і калі, скажам, пісьменнік ці твор не дацягвае да максімуму, кажуць: «большой писа­тель», «крупное произведение». Першы ў нас усё адно будзе «вялікім», а са словам «буйны» ўвогуле праблема, бо можна выпадкова паставіць націск не туды, куды трэба, і атрымаецца шалёны.

«Гэта ён так жартуе...» - падтрымліваў Імбрык у сабе агеньчык чагосьці, што магло ці мусіла вырасці ў адмоўнае стаўленне да старэйшага калегі. Мусіла ці не мусіла, - пакуль было незразумела.

- Проста вялікімі бываюць багі і тыя, каго багомяць, - разважаў Есіп. - Што да Вітаўта, дык ён не проста вялікі, а вялікі князь, хоць мы і можам глытаць апошняе слова, цешачы свой гіпертрафаваны патрыятызм. Проста вялікі, напрыклад, Сталін, якога такім прызнае большасць расейцаў. Але ён жа і вялікі забойца, нянавісць да якога нічым не меншая, чым любоў да вялікага пераможцы. Для адных бог, для другіх д’ябал. Перастане быць богам, перастане быць вялікім. Як здарылася з Гітлерам. Проста д’ябла ніхто не назаве проста вялікім.

«Гіпертрафаваны патрыятызм», - вылавіў Імбрык з Есіпавых развагаў. Пачынала намацвацца пэўная база для голай напачатку, нічым асабліва не падмацаванай няпрыязі да мэтра. Лёгкі цень гэтай няпрыязі, адразу нават не зразумела было, чаго гэта цень, толькі цень, цяпер набываў цьмяныя абрысы.

Есіп закурыў чарговую цыгарэту. Помнікі працягвалі вынырваць у лістоце кладоў. Міма ізноў спешна прайшоў дырэктар іхняе службы: «Прасякайцеся, джэнтльмены». Наблізіўся і павітаўся з імі калега з татарскай службы. «Я навучу цябе курыць у самалёце, - смеючыся, сказаў ён Есіпу.

- Зачыняешся ў туалеце, робіш спуск і адначасова зацяжку над унітазам. Ш-ш-шух! - выдыхаеш проста ў гарлавіну і вакуум уцягвае ўвесь дым. І так кожны раз: спуск - зацяжка, спуск - зацяжка...»

- Ягоны дом у Сыктыўкары, доўга ляцець, - сказаў Есіп, калі татарын перайшоў да іншай кампаніі.

Імбрык ненавідзеў імя «Андруша». Асабліва пасля таго, як у Іменніку Дубаўца прачытаў наступнае:

«АНДРЭЙ - чалавек лёгкі. Ён лёгка працуе з паперамі, лёгка піша. вершы, лёгка кіруе фірмай і дачыняецца з партнёрамі. Ён лёгка выбудоўвае сваю лінію паводзінаў, якая часта аказваецца даволі заблытанай, і тады разабрацца ў ёй Андрэю цяжка».

Ні за што на свеце Імбрыку не хацелася з гэтым пагаджацца, бо з такой характарыстыкай стаць вялікім было немагчыма. Хіба што вялікім акторам, лёсам якога будуць апекавацца вялікія рэжысёры. Зрэшты, і не ягонае гэта імя - Андруша.

- А табе якія жанчыны больш падабаюцца? - Есіп тым часам павярнуўся тварам да тэрасы і аглядаў яе. - Натуральна, пасля беларусак. Ты яшчэ не вырашыў? - Ён мімалётна зіркаў у бок дзвюх маладых жанчын, якія за столікам млявымі рухамі даядалі свае пірожныя з кавай. - Тады запомні, самыя прыгожыя на свеце жанчыны - косаўскія албанкі. Прычым цёмную завуць Албана, гэта значыць, белая, а светлую - Гардана. Па ідэі, павінна значыць - чорная. Але не так важнае імя, важны змест, напаўненне.

«Угу».

Есіп нібы падглядаў за рэакцыяй Імбрыка, а той адчуў сябе канчаткова разгубленым. На тле разгубленасці ягоны ўнутраны пратэст нарастаў. Як бы разгаралася тое «нешта», тая аблачына няпрыязі налівалася свінцовым колерам. Дзякуючы Есіпу, карціна свету мянялася са звыклай і прадказальнай на нейкую абсурдысцкую і як бы не зусім «нашу». Дакладней, зусім не нашу. Косаўскія албанкі паставілі Імбрыка ў тупік. Але й гэта быў не канец.

- Я бачыў гэтых дам на нудысцкім пляжы, - распавядаў Есіп. - Людзей з Радыё часам можна сустрэць на Льготцы. Гэта такое лясное возера, кіламетраў сорак ад Прагі. Мне яно не моцна падабаецца. Часам дырэктар бярэ мяне з сабою за кампанію паплаваць. Я далёка не заплываю, а ён як пайшоў, так і пайшоў, на гадзіну і болей. Мне шмат не трэба, швэндаюся сабе, куру, разглядаюся, пакуль ён не вернецца. Нуднавата, адным словам. Дый які з мяне нудыст... А яны нічога сабе.

«Чаму я павінен пра гэта слухаць і ведаць? - з усіх сілаў стараўся Імбрык не паказваць знешне свайго абурэння. - І хіба павінен казаць такія рэчы змагар, асветнік, хрысціянін урэшце? Хіба для таго, каб высветліць, ці свой чалавек жанчына, яе трэба абавязкова пабачыць голай?»

Імбрык думаў пра Насту, з якой яны разам сканчалі падпольны ліцэй у Менску і якая цяпер працягвала вучобу ў пражскім Карлавым універсітэце. Наста была яму сяброўкай, яны маглі гадзінамі гаварыць пра ўсё на свеце і не надакучвалі адно аднаму. Але каб хоць уявіць яе голай - такога Імбрыку ў галаву не прыходзіла. Якая розніца, што ў яе якое, галоўнае, што яна свая.

Яны адкрыта хадзілі з Настаю за руку, але гэтаксама адкрыта паказвалі, што паміж імі яшчэ нічога не было. Нават без «яшчэ», проста нічога. Як нічога такога не было і ў Імбрыкавых планах. Занадта вялікае жыццё адкрывалася перад ім наперадзе, занадта шмат трэба было зрабіць, каб пра такое думаць. Навокал так шмат гаварылі пра гендэрную роўнасць, пра ўціск гомасэксуалістаў, пра аднаполыя шлюбы, і Імбрык у гэтых тэмах трымаўся празаходняй лініі. Якім чынам гэта ўсё адгукаецца ў душы, ён яшчэ не ведаў. Гэта яшчэ трэба будзе некалі перажыць, адчуць, адшукаць у сабе. Але яўна не цяпер.

«Распуста канчаткова загубіць нашу справу, - думаў Імбрык, пры тым стараючыся не сустракацца вачыма з Есіпам. - Так ужо здарылася з дзядзькам Глёбусам, які піша пра сэкс і пры тым ходзіць на мітынгі пратэсту. Ну што гэта такое? Гэта ж на шкоду дэмакратычнаму руху, бо дыскрэдытуе... Шматлікія захопленыя чытачы Глёбуса яўна ж не за беларускую справу яго цэняць. А за эротыку. Яны прыйшлі на мітынг, пабачылі там мэтра, ага, трэба пачытаць “Толькі не гавары маёй маме”, чытаюць і трапляюць у зусім іншую сферу захапленняў. Нашто ім цяпер тыя мітынгі... “Жыве Беларусь!” Калі ў галаве круціцца “У мяне бліжэй да заду”. І можа стацца, што і Есіп, які выдае сябе за беларускага адраджэнца і змагара з рэжымам, насамрэч шкодны тыпус. Хоць, безумоўна, і адраджэнец».

Неяк вельмі блізка да сэрца круціліся думкі Імбрыка. Неяк надта асабіста ён успрымаў усё гэта, быццам толькі ад яго залежаў поспех нацыянальнага адраджэння. І трэба было хутчэй нешта вырашаць, каб не заблытацца канчаткова. Першая думка: пазбягаць Есіпа. Але як на тое паглядзяць дырэктар і іншыя ў рэдакцыі? Выпадковая думка пра тое, што а можа і яны такія самыя, была адразу адкінутая як выпадковая. Трэба, наадварот, выконваць усё, як задумаў дырэктар, быць побач з прызначаным апекуном, каб усё ж дакапацца да сутнасці і, калі ўсё акажацца настолькі непапраўным, абраць зручны момант і... можа быць нават... абясшкодзіць.

Імбрык вырашыў падыгрываць Есіпу і старацца, наколькі магчыма, захоўваць той самы прыязны тон, каб да апошняга моманту не выдаць сваіх сапраўдных адносінаў. Гэта сур’ёзны крок, таму ў гэтым месцы аўтар перадае асадку самому Імбрыку:

«Не трэба думаць, што Імбрык быў кончаным тупаком ці занадта наіўным маладзёнам. Ён перфектна ведаў некалькі моваў, добра разбіраўся ў кампутарах і сацыяльных сетках, быў надзвычай камунікатыўным і сяброўскім, асабліва з начальствам. Старэйшыя маглі ў савецкіх традыцыях лічыць яго кар’ерыстам, ці авантурыстам, ці нават аферыстам, але знакі часу памяняліся і сёння без гэтага проста не станеш ні вялікім, ні ўплывовым у справе таго ж нацыянальнага адраджэння і барацьбы з дыктатурай. Імбрыка нямала раздражняла, што навокал у рэдакцыі спрэс былі людзі, старэйшыя за 50 гадоў, хоць ён усім сэрцам паважаў іх яшчэ з самага маленства. Ён разумеў, што яны стаміліся рабіць нацыянальную справу гэтак паспяхова, як яны яе рабілі раней, таму ставіць трэба на маладых, такіх, як Імбрык, якія змогуць нешта данесці да аўдыторыі 18-ці, не, нават 12-цігадовых, чаго пярэстаркі, натуральна, зрабіць не змогуць».

Добра напісаў, дзякуй!

Зашамацелі кароны над Альшанскімі кладамі, прычым магло падацца, што гэта перамаўляюцца помнікі. Міма хуткай хадою прайшоў іхні дырэк­тар: «Джэнтльмены, пара абедаць. Збіраемся ўнізе». Выйшлі на тэрасу людзі з рускай рэдакцыі разам з амерыканскім начальствам - курыць.

- Аднойчы ў нас праходзіў стаж адзін малады журналіст з Менску, звалі яго Франак, Францішак, - распавядаў Есіп. - Добры хлопец, шустры. Але вось у нататцы пра нейкую паездку кудысьці Лукашэнкі ён назваў яго мімаходзь «немаладым прэзідэнтам». Мы, вядома, усе не любім Лукашэнку, але ўзрост ніякім чынам не тычыўся самой паездкі і сутнаснага боку інфармацыі. І слова «немалады» выглядала ў той нататцы нечаканым наездам з боку самога журналіста. Такі сабе падсрачнік без прычыны. Бо прызнаныя ў свеце прэзідэнты рэдка не бываюць немаладымі. Той жа Рэйган, побач з якім Лукашэнка якраз малады прэзідэнт. Гэта ўсе ведаюць і гэта ў кантэксце нашага часу. Таму наезд атрымаўся шпаноўскі, ён касаваў паважлівае стаўленне да самой інфармацыі. Ну, як калі б ён напісаў «вусаты» ці «таўстажопы». А што было сур’ёзна? Што журналіст парушыў правілы нашага Радыё і самой журналістыкі. Але й гэта не самае страшнае. Што журналіст выявіў свае комплексы - герантафобію. Зрэшты, бог і з гэтым. Самае істотнае трэцяе. Паводле шкалы ўсяго і ўся ёсць тры тлумачэнні ўсяго, што звязана з чалавекам: важнае, няважнае і не вельмі важнае. Апошняе самае падманлівае. Гэта я пра «немаладога прэзідэнта». Не вельмі важнае зрабіла няважным усё астатняе.

- Ну, гэта цяпер распаўсюджаны комплекс маладых казыраць сваёй маладосцю, - няшчыра падыграў Есіпу Імбрык. - А можа і заўжды так было. Вы лепш скажыце, дзе ўзяць вялікіх беларусаў?

Есіп ізноў угледзеўся ў затэрасную далеч і сказаў:

- Вялікія беларусы вырастуць з вялікіх справаў, якія, на першы погляд, не такія ўжо вялікія. Шмат залежыць ад надвор’я ў антрапасферы, у калектыўным несвядомым. Якая тэмпература, вільготнасць, які ціск, якія вятры, ападкі. І тады важнае ўчора робіцца неістотным сёння, і БНФ, які меў масавую падтрымку ў народзе, скукожваецца да невялічкай секты. Калектыўнае несвядомае стварае або не стварае вялікіх, яны зоркі на ягоным небе.

Есіп павярнуўся да дзвярэй, запрашаючы Імбрыка ісці з сабою, і яны скіраваліся ў нутро станцыі, праз шумны буфет прабраліся да ліфта.

- А хіба гэта не рэжым давёў да такога стану? - пытаўся Імбрык. - І Пазняк, які ўцёк за мяжу? І лідэры Фронту, якія пагразлі ў грантах і цяпер страцілі ўсякую падтрымку?

Яны ўвайшлі ў ліфт. Разам з імі ўвайшлі косаўскія албанкі, якія вялі сваю размову. Усе суцішылі галасы.

- Не, - сказаў Есіп, які глядзеў не на Імбрыка, а на жанчын. - Гэта аблуда мінулых эпох - што нейкі лідэр ці нейкая ўлада можа паўплываць на калектыўнае несвядомае. Адсюль, дарэчы, марнасць усіх палітычных прагнозаў, якія заўсёды варажба - патрапіш ці не патрапіш. І немагчымасць адназначна растлумачыць, чаму адбылася якая-небудзь рэвалюцыя. Усе тлумачэнні гісторыі заўсёды супярэчаць адно другому. Версіяў шмат, але гэта таксама версіі варажбы. На гэтым трымаецца наша аналітыка - як ты расставіш факты, то так, то гэтак. Тое самае ўсялякія «буджэнні народнага духу» - абудзіць можна, толькі ніколі невядома, да чаго гэта прывядзе. Трэба проста глядзець на надвор’е і яго ўлічваць - браць парасон, калі ідзе дождж і надзяваць чаравікі, каб не застудзіць ногі. Можна, вядома, разагнаць хмары ці выклікаць завею, калі ў цябе ёсць на тое рэсурс. Але гэта немагчыма рабіць пастаянна і, што галоўнае, з гэтага нічога не злепіш, ніякай палітыкі. Мы проста не ведаем прыроды гэтага ўсяго і бясконца наракаем на гідраметцэнтр, які зноў памыліўся з прагнозам.

- Дык што, нічога не трэба рабіць? - іранічна ўсміхнуўся Імбрык. - Сядзець і чакаць пагоды? А пратэсты? А шэсці, мітынгі? - яны выйшлі з ліфту і скіраваліся ў сталоўку.

Імбрык не пераставаў здзіўляцца, наколькі калідоры Радыё сапраўды нагадваюць станцыю, згубленую недзе ў космасе ці ў кнігах касмічных фантастаў, чытаць якія ён не любіў.

- Бачыш, якія яны нешматлікія, мітынгі і шэсці. Значыць, яны сёння не важныя. Дакладней, не вельмі важныя. У часы бяззорнасці лідэры нацыі ператвараюцца або ў псіхапатаў, або ў бажаволкаў. На жаль. Першага мы ўжо маем шмат гадоў і другіх багата. Помніш юродзівага ў «Барысе Гадунове»? «Месяц едет, котенок плачет.». Хто там у нас з лідэраў забіў у дзяцінстве кацяня? Не помніш?

- Мяне тады яшчэ не было. Я пазней з’явіўся.

- Зрэшты, той прызнаўся публічна, - заўважыў Есіп і працягваў. - Трэба рыхтавацца да кожнага надвор’я. Чым мы і займаемся па жыцці ў асяродку сваёй сям’і, свайго дому, тое ж трэба рабіць у грамадстве. Адзінае, што спрацоўвае ў пазітыўны бок - гэта пашырэнне тэрыторыі свабоды ў антрапасферы. Не канструкцыі, структуры і ўсякія членствы, а пэўныя мікрасферы свабоды ў агульным моры, якое працягвае жыць у псіхалогіі рабства. Такое заўсёды спрацоўвае. Рана ці позна. Пачытай сёння ў нас на сайце. Адкрылі тайм-кафэ ў Асіповічах. У Асіповічах! Там, дзе людзі дагэтуль мысляць катэгорыямі самых нізкіх стандартаў жыцця і калгаснага прыгону. Яны і блізка не могуць уявіць сабе, што такое можа быць. Тайм-кафэ! Кавярня, дзе не п’юць-жаруць і равуць караоке, а толькі папіваюць каву ў лёгкім стыльным інтэр’еры і нягучна перагаворваюцца пра ўсё на свеце. Адзін зазірнуў, спалохаўся і ўцёк, другі раз прыйшоў з сябрам, пасядзелі, спадабалася, з’явіліся заўсёднікі. Стыль абавязвае да адпаведных манераў і таго, як ты апрануты. Такая сабе малюпасенькая несавецкая і чалавечная кропка свабоды пасярод татальнага мора ўсё яшчэ саўка. Вакол мат-перамат, п’янь, карупцыя, гыр-гыр. А тут кропачка, дзе ўсяго гэтага быць не можа. І ў яе з’яўляецца аўра. Яна ператвараецца ў самотную зорку пасярод суцэльнага сутоння. А дзе адна зорка, там і дзве, і тры... І аўра іх распаўзаецца, патроху адбіраючы месца ў сутоння. Спачатку здзіўляліся: што такое ў нас можа быць? Не можа, натуральна, але ёсць. Пасля сталі прывыкаць, што такое ў нас ёсць. Ёсць, але яно пакуль нікому не важнае. А тут бац, змянілася надвор’е ў антрапасферы. І няважнае стала важным. Свабода, якая сёння «ды каму яна патрэбная, твая свабода», раптам стала патрэбная ўсім. Тое самае з беларушчынай. Спачатку з’яўляецца мода на вышыванкі. Яна не самая важная, але яна ёсць. І калі змяняецца надвор’е, беларушчына раптам становіцца важнай для ўсіх.

02. У сталоўцы

На Радыё Салярыс гаварылі заўсёды й паўсюль, не толькі ў мікрафон. Гаварылі многа, маштабна, заўзята, пераважна пра палітыку, але і пра ўсё на свеце таксама. Гаварылі на тэрасе, ідучы, на працоўным месцы і, само сабой, у сталоўцы. А паколькі новых уражанняў на касмічнай станцыі бывае няшмат, часта гаварылі пра тое, пра што ўжо было гаворана, і так, як было гаворана. Лагічныя довады, ракурсы, показкі прамаўляліся, забываліся і прамаўляліся зноў, прычым калі мінулы раз суразмоўца А. нешта даводзіў суразмоўцу Б., дык у новай сітуацыі тымі самымі аргументамі суразмоўца Б. тое самае даводзіў суразмоўцу А. І гэта было натуральна, як самое жыццё, у якім усё цыклічнае, усё паўтараецца і, па вялікім рахунку, ад гэтага не становіцца больш зразумелым.

Вялізную ў белых танах сталоўку на першым паверсе Радыё Салярыс называлі рэстаранам. Ці таму, што гэта была пражская традыцыя - падвышаць статус харчовае ўстановы, ці таму, што тут працавалі афіцыянткі. Дзве дзяўчыны і цяпер мітусіліся між сталамі, беручы замовы і разносячы стравы кліентам. Хоць, па вялікім рахунку, у гэтым не было патрэбы - кожную страву наведнік мог накласці або наліць сабе і сам.

Шэф-поварам у сталоўцы быў афганец і для карэнных насельнікаў тутэйшых шыротаў гатаваў нясмачна. Чорная ялавічына, незразумелыя спецыі, якімі так лёгка было сапсаваць кураціну, усялякія задубянелыя гарохі... Аднойчы расейская служба запатрабавала іншага рэстаратара. Аднак, заявіла дырэкцыя, трэба выбіраць паміж смачнай кухняй і танным меню. Іранцы, а іх было больш за ўсіх, прагаласавалі за таннасць, пагатоў і кухня ім смакавала.

- Мы тут жывем толькі ўспамінамі, - сказаў Навумчык. Людзі з беларускай службы Радыё ўжо сабраліся за адным сталом. Праўда, дырэктара не было. Тым часам Навумчык працягваў: - Моладзь катэгарычная да нас, «дыназаўраў». У прынцыпе, гэта правільна, мы самі такія былі. Вось я толькі прачытаў у фэйсбуку: «І які плён вашых масавых акцый?» Гэта пра 1990-я гады. А плён такі: незалежнасць краіны, па-першае. Па-другое, калі на шэсце выйшла 50 тысяч, мы сарвалі аншлюс! Ельцыну не патрэбная была другая Чачня, а Захад пабачыў, што далёка не ўсе беларусы згодныя аб’яднацца з Рашай. У 1999 годзе я спыніў членства ў Сойме БНФ і да наступных акцыяў не меў ніякага дачынення, таму пра іх памаўчу.

Імбрыка, які апынуўся ў асяродку зорак свайго маленства, не пакідала вострае адчуванне, што з яго пакепліваюць. Ды так тонка, ветліва і крыху іранічна, што ён перажываў ад гэтага эйфарыю нефармальнага дачынення з сапраўднымі акторамі. Усіх гэтых людзей ён імгненна пазнаваў па галасах, але гаварылі яны зусім не тое, што, як ён сабе ўяўляў, гэтымі галасамі мусіла прамаўляцца.

- Як мне нясмачна, - паўтараў Абламейка, кладучы ў рот чарговы кавалак валакністага чорнага мяса і жуючы з непадробнай крывой грымасай. Знакаміты сваёй пераборлівасцю, Абламейка быў схільны да крытыкі і абструкцыі непазбежных абставінаў.

Важная рыса аб’ядноўвала ўсіх гэтых людзей за сталом, - усе яны былі зоркамі першай велічыні ў розных сферах жыцця па-за Радыё. І калі б заўтра Салярыс закрылі, яны проста перасталі б быць журналістамі, а засталіся б: Навумчык - палітыкам, Абламейка - гісторыкам, а Шупа - перакладчыкам замежнай літаратуры, які ведае 80 моваў.

Навумчыка, як і Абламейку, і Шупу, а калі шчыра, дык і Есіпа, звалі Сяргеямі. Калісьці дырэктар беларускай службы Радыё Салярыс нават выказаў дапушчэнне, што Сяргей - самае беларускае імя. Маўляў, у вайну, калі немцы бралі ў аблогу беларускі партызанскі атрад, яны мусілі б крычаць: «Сяргей, здавайся!» Паводле той самай аналогіі, як усе немцы для нас з дзяцінства былі Фрыцамі, а ўсе расейцы Іванамі.

Усе Сяргеі нечым падобныя. У Іменніку Дубаўца гэтае падабенства тлумачыцца наступным чынам:

«СЯРГЕЙ - змагаецца з дэманамі ўнутры самога сябе. І апантаны, і экзарцысты ў адной асобе. Што зробіш, Сяргей больш за іншых адкрыты для спакусаў. Ён на кожным кроку спакушаецца, пры тым робіць гэта цалкам усвядомлена, але востра перажывае сваю грахоўнасць, у чым, уласна, і заключаецца ягоны “экзарцызм” (гэта ён сам так лічыць). Супярэчнасць закладзеная ў самім імені з дзвюх частак, якія па-сутнасці абазначаюць працэс і дзеянне, скіраваныя ў супрацьлеглыя бакі».

Не сказаць, каб усё тут моцна не падабалася Імбрыку, было весела, ён чуў шмат яму невядомага і карыснага, згадвалі начальства. Але ўсе гэтыя людзі былі зусім не такія, якімі ён іх завочна ведаў і рыхтаваўся тут пабачыць. І трэба было не настройваць сябе супраць іх за гэткую інакшасць, а думаць, як уліцца ў іхні калектыў.

«Такі лад жыцця робіць іх такімі, а не іншымі», - думаў ён. А лад жыцця яму падабаўся.

- Нічога, - ухвальна паглядзеў на яго крыху маладзейшы за астатніх Прыдуманы, быццам прачытаў ягоныя думкі. - Усё наладзіцца.

- Я 20 гадоў у эміграцыі, - казаў Навумчык, - гэта вымушаная эміграцыя, вы-му-ша-ная. Бо на радзіме мяне зараз жа арыштуюць ці, можа быць, нават заб’юць.

- Як мне нясмачна, - паўтарыў Абламейка.

«Але ж і сапраўды кумедзь, - думаў сабе Імбрык. - Дзіўнае пачуццё выклікае змагар, які асцерагаецца пераследу, арышту, смерці. Хіба ты не ведаў, куды і на што ідзеш, які абіраеш шлях? На вайне як на вайне. Можа, пра гэта проста не варта казаць - што цябе арыштуюць і заб’юць, а прыдумаць нейкую іншую “адмазку”? Напрыклад, што тут ад цябе сёння болей карысці, чым на радзіме, бо на радзіме сітуацыя яшчэ не даспела для твайго з’яўлення і ты даспельваеш яе адсюль? (Ён адчуў, што падбірае аргументы ўжо зусім не для Навумчыка, а для сябе самога.) Бо пра арышт і смерць гучыць для змагара не вельмі пераканаўча. Зрэшты, і эміграцыя - гэта ж таксама свайго роду подзвіг, па-свойму змагарны чын, бо напэўна ж не лёгка трываць дваццаць гадоў удалечыні ад Радзімы і пры гэтым захоўваць вернасць ёй... Выглядае, што гэта той выбар, які зрабіў і я».

Усе задумаліся, быццам і на гэты раз пачулі ягоныя развагі. Як так адбываецца? Можа быць, усе гэтыя людзі за столькі гадоў разам на гэтай закрытай касмічнай тэрыторыі навучыліся чытаць думкі адно аднога? Бо калі паўтараюцца словы, значыць, паўтараюцца і думкі. Думкі перастаюць быць таямніцай ад таго, што яны не прамоўленыя, бо і так усё зразумела, кожны адказ, кожная рэфлексія. Усё ж паўтараецца! І калі новы чалавек трапляе ў гэтае кола, дзе закрытасці думак як такой папросту няма і не можа быць, ён стаіць перад імі, нічым не абаронены, бо тут такой абароны не існуе.

Есіп нахіліўся да Імбрыка і прашаптаў яму на вуха:

- Зараз афіцыянтка прынясе табе замову. Чэшкі таксама бываюць прывабныя. Асабліва ўсмешлівыя. Я адкрыю табе іхнюю таямніцу. Паводле прафесіі яны цырульніцы, скончылі хабзу недзе ў правінцыі. А працаваць уладкаваліся сюды. І ў профілі ў фэйсбуку пішуць месца працы - амерыканскае Радыё Салярыс. Можна што заўгодна сабе падумаць, праўда? Уяўляеш, як сакурсніцы здзіўляюцца, падабайкаюць і зайздросцяць ім...

Імбрык замовіў сабе запечаную ў фользе курапатку, і цяпер ягоныя думкі пераключыліся на гэтае маленькае цельца на вялікай талерцы, якое невядома было як есці. Дакладней, вядома, і ён ува ўсю арудаваў пальцамі, але нешта моцна замінала яму і нічога не атрымлівалася. Ён такога ніколі не еў. Быццам як звычайная кура, але ў пяць разоў меншая, і ўсё ў яе такое маленькае, што. Імгненна прапаў апетыт. Імбрык выцер пальцы і зрабіў выгляд, што не спяшаецца са страваю, узяў у рукі гладкую шклянку халоднага таматнага соку.

- А так прасцей, у эміграцыі, - сказаў Есіп. - Наша жыццё шчаслівае, калі яно далёкае. Мы жывем тут, а ўсімі думкамі жывем там, на Радзіме, удалечыні. Гэта як далёкі гром, перастук колаў далёкага цягніка, праніклівае фартэпіяна за сцяной, брэх далёкага сабакі, святло далёкае зоркі... Тое, што моцна прыцягвае, кранае душу, натхняе... Калі мая дач­ка чытае ўголас Гарэцкага, мы разам пачынаем плакаць, бо ўсё робіцца невыносна блізкім. Блізкае цяжка перажываць. «Нічога не змянілася за сто гадоў для нас і нашых жаданняў», - кажа дачка. І гэта праўда. Далёкі Гарэцкі ўспрымаецца ледзьве не як шчасце. Як суперзорка, рэальна вялікі пісьменнік. Разумеет? - паглядзеў ён раптам на Імбрыка і казаў далей,

- а блізкі, калі пачынаеш яго чытаць, ён блізкі, як аглушальны грукат цягніка, быццам ён едзе вось тут, проста ў цябе па галаве, ці як блізкі зацяты брэх ваўкадава, што кідаецца на цябе і хоча расправіцца з табой. Блізкая зорка асляпляе і спапяляе. А жыццё ў эміграцыі - далёкае, калі не браць яго блізка да сэрца.

- Як мне нясмачна.

- Тут у Чэхіі, - працягваў Есіп, - я аднойчы апынуўся ў лесе. Мы заехалі кудысьці ў грыбы. За дарогай я не сачыў, бо без толку, усё адно не запомню. Заехалі і заехалі. Ведаеце, як страшна бывае, калі на цябе з брэхам кідаецца вялікі сабака. Рэальна страшна. А тут мы прыехалі, выйшлі з машыны, і якраз побач на самотнай сядзібе каля лесу забрахаў сабака. Міралюбна забрахаў, не злосна і не страшна, бо за плотам. Мы разышліся ў грыбы, страцілі адно аднога з віду. І пакуль я мітусліва бегаў ад баравічка да баравічка, а лес тут не такі, як у нас, а бураломны і бугрысты, ногі паломіш, раптам зразумеў, што я застаўся зусім адзін. У невядомай краіне, у невядома якім баку, у невядомым лесе. І не брэша сабака, мой адзіны арыенцір. Зрабілася вусцішна. Я паспрабаваў гукнуць сваіх таварышаў. Цішыня. Напэўна, зайшоў я невядома куды і занадта далёка. Моцна крычаць не выпадала. Па-першае, сорамна вось так даросламу дзядзьку згубіцца, па-другое, у чужым лесе адчуваеш сябе, як у чужым доме... Што рабіць? Сонца няма, бакі свету ніяк не зафіксаваныя. Тэлефон не ловіць сетку. Ну і дожджык яшчэ пайшоў да ўсяго. І хутка збіраецца цямнець. Літаральна куды б я ні рушыў, шанцаў патрапіць да машыны адзін з тысячы, усё астатняе - у нікуды. Таму я стаяў на месцы. І мяне ахапіла паніка. Я абрабіўся горш, чым калі б на мяне наскочыў сваімі зубішчамі той ваўкадаў. Ну, рэальна страшная невядомасць. Чэшская глухамань - я зразумеў, што і такое бывае. Дождж, холадна, а я нібы на самым краі прорвы, якой не відаць, каб у яе не ступіць...

Есіп зрабіў эфектную паўзу, каб усе перажылі гэты момант.

- Працягвалася тое не надта каб доўга. Хвілінаў дзесяць. Але мутарна так і невыносна, што проста лягай ды памры. І тут бац! - забрахаў той далёкі сабака. Гэта было выратаванне. Я кінуўся на брэх і даволі хутка выйшаў да машыны. Так я навучыўся цаніць далёкае.

- Лёгкія-лёгкія нашы далёкія, цяжкія-цяжкія блізкія нашыя, - спрабаваў упісацца ў гутарку Імбрык. Ён такі асіліў няшчасную курапатку, хоць непрыемны прысмак застаўся, прычым не ў роце, а дзесьці ў мазгах.

- Як мне нясмачна.

Усе абеднікі завяршылі трапезу, і грамада паводле завядзёнкі рушыла да ліфта, каб падняцца ў верхні буфет і там перайсці да кавы з дэсертам, ну і даказаць недаказанае.

-Што такое нясмачна. Нясмачна бывае па-рознаму, - уздыхнуў Прыдуманы. - Слухайце, як было і што я запомніў на ўсё жыццё. Гэта было ў паўднёвым В’етнаме пад горадам Фантх’етам. Мы з жонкай жылі на беразе мора ў мясцовасці Кога. Ну і час ад часу дзеля разнастайнасці ездзілі на другі бок Фантх’ета ў рэсортную вёску Муйнэ, дзе была цэлая вуліца крамаў і рэстаранаў. І вось у адным рэстаране я спакусіўся замовіць сабе чарапахавы суп. Такая легендарная на маё ўяўленне страва. Праўда, і дарагушчая, зараза. Але гэта ж раз у жыцці! І пакуль мне гатавалі той суп, раптам узгадалася, што ў маленстве я меў сваю чарапашку. Смярдзючку такую, шмат за ёй трэба было прыбіраць. Але запомнілася не столькі гэта, колькі дзіцячая эмоцыя шкадавання, амаль спачування. Проста сэрца сціскалася, гледзячы на яе, ад гэткай прыроднай несправядлівасці. Ну чаму яна створаная такой нязграбнай. Ні павярнуцца толкам, ні пабегчы. Перавернеш на спіну, а яна так мучаецца, каб перакуліцца назад. І гэта ж не ад хваробы ці калецтва, яна такой задуманая. А найбольшае шкадаванне выклікалі гэтыя пярэднія лапкі, загнутыя ў розныя бакі. Яна соўгае імі, хоча рухацца, а нічога не адбываецца і ўсе яе памкненні дарэмныя. Я сядзеў у тым рэстаране, і такая маркота мяне ахапіла, што замовіў гэты чортаў чарапахавы суп. А тут яшчэ жонка іранічна так на мяне паглядзела: «Ты сапраўды будзеш есці Тарцілу?» Эх. Ну вось, нясе афіцыянт маю замову. Ледзьве не пад фанфары, бо ўвесь рэстаран пазірае на нас, на мяне. Вялікая глыбокая міска, поўная ўсяго на свеце. Апошняя надзея - што чарапахавы там толькі булён. Калі афіцыянт паставіў перада мной суп, мне хацелася праваліцца пад зямлю. Вядома, там плавалі нейкія авакады і розныя травы і іншая раслінная прыгажосць. А з усяго гэтага вытыркалася тая крывая лапка.

- Вы не сталі есці? - збаяўся не пачуць працягу Імбрык. Насамрэч ён краў у Прыдуманага эфектную паўзу. Сам таго не хочучы.

- Цераз не магу я раз ці два сербануў кісла-салёнай вадзічкі з краю і адсунуў місу, - працягваў Прыдуманы. - Ну не змог. Дагэтуль не падбяру слова гэтаму пачуццю. Увесь рэстаран глядзеў на мяне са здзіўленнем. Афіцыянты таксама. Але здзіўленне афіцыянтаў было радасным. Я вачыма паказаў, што міску можна забіраць. І калі пазней ішоў у прыбіральню, акурат міма кухні, бачыў, як тры афіцыянты, нібы груганы, наляцелі на маю Тарцілу, разрываючы яе на кавалкі. Так я зразумеў, што чарапахавы суп сапраўды смачны, калі на яго гэтак зацята кідаюцца. Толькі для мяне ён выйшаў канфузам. І тая крывая лапка ўсё яшчэ стаіць у мяне ўваччу.

- Сумная гісторыя, - уздыхнуў Данчык, які далучыўся да іх ужо на тэрасе. Ён рэдка калі расказваў свае гісторыі і ўвогуле гаварыў мала. Ле­гендарны Данчык рэдка пісаў артыкулы і рэдка калі браў у рукі гітару. Чаму? Імбрыка гэта востра цікавіла, і ён пастанавіў неяк разгаварыць вядомага спевака і куміра свайго дзяцінства.

Грамада з каваю і пірожнымі расселася на тэрасе.

- А вы ведаеце, што шмат дзе ў свеце чарапахавы суп забаронены?

- спытаў Навумчык. - Не ў В’етнаме, канечне. Там можна ўсё. Проста чарапаха - рэліктавы від, на мяжы знікнення, яна сапраўды не паспявае за прагрэсам. Адстае. І есці яе - гэта як адшукаць жывога дыназаўра, забіць яго і зварыць з ягоных вушэй суп. - Навумчык на Радыё Салярыс быў галоўным аматарам вэнджаных свіных вушэй, якія яму пры нагодзе прывозілі з Літвы. Але пра гэта Імбрыку яшчэ трэба будзе даведацца пазней.

- Я чытаў, што шмат чарапах развялося ў нас у Чарнобыльскай зоне,

- сказаў Імбрык. - Адзін фатограф распавядаў, што ў закінутай вёсцы пачуў грохат посуду з абрынутай хаты. Зайшоў, а там чарапаха вылазіць з рандэлі.

- Бачыш, не ўсё так проста, - рэзюмаваў Шупа. - Чарапаха сама імкнецца стаць супам.

Сяргеі пачалі наперабой расказваць пра свае самыя смачныя супы ў розных месцах Еўропы. І тут на тэрасу ўвайшлі «салярныя» дзяўчаты - Ціхановіч, Радкевіч і Ганна Соўсь. Такія ж светлыя, як іх галасы ў радыё, што Імбрык чуў з пялёнак. Ды яны ўсе яму як мамы. Здаецца, зараз пачнецца шчасце.

«Што такое шчасце?»

03. На тэрасе (2)

- Што такое шчасце, ведаеш толькі калі яго адчуваеш, - сказаў Есіп пасля таго, як Сяргеі разам з «салярнымі» дзяўчатамі і Прыдуманым разабраліся з дэсертам і чарапахамі і адправіліся працаваць.

Толькі Данчык ад’яднаўся ад усіх за далёкім столікам з бутэлечкай Кока-колы. Імбрык, натуральна, застаўся з Есіпам.

- Жанчыны і могілкі - вось і ўсё, што цікавіла мяне ў гэтым жыцці,

- сказаў Есіп, расцягваючы словы і абводзячы панарамным позіркам непраглядныя шаты дрэваў. - Інтрыгуе заўжды супрацьлеглы бераг.

Імбрыка раздражняла гэтая Есіпава манера гаварэння з самім сабой у ягонай прысутнасці. Напэўна, так робяць, каб паказаць суразмоўцу, што ён тут як бы і лішні? Усё ж такі астатнія супрацоўнікі Радыё рабілі на Імбрыка шмат лепшае ўражанне, чым гэты патасны самазакаханы старпёр. Яны, вядома, таксама старпёры, апроч хіба што Прыдуманага, але яны пазітыўныя, адкрытыя і не ўдаюць з сябе невядома што. Імбрык пачынаў ужо адчуваць сябе адным з іх, прынамсі, хацеў гэтага. Але і жаданне замяніць іх маладымі кадрамі нікуды не падзелася.

«Божа мой! - думаў Імбрык. - Гэта проста неверагодна! Я толькі прыляцеў з Менску і вось стаю ў гэтым месцы, святым для маіх бацькоў і з гэтым чалавекам, не менш святым для іх. І як бы для мяне. А слухаю нейкія азбучныя канструкцыі, якія яму й самому, відаць, даўно абрыдлі. Дырэктар прыставіў яго да мяне, каб ён праінструктаваў. Хутчэй бы скончыўся гэты “інструктаж”».

Тэраса на даху амерыканскага Радыё Салярыс была памерам з тэнісны корт. Яна рэдка калі заставалася зусім бязлюднай, часцей наадварот, поўнілася галасамі і чамусьці заўсёды без меры адкрытым смехам, які крыху насцярожваў, бо мовы, на якіх смяяліся, былі незразумелыя.

«Бацькі таемна слухаюць Радыё Салярыс - самы першы ўспамін майго маленства, - згадваў Імбрык. - Прыймач трашчыць, шуміць, накладаюцца нейкія музыкі, самыя дзіўныя мовы і галасы, поўная абракадабра. І праз гэта ўсё прабіваецца голас гэтага чалавека, якому цяпер мяне даручылі для адаптацыі ў Празе. А я ўжо амаль не магу яго трываць, прагну хут­чэй пазбавіцца ад яго, проста згубіць са свайго далягляду назаўжды. Але засталося нядоўга».

Пад сляпучым летнім сонцам тэраса была падобная на пляж: вялізныя чырвоныя парасоны, прахаладжальныя напоі і марозіва на століках, разняволеная лагодная публіка з усяго свету, апранутая хто ўва што амаль па-пляжнаму. Тут яны ўсе кураць, ядуць, п’юць каву і вядуць гутаркі на трыццаці трох мовах.

- А Гарэцкі - вялікі? - спытаўся Імбрык. - Вы казалі, што разам з дачкою чытаеце Гарэцкага і ён ад гэтага робіцца блізкім і страшным, а калі далёкі, дык успрымаецца як вялікі.

- Гарэцкі не меншы за Кафку, - усміхнуўся Есіп. - Яны, дарэчы, былі завочна знаёмыя. Прынамсі, такую выснову зрабіў Дубавец, які даследаваў перапіску еўрапейскіх пісьменнікаў пра Гарэцкага. Вось паслухай, гэта не доўга. - Ён разгарнуў нататнік, у якім старонкі былі шчыльна спісаныя ад рукі. Зрабіў паўзу і пачаў чытаць. - Гэта цытаты з лістоў. Кафка звяртаецца да Рэмарка:

«Дарагі Эрых,

Вы напісалі выдатны раман “На заходнім фронце без перамен”. Я ў захапленні. І найперш я захоплены тым, што і па-нямецку магчымы твор такога кшталту, якім раней здзівіў нас усіх Максім Гарэцкі. Разумею, што Ваша кніга натхнёная яго раманам “На імперыялістычнай вайне”. Я зусім не ведаю, што там адбываецца ў таямнічай краіне пад назвай Беларусь, але шчыра рады, што і наша літаратура можа вырабляць такія штукі ў жанры ваеннай прозы».

Двое супрацоўнікаў грузінскай службы Радыё ўважліва пазіралі на Есіпа і Імбрыка, магчыма, да іхняга слыху даляцелі знаёмая імёны класікаў. Спешнай хадою міма прайшоў дырэктар: «Рыхтуйцеся, джэнтльмены».

Адна з косаўскіх албанак вярнулася з буфету за столік да сяброўкі з дзвюма порцыямі марозіва.

- А вось Канчэўскі піша ўжо самому Гарэцкаму, - працягваў Есіп:

«Увесь час працы над маім “Адвечным шляхам” мяне не пакідала ўражанне, што Абдзіраловіч - гэта я сам. Пытаюся Вашага дазволу выкарыстаць гэтае імя як мой псэўдонім, пры тым адчуваю, што такое рашэнне ўжо прыняў сам лёс».

«Адвечным шляхам» - культавая кніжка ў бацькоў Імбрыка. Яму само­му яна падалася нуднаватай і не зусім карыснай, бо там больш ставілася пытанняў, чым давалася адказаў. Ну і агульны настрой - песімістычны, амаль безнадзейны што да будучыні Беларусі і беларусаў, да якіх ніколі не стануць па-сапраўднаму прыязнымі ні Захад, ні Усход. Тым не менш, Імбрык ведаў пра гэты твор, як і пра астатнія кнігі, пра якія згадвае Есіп. На нейкі час яму станавілася цікава.

- Яшчэ адзін пражанін, Гашак, піша Кафку, - чытаў Есіп:

«Агульнавядома, Франц, што камунізм прыдумалі габрэі. А літаратуру ХХ стагоддзя - Гарэцкі. Мяне шчыра ўразілі ягоныя “Дзве душы”, фантастычны раман, у якім відаць і твае людзі-кузуркі, і гэты пякельны “Уліс” Джойса, пра які ўсе цяпер гавораць. Я, між іншым, бываў у Беларусі і магу пагадзіцца з думкай, што літаратуру прыдумалі там. Калі не, з чаго б там акапацца старажытнаму Герадоту? Ну і Біблію яны надрукавалі па-свойму раней за ангельцаў. Быў у Гутэнберга такі прыяцель, як жа яго звалі? Як корачка на хлебе. Ну, хай будзе Корачка - вельмі па-нашаму гучыць. І надрукавалі яны беларускую Біблію ў нашай Празе. У іх нейкая паталагічная цяга ўсё на свеце хапаць, засвойваць і ўсяму ўсіх вучыць».

Тут да Імбрыка дайшло: «Дык гэта ж пра нас, пра беларусаў - як пра вялікіх! - уразіўся ён. - Трэ будзе абавязкова гэта ўсё адшукаць ці перапісаць у Есіпа. Вось бы я такое расказаў сваім ліцэйскім, гонару было б! І ніякіх комплексаў! Ніякіх табе сціплых, талерантных, памяркоўных.»

- Далей з ліста сучаснікаў. Харэўскі піша Антаняну:

«Дружа мой, мілы хачык. Сёння наш рэдактар назваў славуты раман Максіма Гарэцкага “Віленскія камунары” “Віленскімі кулінарамі”. Але ты не крыўдуй на яго. Там сапраўды так шмат кулінарыі, іншы раз здаецца, што галоўны герой нічога не робіць, толькі есць, прычым - смачна. Я не кажу пра фуагра і міндалі ўсякія (ты ж ведаеш, я сам кухар), але і вараныя пацукі, аказваецца, у нейкі час прыдаюцца. Неверагодна. Твой С.»

Харэўскага Імбрык ведаў. Хто ў Менску не ведае Харэўскага! Харэўскі не аднойчы прыходзіў да ягоных бацькоў. Яго заўсёды цікава было слухаць. Але цяпер Імбрыка адназначна турбавала іншае. Гарэцкі. Ён паўставаў з гэтых лістоў як рэальна вялікі, проста як вялікі Вітаўт. Хоць, з іншага боку, вялікі Гарэцкі, на вычуванне Імбрыка, гучала не зусім забойна і брэндава. Можа быць, ад нязвыкласці. Ці ад таго, што прозвішча надта звычайнае? Ды нічога яно і не звычайнае, чыста беларускае, не зблытаеш. Не тое, што Быкаў ці Арлоў, якіх Імбрык таксама бясспрэчна паважаў з маленства.

- Гэта не ўсё, - сказаў Есіп, ухвальна назіраючы, якая актыўная работа адбываецца ў галаве Імбрыка. Спрабуе, відаць, прымераць Гарэцкага на ролю вялікага. На тое і разлічана, падумаў ён, і працягваў. - Пачынаецца цяжкая артылерыя. Камю піша Сартру пра тое, чаму ён выходзіць з кампартыі:

«Пасля прачытання апошняй кнігі Францішка Аляхновіча (“У кіпцюрох ГПУ” адначасова выйшла на сямі еўрапейскіх мовах, першая ў свеце кніга пра ГУЛАГ. - Есіп) не бачу для сябе ніякай магчымасці заставацца ў вашай камуністычнай кампаніі. Гэтае рашэнне спялілася даўно. Цяперашняя навіна пра арышт Гарэцкага стала апошняй кропляй».

- Што, проста так Камю Сартру пра Гарэцкага і піша? - чарговы раз быў уражаны Імбрык.

- Яны тады пасварыліся на ўсё жыццё, - сказаў Есіп. - Але вось з ліста Буніна Джойсу. Слухай:

«Вашы “Партрэт мастака ў маладыя гады” і “Дублінцы” мне нагадалі мяне самога. Гэта неперадавальна. Так шмат ад Гарэцкага! Стыль! Дзівосная лёгкасць пяра і - карціны. Я нават задумаўся, каб наследаваць - як Гарэцкі ўмее ствараць візуальныя вобразы пісьмом. Увесь час шукаю выхад на гэта. А “Уліс”, даруйце, не ўразіў. Пасля табуяванай (але я дастаў) “Камароўскае хронікі”. Праўда, не буду нападаць на вас, бо пісьменніку важна быць у цэнтры ўвагі, але гэта спрацуе пазней. Гэта вельмі цяжка, але нашчадкі знойдуць “Камароўскую хроніку”, верагодна, пасля “Уліса” і акажацца, што “Уліс”, прабачце.»

- Обана! - ускрыкнуў Імбрык. - Не можа быць! Бунін пра «Уліса» і Гарэцкага. Прабачце.

- Далей болей, - чытаючы, захоўваў роўны тон Есіп. - Акутагава піша Борхесу:

«Добра вы абышліся з бібліятэкай, гэткім чынам акрэсліўшы межы таленту, пра якія мне даводзілася пісаць. Хіба што ў Гарэцкага я гэтых межаў не заўважыў».

- Ну і зусім троху засталося. Рэмарк - Прусту:

«Я заўсёды паслядоўна вызнаваў стылістыку “светлага лесу” і цяпер з цікавасцю назіраю, як іншыя пісьменнікі пераходзяць у “лес дрымучы”, быццам зусім не дбаючы пра камфорт чытача. Прымаю гэта як знакі на­шага часу, як дадзенасць. Напэўна, жаданне такога пераходу нарадзілася з “Дон Кіхота”, прызнанага найлепшай кнігай усіх часоў і народаў, хоць чытаць яго ў арыгінале зусім немагчыма. Затое ўсе ведаюць, пра што ён. У найноўшым часе, я мяркую, “дрымучы лес” адрадзіў Гарэцкі ў сваіх “Дзвюх душах”. Кажуць, яны таксама нечытэльныя ў арыгінале, аднак калізія вядомая кожнаму школьніку. Напэўна, гэта нейкая зусім іншая літаратурная ліга, далучыцца да якой я, бадай, ужо не змагу».

- І апошняе, - Есіп падняў вочы, каб пераканацца, што Імбрык увесь ператварыўся ў слых. - Зноў сучаснікі. Бахарэвіч напісаў у каментах Шупу:

«Гарэцкі ў “Дзвюх душах” раскрыў сваю асабістую рэальную гісторыю, гэта бясспрэчна. Гэта ён быў тым падмененым у немаўленстве шляхцюком. А Кафка, Гашак, Джойс, Бунін і іншыя напісалі з гэтага свае творы. (Пройдзе яшчэ паўсотні гадоў, і на “Дзвюх душах” вырасце цэлы свой Балівуд:)) Ну канечне, засланыя палітрукі з усёй іхняй вузкалобасцю, злосцю і некаленапрыклонствам перад Захадам будуць нам зацята даказваць, што Джойсы-Буніны-Кафкі Гарэцкага не чыталі. Але чаму яны ўсе растуць з яго, як з гогалеўскага шыняля? Загадка прасторы і часу! Будзьма са сваім».

Есіп стараўся вытрымаць эфектую паўзу як найдолей, але Імбрык гэтым разам яму не падыграў.

- Толькі ж гэта містыфікацыя, не? Гэта ўсё сам Дубавец і прыдумаў?

- сказаў ён, страчваючы надзею.

- Акадэмік Радзім Гарэцкі, пляменнік пісьменніка, таксама зрабіў такое дапушчэнне, - лектарскім тонам сказаў Есіп. - На нейкай канферэнцыі ці ўрачыстасці з нагоды дзядзькі ён з гонарам і радасцю цытаваў тэкст Дубаўца. Пасля нехта адвёў яго ў бок і акуратна намякнуў на легкавернасць, ну ці як гэта намякаюць акадэмікам, не ведаю. Ясна, што акадэмік Радзім зараз жа ўскіпеў не на жарт, як той вулкан, і выбухнуў артыкулам у апазіцыйнай газеце: ды як жа так, ды дзе ж сорам, ды дзядзька быў самы-прысамы рэаліст-прарэаліст! Хоць, дарэчы, у апошнім сцверджанні снарад другі раз патрапіў у тую самую варонку. Максім Гарэцкі быў унікальным містыфікатарам. Згадаць тую ж кніжку «Адвечным шляхам», якую ён напісаў прычэпам пасля «Дзвюх душ» і якая загадкавым чынам прыпісваецца сёння Ігнату Канчэўскаму, дый шмат чаго яшчэ.

- Але.

- Але далей самае цікавае, - уваходзіў Есіп у азарт. - Успомні, з якім захапленнем цытаваў акадэмік Радзім тыя лісты пісьменнікаў, імёны якіх ва ўсіх на слыху. Ягонага сярмяжнага дзядзьку, якога дагэтуль ён сам, акадэмік, у глыбіні душы залічаў да выдатных, але ўсё ж беларускіх пісьменнікаў, то бок сваіх, працягні руку - памацаеш, ясна, што да сусветных высотаў яны не дацягваюць, бо проста не могуць дацягваць, як і ўсе мы тут, акадэмікі, як і ўся наша Беларусь з яе мовай і культурай. Дык вось, гэткага ягонага дзядзьку абмяркоўваюць пісьменнікі першае велічыні! Проста шок! Пра нашага Гарэцкага кажуць Рэмаркі з Джойсамі, ды так пераканаўча кажуць і з такой павагай. Ушчыкніце мяне, ці я сплю?.. У момант цытавання акадэмік Радзім быў самым шчаслівым чалавекам на свеце, нібы споўніліся тры ягоныя самыя запаветныя жаданні.

- Тры жаданні?.. Цікава, - пачынаў астываць Імбрык, ягоная цікавасць да тэмы згасала. - Але ж Дубавец пашырае невуцтва, а вы лічыце яго ледзьве не асветнікам.

- Невуцтва ў іншым, - сказаў Есіп. - Калі б акадэмік Радзім у той самы шчаслівы момант цытаваў Дубаўца як Дубаўца, як ягонае эсэ ці як верш, была б проста музыка і не трэба было б пасля махаць кулакамі ў апазіцыйнай газеце. А ён яго прачытаў, зразумеў і цытаваў як нейкую дысертацыю. І рабіў гэта таму, што ўнутрана не настроены на музыку - як нешта не менш сур’ёзнае і важкае, чым усе гэтыя скрыпучыя запыленыя дысертацыі, якім ён прывык безумоўна верыць. Бо калі ўдумацца, цытаты славутых пісьменнікаў - гэта вершы, а вершы апелююць да эмоцыяў, а не да фактаў. Так можна ўварвацца на “Сезоны” Вівальдзі, паслухаць “Лета” і абурыцца: дзе тут лета? Якое вам лета? Няхай аўтар адкажа. Нас, дарэчы, дырэктар запрасіў сёння ў Рудальфінум, акурат на “Сезоны”. Гэта начныя канцэрты.

Імбрык канчаткова заблытаўся. Праўду кажучы, яму бліжэй была пазіцыя акадэміка, чым Есіпа і Дубаўца. Адно крыху бянтэжыла, а гэта бянтэжыла яго часцяком, - ён адчуваў небяспеку выглядаць лохам. Не такім ужо дасведчаным ён быў у вершах і ў музыцы, надта яно ўсё падавалася яму няўчэпным, эфемерным і па выніку бескарысным. Зямное было бліжэй.

«З іншага боку, як тады быць з вялікімі, - думаў Імбрык. - Есіп жа слушна кажа пра “сярмяжнага дзядзьку”, які пры такіх адносінах да ўсяго свайго ніколі не будзе прызнаны вялікім. Пры ўсім сваім велічэзным на тое патэнцыяле і праве. І “сярмяжны дзядзька”, і хто заўгодна іншы з беларусаў для саміх беларусаў ніколі не будзе вялікім. Бо яго можна памацаць рукой. Нізкая самаацэнка вінаватая - чалавечая, нацыянальная, культурная. І што з гэтым рабіць? Можа быць, шлях містыфікацыі, які абраў Дубавец, якраз нармальны, тое, што патрэбнае сёння, хоць у ранейшых пакаленняў і не прызнаецца за нармальнасць. Як той жа мой кар’ерызм, які яны асуджаюць, а я бачу ў ім усяго толькі незаменны і карысны інструмент».

- А наша ўяўленне пра саміх сябе і пра іншых? - працягваў Есіп. Чамусьці надта яму залежала на тым, каб адстаяць пазіцыю Дубаўца. - Таксама містыфікацыя! Колькі людзей, столькі меркаванняў і ніводнае не адназначна слушнае. Урэшце, і наша рэальнасць таксама. Адкуль гэтыя сцверджанні, што ўсё, што адбываецца, адбываецца ў маёй галаве? Адсюль. Не містыфікацыя - вось гэты жалезны стол на тэрасе, - Есіп некалькі разоў ударыў даланёй па стальніцы. - Бо ўсе гатовыя пагадзіцца, што гэта жалезны стол на тэрасе. Усё. Але гэта ўжо і не літаратура.

«Логіка, вядома, жалезная, не паспрачаешся, - разважаў Імбрык, у глыбіні душы адчуваючы, што і жаданне стаць вялікім нясе ў сабе нешта містычнае, як і сама веліч - вякамі наслоеная сума легендаў і паданняў».

04. Перад выхадам у горад

- Я не люблю пляжы, бо на іх трэба ляжаць, - казаў Есіп. - Але некаторыя вылежваюць там сваё жыццё. І яны больш паспяховыя за нас з табой, Імбрык. Яны ляжаць, а справа ідзе. Ці ты любіш валяцца на гэтым пяску?

- Не ведаю. Здаецца, не люблю, бо не валяюся.

Тэраса й сапраўды нагадвала пляж. У добрае надвор’е тут заўсёды было поўна народу, руху, гучныя размовы, крыкі, смех. Пры жаданні можна было нават уявіць сабе, што ўсе гэтыя людзі гуляюць у валейбол. Ну проста Хургада нейкая. І навокал - арабы, персы, прадстаўнікі паняволеных народаў Расеі. Саміх расейцаў хапала таксама. Адно што расейцы на Радыё Салярыс зусім не такія, як у Хургадзе, можна нават сказаць, адваротныя. Яны тут прыцішаныя, падкрэслена незаўважныя і папераджальныя.

Рознакаляровая шматаблічнасць людзей на тэрасе ўзмацняе пляжныя адчуванні, што праўда, людзі тут не купаюцца, а за столікамі ядуць, кураць, гамоняць, проста швэндаюцца і моўчкі назіраюць адны за аднымі. Дакладней, праслізгваюць позіркам адны па адных, бо занадта актыўнае і прыцэльнае назіранне можа быць расцэненае як намёк. Справа тонкая, бо не заўсёды можаш вызначыць, дзе тая мяжа. Праўда, на твой прыязны наўпроставы погляд табе рэдка адкажуць спалоханымі вачыма. Тут не толькі расейцы, тут усе папераджальныя і праязныя. Салярыс - амерыканскае радыё.

Адчуванне пляжу не знікае ад таго, што тэраса выходзіць не на мора, а на могілкі. Бясконцае варушэнне густых старых кронаў заварожвае, як бег вады, як агонь, як плынь аблокаў у небе.

Есіпу за пяцьдзясят і ён, стаўшы некалькі гадоў таму самотным, сярод тых, хто падглядае за іншымі, найбольш актыўны. Ён «у пошуку». Імбрыку за дваццаць і ён разумее, што мусіць паводзіцца так, як Есіп, для хутчэйшае адаптацыі, але ўсведамляе і тое, што ў будучыні гэта не ягоны ўзровень. Каб дасягнуць мэты і стаць вялікім, яму трэба рухацца далей, а гэта значыць, што яшчэ не раз трэба будзе «злізваць» паводзіны з іншых людзей на больш высокіх прыступках ягонае пазітыўнае кар’еры. Што да Есіпа, дык Імбрыку ўжо не хочацца яго «злізваць», ён адчувае, што перарос ужо яго і ўсё часцей прыглядаецца не да Есіпа, а да дырэктара іхняе службы.

- Чалавеку заўжды цікавей выглядаць да сябе падобных сярод да сябе падобных, - разважае Есіп. - Калі не выглядае або завешвае фэйсбук коцікамі, лічы, што паставіў на сабе крыж. А трэба неяк красавацца самому і атрымліваць задавальненне ад красавання іншых, бо такімі стварыла нас прырода.

Імбрык ужо ведае, што ён жартуе. Дакладней, іранізуе. Прычым гэта іронія з яго, з Імбрыка.

У адрозненне ад сямейных калег-аднагодкаў, якія любяць разважаць і ахвотна абмяркоўваюць свае пенсіі і будучую старасць, Есіп бунтуецца супраць уласных гадоў і, маючы ўнукаў, раздражняецца, калі яго называюць дзедам. Вядома, ён імкнецца хаваць сваё раздражненне, але ўдаецца яму гэта дрэнна, калі ён кажа, напрыклад, што «дзед той, які з барадой сядзіць на пяньку і прамаўляе глупствы, а ў мяне ні барады, ні пянька, ні глупстваў».

- Акурат нядаўна мы ездзілі на поўдзень Чэхіі глядзець стары замак, - кажа Есіп. - Тут зрэдку бываюць такія калектыўныя выезды. А гэтым разам да нас далучыліся Гена Мацур і Слава Ракіцкі з Менску. Усе запяцьдзясятнікі, пярэстаркі, як ты кажаш. І зайшла гаворка пра ўзрост, пра тое, што сёння ў жыцці чалавека з’явіўся новы перыяд, якому пакуль няма назвы. З’ява ёсць, гэта ўсе прызнаюць, а наймення няма. Маленства, юнацтва, маладосць, сталасць, старасць. Гэты стэрэатыпны шэраг складаўся вякамі, таму шмат хто пачуваецца разгубленым - чаму ўсё гэтак змянілася менавіта на нашым пакаленні. «Мама, што рабіць?! Мне пяцьдзясят. А я такі самы твой хлопчык, якім быў заўсёды, здаецца, толькі ўчора школу скончыў, універ. І ў нашым аддзеле ўсе такія ж - хуліганы і каб паржаць. А тут бац! Пяцьдзясят. Ма-ма!», - працытаваў Есіп нешта, мабыць, фэйсбучнае і працягваў. - Раней, яшчэ за нашымі бацькамі, старасць пачыналася дзесьці пасля 45-ці. А сёння яна рэальна пачынаецца хіба што пасля 70-ці. Ну вазьмі тых Ракіцкага з Мацурам, я іх ведаю трыццаць гадоў, і нішто ў іх не змянілася, такія самыя «хуліганы і каб паржаць». Дык вось. Невядома адкуль узніклі гэтыя дадатковыя 25 гадоў, якім традыцыйнай назвы няма. Ужо нібыта і не сталасць, бо колькі ж можна, але, паводле ўсіх прыкметаў, яшчэ і не старасць. Здаецца, Барыс Акунін назваў гэты час «дэсертам жыцця». Але гэта паэзія. Ёсць і яшчэ нейкія прыдумкі назвы як бы больш празаічныя. «Шматгадовікі», напрыклад. Ці «безузроставікі». Але наўрад ці яны прыжывуцца паміж сталасцю і старасцю. Не той алгарытм. Вось як цябе агукаюць на вуліцы ў Менску?

- Малады чалавек. Мужчына, - сказаў Імбрык.

- Мяне таксама. І, па вялікім рахунку, уся розніца паміж намі ў тым, што табе больш падабаецца «мужчына», а мяне цешыць «малады чала­век», быццам нічога і не змянілася, - сказаў Есіп. - Хоць гэта можа быць і вельмі вялікая розніца, - ён зрабіў паўзу. - Я ў пошуку. Што зробіш, гэта жыццё. А які табе дзед - у пошуку?.. Дзед - калі ўжо ўсё знайшоў і спыніўся. Устаў на прыкол. Прысеў на пянёк.

Сонца стаяла ў зеніце, абеднікі змянялі абеднікаў - кожны паводле свайго гарманаграму, АМ памянялася на РМ. Імбрык ужо зразумеў, што «інструктаж» Есіпа не мае нічога агульнага з урокамі пажарнай бяспекі ці перадачаю навыкаў журналісцкага майстэрства. Час, які яны бавілі на тэрасе, быў насамрэч напоўнены не самым прыемным станам, чаканнем. Чаго? - Імбрыку было няўцямна, дый не так і важна. Ён разумеў, што мусіць прамінуць гэты дзень, і адразу ўсё стане па-іншаму. А «пакуль» непазбежна скончыцца. Магчыма, яны чакалі нейкага сігналу, які мусіць падаць ім дырэктар? Напрыклад, калі недзе ў аддзелах дааформяцца паперы пра залічэнне Імбрыка на працу ці нейкае начальства прыме нейкае рашэнне? А можа, крыху пабойваўся Імбрык, сігнал мусіць сыходзіць ад яго самога, калі ён да нечага саспее, нешта скажа і ўсе зразумеюць, што ён да чагосьці ўжо гатовы? І гэта прагучыць як пароль, з якім яго пусцяць на касмічную станцыю і прызнаюць за свайго астранаўты? У гэтым варыянце была поўная невядомасць, і таму ён крыху палохаў. Так бывае, калі звяртаешся па падказку да ўласнай інтуіцыі, а яна маўчыць. Адно было зразумела, што сігналу не мусіла быць ад Есіпа, які ўсяго толькі запаўняў час чакання сваімі неабавязковымі размовамі.

- А Кафка вялікі? - спытаўся Імбрык.

- Напісаў няшмат, па жыцці дзівачыў, кніжкі не тоўстыя і сам як жэрдка. - усміхнуўся Есіп. - Ну каму ён вялікі? Немцам? Аўстрыякам? Чэхам? Габрэям? І ў чым, скажы мне, ягоная веліч? Ён важкі аргумент для турбізнесу, напэўна ж прыносіць вялікія грошы. Паўсюль, дзе ты ні пойдзеш у Празе, абавязкова сустрэнеш ягоны твар у самых розных стылізацыях. Помнікі, музеі, нават скульптура Кафкі, які сікае ў розныя бакі, ёсць. Кафка лепш надаецца да Глёбусавай кваліфікацыі беларускіх паэтаў: Купала вялікі, а Багдановіч любімы. Лічы, што Кафка - гэта пражскі Багдановіч, любімы.

«Ну вось, колькі часу патрачана, каб разабрацца з вялікімі, адшукаць іх у сябе і ў сабе, а тут на табе, - расчаравана ўздыхнуў Імбрык. - Для таго, каб беларусы паўсталі як мадэрная нацыя, у іх павінны быць свае вялікія. А тут яшчэ нейкія любімыя аднекуль узяліся».

- Заўваж, - нібы суцяшаў яго Есіп, - калі б тады ў дзяцінстве ты на пытанне дарослых казаў «хачу быць любімым», усё было б па-іншаму. Праўда, ты б не зрабіў кар’еры. Любімыя кар’еры не робяць, толькі вялікія, і тое калі пашанцуе. Асабіста мне больш даспадобы любімыя. Яны не аба­вязкова толькі паэты. Яны яшчэ і гарадскія вар’яты, і проста ўсім вядомыя людзі, якія пасля становяцца сімваламі і знакамі, між якіх хочацца жыць. Любімы Кафка, які пісаў даволі змрочную прозу, зрабіў, тым не менш, так, што для многіх сваёй і любімай стала Прага - яе палюбілі праз яго. Мне гэта больш даспадобы, таму што любімымі не бываюць забойцы, дыктатары і д’яблы. Калі б я быў сацыёлагам, праводзіў бы рэйтынгі любімых, а не вялікіх, персанажаў гісторыі і культуры. Каго б тады расейцы паставілі на першае месца? Пушкіна, хутчэй за ўсё. Але не Сталіна.

- Я б паставіў Грабеншчыкова, - сказаў Імбрык.

- Але ж ты не расеец, - Есіп ізноў дастаў свой нататнік. Інструктаж дык інструктаж. - Любоў да Кафкі прыносіць немалыя рэальныя грошы, але трэба разумець, што яна эфемерная, як і ўсякая любоў, і трымаецца на мітах, якія часта не маюць нічога агульнага з праўдай фактаў. У Дубаўца ёсць эсэ, у якім ён тлумачыць самыя папулярныя аблуды наконт Кафкі. Слухай, яно кароткае.

- Ізноў містыфікацыя? - спытаўся Імбрык, але схамянуўся, успомніў, што ўсё ўвогуле містыфікацыя, апрача гэтага жалезнага стала на тэрасе. Есіп тым часам чытаў:

- «Знакаміты пісьменнік Франц Кафка (1883-1924) быў габрэйскага паходжання (і нават цікавіўся перасяленнем у Палестыну), пісаў свае творы па-нямецку, аднак нарадзіўся, усё жыццё пражыў і пахаваны ў чэшскай Празе. (Цікава вызначаць, чый ён пісьменнік. Калі меркаваць паводле ягонай уключанасці ў бізнес, дык найбольш і ў першую чаргу ён належыць чэхам. Калі сыходзіць з мовы, гэта атрымліваецца нямецкая літаратура. Што мяркуюць на гэты конт габрэі, я, на жаль, не ведаю). Кафка памёр ад сухотаў і ў запавеце прасіў сябра Макса Брода спаліць ягоныя рукапісы». Адчуваеш, першы матыў жаласці да Кафкі, матыў, з якога вырастае любоў?

Дык вось. «Міт першы. Калі б Макс Брод выканаў запавет, пісьменніка Кафкі папросту не існавала б. Але гэта няпраўда. Кафка і пры жыцці друкаваў свае творы ў прэсе і асобнымі кнігамі, меў прыхільнікаў і быў вядомы ў пражскіх літаратурных колах. Брод мусіў спаліць толькі адзін недапісаны раман “Замак”. Але ён яго апублікаваў».

- Дарэчы, - падняў Есіп вочы ад нататніка, - варта было б папрасіць каментар да гэтай сітуацыі ў акадэміка Радзіма, ці слушна Брод зрабіў ці не. На маю думку, «Замак» адзін з найлепшых твораў Кафкі, класіка сусветнае літаратуры, яго вывучаюць на ўсіх філалогіях. Але як расцаніць учынак Брода? Як хлусню ў імя дабра ці нешта такое? І што б мы мелі, калі б Брод не парушыў запавету? Нічога. Як не маем і тых лістоў Акутагавы і Камю, дзе яны пішуць пра Гарэцкага. Думаю, тэма вартая яшчэ аднаго адлупу ў апазіцыйнай газеце, - горка пасміхнуўся Есіп. - Але слухай далей:

«Міт нумар два. Дзеля хваробы і ранняе смерці Кафку прынята любіць і шкадаваць, таму выснова: Кафка быў бедны. А што насамрэч? Паходзіў з сям’і багатага камерсанта, вучыўся ў прэстыжных школах, жыў усё жыццё ў самым цэнтры старой Прагі. Дазваляў сабе здымаць кватэру на Златай вулічцы - як рабочы кабінет пісьменніка (дзеля цішыні і спакою, не выносіў, калі недзе скрыпяць дзверы). Можна сабе ўявіць, колькі гэта каштавала ў такім месцы. Ездзіў па Еўропе, у тым ліку ў санаторыі і на спатканні са сваімі каханкамі. Урэшце, працаваў на добра аплатнай працы.

Міт нумар тры. Кафка не ведаў шчасця кахання. Ну, каб існавала такая шкала вымярэння гэтага самага кахання, думаю, мала хто б яму дараўнаў. Прынамсі, заняты ягоны розум быў гэтай справай на ўсе сто. Так, уласнай сям’і і дзяцей ён сапраўды не меў. Але чаму? Выключна з-за свайго характару. Іншы раз заручаўся, пасля перадумваў, ізноў перадумваў і гэтак далей. Словам, напрацягу жыцця меў некалькіх заручоных.

Чацвёрты міт. Кафка - хворы. Паводле асацыяцыі з Багдановічам, калі сухотнік, дык табе капцы. Ледзьве не ад нараджэння. Але як было насам­рэч? Да апошніх двух гадоў свайго жыцця хворым Кафка не пачуваўся дакладна. Улетку быў заўсёднікам гарадскіх пляжаў, а круглы год ягоную высокую постаць можна было сустрэць на шпацырах дзе заўгодна па ўсё Празе. Шпацыры па горадзе не мусілі быць карацейшымі за дзве гадзіны.

І апошні міт, нумар пяць, зусім жаласлівы. Калі б не літаратура і напісаныя ім творы, свет ніколі б не даведаўся пра Кафку. Аказваецца, нават гэта няпраўда. Працуючы ў страхавой кампаніі, Кафка бясконца вёў справы пра траўматызм работнікаў. Прага тады моцна разбудоўвалася, і выпадковыя цагліны часцяком падалі работнікам на галаву. І таленавітаму страхоўшчыку прайшла ў галаву ідэя жорсткай каскі для работнікаў (такія й цяпер носяць на будоўлях). Ідэю ўкаранілі ў жыццё, смяротнасць адразу знізілася, і ў 1912 годзе Кафка як вынаходнік быў уганараваны залатым медалём».

- Цікава, як Дубавец можа адначасова выступаць то стваральнікам мітаў, то іх разбуральнікам? Калі, вядома, усё цяпер прачытанае праўда, - заўважыў Імбрык.

- Вось менавіта, праўда, - зірнуў на яго скосу Есіп, - ёсць праўда, аб’ектыўны факт, гэты самы жалезны стол, металічны, каб ужо зусім аб’ектыўна, і ёсць праўдападабенства - галоўны апорны матэрыял усяго мастацтва, які прымушае захоплена перагортваць старонкі рамана і плакаць над імі. Крычаць «Брава!» на прэм’еры спектакля. Нервова жаваць папкорн у кіназале...

З дзвярэй у дзверы тэрасы міма іх спешным крокам прайшоў дырэк­тар: «Пара ў горад, джэнтльмены!» Яны згодна кіўнулі. І Есіп працягваў з ранейшым запалам:

- А ці стане нехта жаваць папкорн і плакаць над дысертацыяй па мінералогіі ці ад сузірання гэтага металічнага стала? Ясна ж, не. Бо ў аснове мастацтва ляжыць праўда, прадстаўленая аўтарам такім чынам, каб апеляваць у першую чаргу да эмоцыяў, а не да логікі. Такую праўду і называюць праўдападабенствам - і ацэньваюць твор па тым, наколькі гэтае падабенства ўдалае. А цяпер скажы мне, чым такая праўда адрозніваецца ад містыфікацыі?

Усё раптам ператварылася ў сапраўдны інструктаж ды яшчэ з пытаннямі напрыканцы, да якіх Імбрык гатовы не быў. Па шчырасці, ён асабліва глыбока і не ўнікаў у сэнс таго, пра што казаў Есіп. У такіх выпадках найлепшы спосаб зрабіць выгляд, што пытанне было рытарычнае і адказаць на яго сваім:

- І якія высновы робіць Дубавец са свайго выкрыцця мітаў?

Есіп зірнуў на Імбрыка, пасля ў нататнік і прачытаў:

«Але, ясная рэч, што перадусім Кафку памятаюць як пісьменніка, як аднаго з самых праўдзівых празаікаў у сусветнай літаратуры. Памятаюць і нясуць на яго магілу ў Празе каменьчыкі».

- Адзін з самых праўдзівых... Дзіўнавата гучыць, - сказаў Імбрык. - Здаецца, ні пра якога пісьменніка я такога не чуў.

- Угу. Асабліва калі ўлічыць, што пісаў ён не дысертацыі па мінералогіі. Сакрэт у тым, што падабенства праўды часта бывае для нас больш важным і нашмат больш магутна ўплывае на нас, чым тыя дурацкія дысертацыі ці той металічны стол, - сказаў Есіп, калі яны выходзілі з прапускнога пункту Радыё на вуліцу, дзе з лязгатам паварочвалі ў розныя бакі трамваі.

05. На вуліцы

Палюбіць Прагу праз Кафку можна, але з той самай прычыны яе можна і разлюбіць. Калі ты прыехаў сюды, напоўнены духам «Працэсу» ці «Замка», а з’язджаеш, спустошаны назольным чаргаваннем плоскай матэрыі брэндавага імя і такога самага твару. Міжволі захочацца зноў схавацца ў кнігу. А калі не захочацца - яшчэ горш.

- Напэўна, беларусы палюбляюць Прагу ўсё ж не праз Кафку, - сказаў Есіп і паказаў Імбрыку на шэры будынак за высокай каменнай агароджай, які яны праміналі. - Гэта элітная габрэйская багадзельня. Мне распавядалі, што тут багатыя суродзічы Кафкі з усяго свету чакаюць перасялення за агароджу Альшанскіх кладоў. Іхнія ціхія і дзіўныя працэсіі час ад часу назірае з вокнаў усё наша Радыё. Не ведаю, ці гэта ўплывае на журналістыку. А гэта «Дон Джавані», - паказаў ён на высокі ружовы хвалісты будынак без кутоў і без ніводнай роўнай сцяны. - Табе падабаецца Дон Жуан? Юра Дракахруст ходзіць сюды парыцца на 12-м паверсе. Нешта містычнае, як па мне, ёсць у гэтай парылцы пад самым небам. Мяне запрашаў.

- А вы не пайшлі? - безудзельна спытаў Імбрык, разглядаючы пяцізоркавы гатэль.

- Не пайшоў. Не сабраўся. Нешта спыніла, - намацваў адказ Есіп. - Можа, страх вышыні. А можа, прыгадаў раптам «Пры зачыненых дзвярах» Сартра, помніш?

- У ліцэі вучылі, не помню.

- У п’есе гісторыя такая. У адным пакоі сядзяць людзі, памерлыя людзі, усё адбываецца на тым свеце. Сядзяць, ім камфортна, папіваюць розныя напоі, балбочуць на розныя тэмы, яны спакойныя, расслабленыя, добра ім разам.

- Як вам? - спытаўся Імбрык.

- Магчыма. Але пакуль яны абціраюць знаёмых і свае дачыненні, успамінаюць, хто каго пакрыўдзіў, дакопваюцца да нейкіх прычын, высвятляюць, хто ва ўсім вінаваты, яны пачынаюць разумець: як жа яны ўсе тут адно аднога ненавідзяць! І нянавісць гэтая назапашвалася доўгія гады, яшчэ там, пры жыцці. Ім робіцца страшна, і ад гэтага пачуцці абвастраюцца. А пры тым пакой, у якім яны сядзяць-размаўляюць, зачынены на ключ. Выйсці немагчыма. Аднаму адмоўлена ў візе, другі перакананы, што яго пры перасячэнні мяжы заб’юць, трэцяму проста падабаецца тут і не падабаецца там, адкуль яны прыйшлі, чацвертаму ляніва пра ўсё гэта думаць. Але ж тут яны ненавідзяць адно аднога, спадзеючыся, праўда, як разумныя людзі, што здолеюць памяняць сітуацыю, што нянавісць удасца перамяніць на любоў. Часам ім і здаецца, што яны любяць адно аднога, прынамсі, яны шчыра хочуць верыць у гэта. Але ў п’есе - той свет, дзе нічога ўжо перамяніць немагчыма. І тут да іх даходзіць, што яны - па­мерлыя і патрапілі ў пекла!.. Каб вось так сядзець у зачыненым пакоі і ненавідзець адно аднога. Уяўляеш? І наперадзе вечнасць.

«Нічога сабе паралелі ў яго са сваімі калегамі. Пекла! Зрэшты, калі ніякага асабістага руху не адбываецца, дык і сапраўды можна, відаць, дадумацца да такога параўнання. Ён яўна пераседзеў на станцыі свой час», - падумаў Імбрык, а ўголас сказаў:

- Нечакана! Яны стварылі сабе пекла самі?

- Менавіта. Сартр ім стварыў. Ён лічыць, што большага пекла, чым людзі ўчыняюць сабе самі, ніхто іншы ім не зробіць, - сказаў Есіп, робячы крок на зялёны сігнал святлафора. - Табе ў слове «Сартр» не гучыць слова «чорт»?

Імбрык, які ішоў следам, ці то не дачуў пытання, ці то не меў схільнасці шукаць алітэрацыі.

- А пры чым тут саўна Дракахруста на 12-м паверсе гатэля «Дон Джавані»? - спытаўся ён.

- Калі сон - гэта рэпетыцыя смерці, чаму б саўне не быць рэпетыцыяй пекла?..

- Але ж вы не пайшлі ў саўну. Што тут робіце вы?

Яны прабіраліся праз скрогат трамваяў, сіпатыя выхлапы карчаватых гарадскіх аўтобусаў, праз чалавечы натоўп і рушылі далей. Усё ніяк не сканчалася каменная агароджа Альшанскіх могілак, пачаліся шапікі з садавіной-гароднінай, да ўсяго дадавалася атмасфера кірмаша. Есіп спыніўся і, закурваючы, сказаў:

- Ужо амаль нічога. Аднойчы я схадзіў праверыць дзверы. Аказалася, яны адчыненыя. Геніяльны Сартр прадугледзеў і гэта. Дзверы адчыненыя, але тыя людзі, героі п’есы, яны павязаныя сваім пеклам і ніколі не выйдуць з пакоя, настолькі моцна яны злепленыя міжсобку сваёй нянавісцю.

- А вы можаце зліняць?

- Са страшнай сілай. Толькі пакажу табе Прагу, - сказаў Есіп, і яны рушылі далей па Вінаградскай.

- А праз што беларусы палюбляюць Прагу? - спытаўся Імбрык. - Вось вы, напрыклад. Вы яе любіце?

- Кажуць, прыгожы горад, - сказаў Есіп, - шмат старых будынкаў засталося. Мала хто пры гэтым думае, куды ж падзяваліся прыгожыя старыя будынкі ў Менску. Там крыху іншая канфігурацыя, але спрошчана кажучы, тая ж Прага. Была. Да вайны. А пасля вайны тыя будынкі не рамантавалі, а папросту знеслі. І вось была ў мяне такая тэорыя. На сялянскі розум, нішто старое каштоўнасці мець не можа, бо трухлее, гніе, шашаль точыць. Ну што за прыгажосць у старой паўразваленай хаце? Трэба яе знесці і паставіць новую, светлую, хіба не? Хто з гэтым не пагодзіцца. А пасля вайны хто засяліў Менск? Учорашнія сяляне. Яны ўсё старое знеслі і забудавалі новым. А ўжо іхнія гарадскія дзеці і ўнукі едуць у Прагу і захапляюцца старымі прыгожымі будынкамі. - Есіп так глыбока задумаўся, што аж спыніўся. Пасля махнуў рукой і рушыў далей. - Але гэта занадта спрошчаны адказ на тваё пытанне. Калі ўсё зваліць на сялянскі менталітэт. Сяляне маглі не цаніць старое, але прыгожае то яны цаніць мусілі, праўда? Куплялі маляваныя дываны ў Драздовіча і Кіш акурат пасля вайны, вешалі на сцяну. Песні спявалі прыгожыя. Вянкі спляталі. Пралі, ткалі, вышывалі. Убіраліся пры нагодзе па-святочнаму. Ліштвы рабілі разбяныя... Таму адказ мусіць быць іншы. Улада ў Беларусі 200 гадоў не была сваёй. Пры тым гэта былі недастаткова адукаваныя і выхаваныя, дзікаватыя людзі. З барбарскай ментальнасцю. І старыя прыгожыя будынкі Менску былі для іх не толькі чужыя, яны абуджалі ў іх падлеткавую ярасную радасць руйнавання. А да ўсяго яны строга выконвалі ўказанні сваёй партыі. «Весь мір насілья мы разрушім до основанья, а затем...» - спявалася ў іхнім гімне, і галоўнае тут было «мір» і «разрушім», а не «насілья», бо яны самі «насільем» і былі.

- У вас цэлы ўнутраны дыспут адбыўся, - сказаў Імбрык, калі яны падышлі да разложыстага гмаху «Флоры». - Але пра сябе асабіста вы нічога і не сказалі.

- Давай пачнем з піва, - змяніў тон Есіп. - У Празе не прагнуць піва - гэта як абразіць саму Прагу. Некаторыя адмыслова прыязджаюць сюды з Менску, каб зрабіць піўны трып, а не глядзець на прыгожыя будынкі. Найлепшае піва ў Люцэрне. Прынамсі, так кажа Слава Ракіцкі. Але мы туды дойдзем не хутка, не дацерпім. Таму пачнем проста з любой першай установы, дзе ёсць «Пльзень». Вось, глядзі - «Restaurace na krizovatce».

Яны перайшлі вуліцу за гмахам «Флоры» і паселі пад парасонамі пер­шай кавярні, што мясцілася на рагу. Паважнага веку чэх-афіцыянт радасна вітаў іх на ўваходзе: «Were are you from?» - «Мы з Беларусі». - «А, знаю. Мінск, красівые девушкі!»

- Не здзіўляйся, у старэйшых чэхаў гэта першая асацыяцыя, - размясціўся на лаўцы Есіп і пачаў: - з Менскам... у мяне ў дзяцінстве былі вельмі блізкія дачыненні. Я ведаў усе ягоныя пахі кожнай парою, усе адценні, водбліскі, таямніцы. Ведаў, што робіцца ў дварах, у пад’ездах, на паддашках і ў бамбасховішчах. Мы жылі на Круглай. І я быў з тых хлопчыкаў, якія рэдка сядзяць дома, бо ўвесь час недзе «лазяць». Найперш, «дзе не трэба», вядома ж. Асабліва мне падабалася ўдыхаць Менск праз фортку - смог і свежасць утваралі дзіўную сумесь, ад якой цяжка было адарвацца, нібы таксікаману. І я чуў унутраную музыку Менску, якая зразумелым чынам была і мая музыка, бо гучала і ўва мне. Як гэта назваць? Вобраз, эфір, атмасфэра... Атмасфэрнасць. Дурацкае слова. Ок, няхай будзе вобраз, недакладна, але ладна. Вобраз дзяцінства. Пасля аказалася, што ён універсальны. Што ты можаш сустрэць і адчуць яго, зліцца з ім у самых нечаканых гарадах. Гэта як з чалавечай годнасцю - яна для ўсіх аднолькавая, але гадуецца толькі на пэўнай нацыянальнай глебе. Нядаўна я бачыў фільм, называецца «Мандарыны». Там стары эстонец гаворыць маладому чачэнцу: «Гэта я табе кажу, слова эстонца! - Гэта ты кажаш мне, чачэнцу? Гэта ж мы вядомыя тым, што памрэм, але слова не парушым. - Ды якая розніца, эстонец, чачэнец...» Такі там быў дыялог. То бок, калі казаць пра цвёрдасць слова, яна для ўсіх аднолькавая, і для эстонца, і для чачэнца, але ўзнікае яна не зніадкуль, а менавіта з іхняй эстонскасці і чачэнскасці... Добрае піва, замовім яшчэ па адным?

Імбрык кіўнуў, ягоны позірк блукаў па наваколлі і цяжка было зразумець, ці ён пераварвае пачутае, ці разважае пра нешта сваё. Есіп зрабіў замову і працягваў:

- Тое самае з вобразам дзяцінства. Ён нараджаецца ў тваім горадзе і ў тваёй душы, суіснуе адначасова і там, і там. Камусьці такая суладнасць даецца на ўсё жыццё, а хтосьці, такі, як я, пачынаю заўважаць, што ў горадзе Менску майго вобразу дзяцінства ўжо даўно няма. Нават цяжка з нейкіх урыўкаў водсветаў, пахаў, адценняў, музыкі скласці хоць бы фрагмент.Рэстаўраваць немагчыма, бо ў Менску яго папросту не стала. Ні на Круглай, ні ў дварах, ні ў пад’ездах, ні на ўзбярэжжы ракі. Я шмат дзе шукаў, але не знайшоў. Ён застаўся толькі ў маёй душы, разумеет? Чаму менчукі так любяць хаця б на дзень з’ездзіць у Вільню? Без усялякай мэты. Таму што ён там ёсць, і вобраз дзяцінства, які жыве ў душы, сустракаецца з вобразам, які жыве ў горадзе. Ад гэтага проста экстаз можна атрымаць. Аднойчы я нават у Лондане набрыў на менскі праспект майго дзяцінства. Ды што ў Лондане. Нават у Вашынгтоне выйшаў на такі самы праспект з тралейбусамі. А ў Менску гэтага ўсяго ўжо няма. Ёсць, натуральна, і дамы, і праспект, і тралейбусы, але духу майго дзяцінства няма. Што праўда, і Круглая ўжо не круглая, і ў дварах пабудавалі высоткі... Цяпер ты разумеет, што мяне жывіць у Празе. Аднак аднаго вобразу дзяцінства, як бы ён ні спрыяў твайму існаванню, для эміграцыі недастаткова. Я пра сябе кажу.

Яны памаўчалі, акурат прынеслі другое піва. Імбрыку захацелася змяніць тэму, і яго пацягнула на показкі. Есіп з задавальненнем слухаў хіты сезону з Бацькаўшчыны. Показкі былі пра сэнс жыцця. Асабліва Есіп смяяўся з першай.

«У цягніку ў адным купэ едуць святар і бізнесовец. Бізнесовец адкрыў ноўтбук, засяродзіўся, пачаў працаваць з дакументамі. Святар паглядзеў на яго, падумаў і кажа: - А ці не прагуляцца нам, сын мой, да вагона-рэстарана, паглядзець, што ў меню. - Не, бацюшка, я не галодны, - адказвае ўвесь заглыблены ў працу бізнесовец. Святар ідзе ў рэстаран адзін. Праз гадзіну вяртаецца расслаблены, задаволены, усміхаецца, у руцэ бутэлька каньяку: - А ці не пакаштаваць нам, сын мой, гэтага пяцізоркавага на­пою? - Не, бацюшка, прабачце, я не п’ю, - адказвае бізнесовец, ён увесь у працы, яўна падганяе дэдлайн. Святар налівае сабе шклянку і са смакам выпівае. Выцірае вусны, выходзіць у калідор. Мінае пятнаццаць хвілінаў, і святар заходзіць назад: - Праз адно купэ ад нас, сын мой, дзве маладыя міранкі едуць. Можа, зазірнем да іх на госці, пагаворым пра высокае? - Не, бацюшка, я жанаты, і з дакументамі працаваць трэба, - кажа бізнесовец і зноў заглыбляецца ў ноўтбук. Святар бярэ са стала адпітую бутэльку каньяку, выходзіць. Вяртаецца ўжо пад раніцу, задаволены, як марцовы кот. Змораны бізнесовец, які ўвесь гэты час працаваў з дакументамі, падымае на яго вочы: - Скажыце, святы айцец, як жа так? Я вось не п’ю, не куру, трымаю маральнае аблічча. Працую як вол. Няўжо я няправільна жыву?

- Правільна, сын мой, - уздыхае святар. - “Но зря”».

Адсмяяўшыся, Імбрык, каб не губляць спрыяльнае ўвагі, адразу перайшоў да наступнай показкі:

«Памірае чалавек, трапляе да Бога і кажа: - Маю, Божа, толькі адно пытанне. Я пражыў доўгае жыццё ды так і не зразумеў, у чым быў ягоны сэнс? - Табе напраўду трэба гэта ведаць? - пытаецца Бог. - Вельмі трэба.

- Добра, сын мой, я раскажу... Помніш, у 1973 годзе ты ехаў у цягніку Адлер-Рыга? - Э-э. ну.. - І ў купэ ты пазнаёміўся са спадарожнікамі. - Напэўна... - І вы разам пайшлі ў вагон-рэстаран. - Так. - І за суседнім столікам сядзела жанчына. - Цалкам можа быць. - І яна папрасіла цябе перадаць соль. - Ну. - І ты перадаў ёй соль. - Перадаў. - Ну дык і вось!»

Імбрык зноў гучна рагатаў - так, як, ён чуў, рагочуць на тэрасе Радыё, а Есіп толькі ўсміхнуўся і пасля, наадварот, зрабіўся сур’ёзным. Што прымусіла Імбрыка пасур’ёзнець таксама.

- Насамрэч, гэта мой жыццёвы план, - сказаў ён, - каб «не зря» і каб усё не звялося да ідыёцкага «перадаць соль».

Есіп маўчаў, разглядаючы салонку ў сваіх руках, пасля сказаў:

- Гэта не ідыёцкае. Я так думаю. Гэта вельмі глыбокая прыпавесць. Бо ў гэтым і ёсць сэнс, сутнасць, соль жыцця - перадаць энергію. І ўсё, што мы робім сэнсоўнае, гэта калі мы перадаем соль. Тут цябе ўводзіць у зман тое, што ў сітуацыі з героем показкі ўсё выглядае знешне мімалётна, у нейкім даўно забытым эпізодзе, але гэта ні на што не ўплывае. Сэнс застаецца сэнсам. Згадай банальнасць пра пасадзіць дрэва, нарадзіць дзіця, збудаваць дом. Гэта ўсё перадача энергіі. Ты гэта робіш, і ток бяжыць па гэтым чалавечым варушэнні далей.

Болей піва ім не хацелася, Есіп заплаціў, і яны пайшлі па Вінаградскай далей, у бок Вацлаўскай плошчы.

- Ты жывеш заўсёды для таго, з кім ты жывеш, каму перадаеш энергію і хто перадае энергію табе, - працягваў разважаць Есіп. - У гэтым сэнс жыцця. Калі ты адзін, у тваім жыцці няма сэнсу. Пакуль ты толькі пачынаеш, толькі выйшаў на дарогу і перад табой шырокі свет, ты не заўважаеш гэтага. А я ўжо ведаю іншую сітуацыю, калі ты пражыў нямала гадоў, і раптам той, хто жыве з табой побач, для каго ты жыў, знікае. Ты застаешся адзін, як электрод, які працуе, але без пары робіць гэта ў пустату.

- А калі змагаешся за адраджэнне. Не, не так. Русіфікацыя - гэта ж таксама перадача энергіі? - спытаўся Імбрык.

- Не, гэта наадварот - як забойства, як выключыць ток. У такім выпадку мы перастаем быць народам і як народ ужо не перадаем энергію, страчваем сэнс існавання. Мы ўжо не даем свету людзей, надзеленых чалавечай годнасцю, як тыя эстонец і чачэнец. Ясна, што мы супраціўляемся, не хочам стаць дрэвам, якое не прыносіць плода, не хочам, каб нас, як дровы, кідалі ў топку..

- А вы заўважылі, што вуліца ўвесь час ідзе ўніз? - спытаўся Імбрык.

- Ага, - усміхнуўся Есіп, - і я па гэтай вуліцы кожны дзень шмат гадоў хаджу на працу і з працы. Сорак хвілінаў. Цяпер і ты так будзеш рабіць, калі захочаш. У Празе няма вуліц, якія б ішлі не ўверх ці ўніз. Гэта ўзгорысты горад.

Есіпу не хацелася чарговы раз раздражняцца з наіўнай бесцырымоннасці Імбрыка. Можа, гэта піва так падзейнічала, а можа і хуткая змена жыццёвых абставінаў схіляла не рабіць рэзкіх крокаў. Пакуль. У такіх выпадках звычайна Есіп мяняў тэму.

- Пра топку. «Бьётся в тесной печурке Лазо», - нечакана заспяваў ён. - Была такая хохма ў маім школьным юнацтве. Злыя дзеці з савецкіх герояў смяяліся, што тут скажаш. Лазо ў паравознай топцы спалілі японцы. Ты за каго, за луну ці за сонца?

- За сонца, якая яшчэ «луна»? - Імбрык адчуў, што пачаўся пінг-понг і з азартам адбіў мячык.

Есіп лупіў у адказ:

- Значыць, за праклятага японца. Лазо быў бесарабскі бальшавік. Што ён рабіў у тых японцаў, ніхто не ведае, але вуліца яго ў Менску ёсць.

- А калі за «луну»? - адбіў мячык заінтрыгаваны Імбрык.

- За савецкую страну. Калі ўдумацца, ідэалагічная бомба. Чаму гэта савецкай стране не сонца свеціць, а месяц? Але такі прынцып прапаганды - закладай адваротны сэнс, і лепты эфект будуць мець рыфмы.

Імбрык тым часам знайшоў Лазо ў сваім айфоне:

- Пішуць, што з ім разам спалілі яшчэ двух чалавек, але што ён і адзін рэальна не ўлез бы ў паравозную топку. Нічога не зразумела. Словам, поўная фігня.

«Патыхае ўсё гэта нейкім савецкім касмапалітызмам, - думаў Імбрык.

- Чыстая энергія. Народу патрэбная ярка афарбаваная нацыянальная асвета, народ трэба настройваць супраць антыбеларускага рэжыму, дамагацца рэальнай беларусізацыі і незалежнасці Беларусі. Якая можа быць чыстая энергія. Чыстая ад чаго? Відавочна, Есіп скурвіўся ў Празе. Стаў думаць пра ўсякую несінеціцу і пустату. Да таго ж састарэў. А мы, моладзь, мы жывем сучаснасцю і робім у тых формах, якія зразумелыя моладзі, а не гэтым пярэстаркам. На цябе, наша моладзь, надзея, - пісаў Купала! Ай».

Раздражнёны Імбрык, тым не менш, захоўваў вызначаную лінію паводзінаў. Ён ведаў, што яны ідуць на кватэру да Есіпа, пасля на нейкі мост і яшчэ нейкі канцэрт. А паколькі рашэнне на ліквідацыю было прынятае, трэба было толькі чакаць зручнага моманту, каб дапамагчы Есіпу зрабіць так, каб яго больш не было ні ў беларускім адраджэнні, ні на беларускім радыё, ні ў Імбрыкавым жыцці. Мэта падавалася Імбрыку настолькі важнай і высакароднай, што нават злуючыся на Есіпа, ён не страчваў пазітыўнага настрою.

- А якія былі тры чароўныя жаданні акадэміка Радзіма? - атакаваў ён з нечаканага боку.

- Не ведаю, - сказаў Есіп. - Ды гэта не так і важна. Калі ён чытаў цытаты славутых пісьменнікаў і шчыра ў іх верыў, у гэты момант ён адчуваў, што збываюцца нашмат большыя жаданні, чым ён мог сабе загадаць і пра што звычайна просяць залатую рыбку.

- Цікава. Можаш загадаць самае-самае, а збываецца яшчэ больш са­мае. - сказаў Імбрык. - А што б вы папрасілі?

- Тры чароўныя жаданні? - Есіп задумаўся. - Быць вялікім дакладна не хачу. Хаця.

Яны праходзілі міма пляцу Ежэго з Падэбрад, і Імбрык утаропіўся ў дзіўную стэлу тутэйшага сабора з велічэзным гадзіннікам - такой архітэктуры яму яшчэ бачыць не даводзілася. «На сервант падобны», - адзначыў сабе Імбрык.

- На гадзіннік, - запярэчыў Есіп. - Гэта і ёсць сабор-гадзіннік. Такім чынам, тры чароўныя жаданні. Першае, напэўна, гэта час. Хачу жыць у добрай форме столькі, колькі захачу.

- Як гэта? А пасля што? Ці пасля не прадугледжваецца? Я шмат разоў і шмат ад каго чуў, што людзям у старасці часта надакучвае жыць. Але, кажуць, «жывым у зямлю не палезеш», - бліснуў Імбрык веданнем прыказак. Ён ішоў перад Есіпам задам-наперад і захоплена размахваў рукамі.

- Калі надакучыць, скажу, што проста болей не хачу. Вось так стану на месцы, - Есіп спыніўся, - і прамоўлю: «Стоп-машына! Болей жыць не хачу!»

- А калі такія словы вырвуцца выпадкова? Бывае ж такое. Да прыкладу, у запале? Ці ў цытаце?

- Думаю, там разбяруцца, - адказаў Есіп. - Гэта ж не выпадковасць, а сур’ёзнае рашэнне.

- Але ж універсальненька, - Імбрыку яўна спадабалася такая формула. Вось яно, сапраўднае чароўнае жаданне! Сам ён, бадай, замовіў бы сабе гадоў трыста ці пяцьсот. Але што як праўда надакучыць? З адкрытым канцом, безумоўна, лепей. Усё ж яны нармальна мудруюць на касмічнай станцыі. - А далей, напэўна, грошы? Мільён, мільярд, картка з неабмежаванай сумай?

- Гэта б мяне моцна абцяжарыла, - зноў паглыбіўся ў сябе Есіп. - Думай пасля, дзе захоўваць, як легалізаваць і каб валюта пасавала. Як не згубіць тую картку ці каб не скралі. Давай проста - каб заўсёды былі! Тэхнічны бок - не мая справа. Гэта ж чароўнае жаданне. Вось хачу нешта купіць, і бац, у мяне ёсць такая сума.

- Ух ты! І сто мільярдаў?

- І тысяча більярдаў, - перадражніў Есіп. - Глупства прысвячаць сваё жыццё грашам, будзеш, як Кашчэй, над златам чахнуць. Марната. Я не люблю і не павінен думаць пра грошы. А для гэтага яны заўсёды павінны быць.

- Па-мойму, з такім наборам, як вы замовілі, трэцяга жадання і быць не можа. Часу і сродкаў - неабмежавана, рабі што хочаш.

- А Бацькаўшчына? - сказаў, пад’ялдыкнуўшы маладога патрыёта, Есіп. - Трэцяе жаданне такое. Каб беларускі народ вярнуўся да беларускай мовы, загаварыў.

- Стаў такім, як літоўцы, напрыклад?

- Як любая нацыя ў свеце, у якой ёсць свая мова, - удакладніў Есіп. - І далей, якія б знешнія праблемы ні ўзніклі, яны цяжка ці лёгка вырашацца.

- Але калі ёсць неабмежаваныя час і сродкі, беларусаў можна элемен­тарна купіць. Не? Рацыянальна падумаўшы. Тады б вы захавалі трэцяе жаданне.

- Кшталту выкупіць з рабства? Неяк несправядліва гэта ў дачыненні да беларусаў. Выкупляеш ты таго ж раба. Ён ад гэтага не становіцца свабодным. А калі сам усвядоміць сваю суб’ектнасць - ужо больш ніколі не будзе рабом.

Вінаградская вуліца па-ранейшаму настойліва вяла іх уніз. Калі не проста ісці, а думаць пра гэта, дык аж дух захоплівае. Бо канца не відаць. Можна нават дадумацца да таго, што ляціш у прорву.

Раптам Есіп звярнуў налева, на Італьскую, азірнуўся і спыніўся. «Глядзі», - ён паказаў Імбрыку на сцяну каля першага пад’езду першага дома. Справа ад уваходу было простым алоўкам па шурпатым тынку дробненька і блякла напісана: «Здесь жил и творил Константин Чарухин из Санкт-Петербурга».

- Гэта замест памятнай шыльды? - разважаў Імбрык. - Цікава, я такога ніколі не бачыў. Але тут жа сапраўды шмат хто бывае. Можа, так заведзена? Але даты не паставіў.

- Даты паміж дажджамі, учорашнім і заўтрашнім, - сказаў Есіп. - Надпіс зроблены, хутчэй за ўсё, з адчаю перад прагназаваным нябытам. Але прынамсі нешта мы ведаем.

- Ну і што? - адмахнуўся Імбрык. - Мала хто што напіша на сцяне. Можа, проста папрыкалваўся нехта.

- Ага, нехта. Калі б прыкалваўся, напісаў бы «з Піцера», а тут «из Санкт-Петербурга». Усё павінна быць вельмі сур’ёзна, амаль акадэмічна. Між іншым, не нехта, а люстэрка беларускай эвалюцыі, як сказана ў пасляслоўі да ягонай кнігі.

- Беларускай? - здзівіўся Імбрык. - А чаму з Санкт-Пецярбурга? Дык гэта рэальны чалавек, пісьменнік? Нічога не ведаю пра такога. І колькі праіснуе такая слава?

- Можа, дзень, а можа, і тыдзень, - сказаў Есіп. - Хоць якраз з гледзішча славы розніцы няма: ці просты аловак, ці бронзавая шыльда. Шыльда вісіць толькі трошкі даўжэй. Але ўсё адно не вечна.

- Адкуль вы яго ведаеце?

- Чытаю кніжкі.

- І што, ёсць там вялікія?

- Як заўсёды, - кінуў у бок Есіп, - то паэтаў шмат, а з празаікамі цяжкавата, то наадварот.

Яны рушылі, цяпер ужо ў гару, па Італьскай, а насустрач ім з намнесці Міру даляталі гукі адзінокай тубы. Вялізная жалезіна выдзімала тонкую і знаёмую мелодыю. Неба наперадзе перакрыла чорная готыка сабора святой Людмілы. Стаў накрапваць дожджык, быццам нехта зверху заплакаў.

- Гэта любімая песня Сталіна «Суліко», - сказаў Есіп. - Ты не можаш яе ведаць. «Доўга я брадзіў срэдзі скал, я магілку мілай іскаў. Но её найці нелегко. Гдзе же ты мая Суліко.»

- Сапраўды, жанчыны і могілкі.

06. У кватэры

Есіп жыў у доме на Ландынскай, 33. Тут было шмат службовых кватэраў, якія для сваіх работнікаў здымала Радыё. Жыллё Есіпа з доўгай і вузкай тэрасай мясцілася на самым апошнім паверсе, і з вокнаў адкрываўся раскошны від чырвоных дахаў пражскага раёна Вінаграды. Сюды Есіп і прывёў Імбрыка перад тым, як паказаць яму самае важнае, што ён меўся паказаць яму ў Празе.

«Дэсерт жыцця, дэсерт жыцця, - працягваў уядаць сябе ў думках Імбрык, нервова аглядаючы насычаны колерамі і геаметрычнымі формамі краявід. - Добра ўладкаваўся, дэсертнік. Во якое слова! Дэ-сер-тнік. Толькі гучыць неяк па-кандытарску саладжава».

- Таксама па-свойму акіян, - сказаў ён уголас.

- Гэта скалы, чырвоныя ад крыві, - паправіў яго Есіп. - Тут тэрыторыя драпежных ястрабаў вайны і тлустых галубоў міру. Ястрабы нападаюць на галубоў, адшчыкваюць ім галовы і выдзёўбваюць вантробы. А паколькі гэта адбываецца тут на кожным кроку ці ўзмаху крыла, дык дахі сцякаюць галубінай крывёю. У адрозненне ад Альшанаў, у гэтага акіяна няма інтэлекту і «купальшчыкаў», якія б вынырвалі з хваляў. Тут жывуць самыя звычайныя людзі, у якіх тое купанне наперадзе. Будзеш каву? Зараз зраблю. Але без дэсерту. Я не люблю пірожкі, не ем іх, таму ў мне іх і не бывае.

Імбрык пірожкі любіў, як любіў усё ўвогуле салодкае, нават цукеркі. Напэўна, калісьці ў маладосці і Есіп не адмовіўся б ад дэсерту. Ізноў усё станавілася з ног на галаву. У каго дэсерт жыцця, той дэсерту не прымае, а прымае той, каму да гэтага дэсерту яшчэ далёка. Нейкі збой у натураль­ным працэсе змены пакаленняў праз гэты новы неназваны перыяд паміж сталасцю і старасцю. «Як бы не выйшла так, што гэта пярэстаркі пачнуць скідаць нас з карабля гісторыі, а не мы іх», - асцярожна падумаў Імбрык.

Недзе ў самым нізе паміж шатамі дрэваў віравала жыццё: відаць былі вулічныя мінакі, дзеці, кулямётнай чаргой адбіваліся ад бруку колцы чыёйсьці гружанай валізкі, цэнтар Прагі жыў шумам машын, чалавечымі галасамі, крыкамі птушак. - зусім не так, як на тэрасе Радыё Салярыс, адкуль звонку даляталі хіба што пошум хваляў разумнага акіяна, а то і ўвогуле - цішыня.

- Пару гадоў таму я страціў стрыечнага брата Воўку, - падслухаўшы Імбрыкавы думкі, Есіп пачаў распавядаць сваё. - Бацька Воўкі, спраўны і энергічны трэнер-спартовец, мой дзядзька Валодзя, заўсёды хацеў, каб і сын займаўся акадэмічным веславаннем. Але сын вырас паспяховым праграмістам і бізнесоўцам, заможным, дарэчы, чалавекам. Ён меў некалькі кватэраў, машыны з гаражамі, нейкія свае базы. Гэта мазырская гісторыя. А яшчэ ён з дзяцінства пісаў вершы. Такая лірычная душа, тонкая. Але маці ягоная, цётка Зіна, чамусьці прымала Воўкаў талент паэта ў штыхі і, пакуль была жывая, паліла ягоныя вершы, як толькі іх знаходзіла, - Есіп зрабіў паўзу, задумаўся. - Ведаеш, я маю некалькі такіх гісторыяў, калі маткі знішчаюць вершы сваіх дзяцей. Прычым зацята знішчаюць, як быццам з рэўнасці. Чаму?.. Гэта, вядома ж, асобная гісторыя, трэба будзе некалі яе абдумаць, чым кіруюцца тыя маткі, - ён ізноў памаўчаў і працягваў. - Цэлыя Воўкавы паэмы ляцелі ў печку. Прычым заўсёды ў адсутнасць аўтара. Ён крыўдаваў, крыўдаваў, але ўрэшце яна дамаглася свайго, вершы пісаць ён перастаў. Гэта была першая траўма. Не задалося Воўку і з асабістым жыццём. Ён ажаніўся з самай прыгожай дзяўчынай у Мазыры, а тая, доўга не думаючы, папрасіла, каб ён фундаваў ёй паездку ў Лондан, дзе хутка знайшла працу мадэлі ў модным бізнесе, з’явіліся заляцанты, сапраўдныя лонданскія мільянеры, і куды ўжо ёй было вяртацца ў той Мазыр да таго Воўкі. Другая траўма. Але Воўка не здаваўся, ажаніўся з простай дзяўчынай, сіратою. Але ж і яна аказалася зусім не простай і аблаташыла Воўку, ну не да ніткі, але парад­кам, здрадзіла, адным словам. І тады Воўка запіў. А мы з ім раўналеткі. Я не раз прыязджаў да яго і бачыў, як уся п’янота з раёну збіраецца ў яго на кватэры, і як яны гуртом ідуць за ім у краму па гарэлку, і як пры маім з’яўленні раствараюцца ў паветры, і як пакутуе ягоная тонкая паэтычная душа. Тады дзядзька Валодзя (а ён жыве ў Менску) прыехаў у Мазыр, разагнаў кавалькаду і паставіў Воўку ўмовы. Найперш каб перастаў піць. І Воўка перастаў. Яны разам спарадкавалі кватэру і самога Воўку. Дзядзька Валодзя правёў сына па ўсіх медычных аглядах. Нармальны, нібыта здаровы. Але напрыканцы таго паходу ён прывёў яго ў рытуальную краму. Уяві сабе, два спраўныя мужчыны спартовага выгляду, прыблізна аднаго веку на вока, у добрым гуморы выбіраюць труну. З жартамі, з пад’ялдыкамі. Здзіўленая прадавачка пытаецца ў Воўкі: «А вы каму труну выбіраеце?» - А Воўка са сваёй адкрытай усмешкай адказвае ёй: «Мне». - Сам высокі прыгажун, радасны такі, забаўляе яго сама сітуацыя. Як табе такі сучасны варыянт «змены пакаленняў»?

- То бок, усё наадварот? Але ж гэта ненатуральна, - стараўся зразумець Імбрык. - Дэсерт жыцця перамагае маладосць? Яны абодва і выглядалі на адзін узрост? «Маладыя чалавекі»? Яўны збой логікі. І чым усё скончылася?

- Маеш рацыю. Збой логікі праз гэты новы неназваны перыяд, - сказаў Есіп. - А скончылася ўсё таксама паводле гэтае логікі ці гэтага збою. Дзядзька з’ехаў, Воўка зноў пачаў піць і неўзабаве дапіўся да смерці. Не спалохала яго тая труна.

Прыйшла Наста, Есіп адчыніў ёй дзверы. Яе добра ведалі на Радыё і калі-нікалі запрашалі на падпрацоўку. Наста далучылася да кампаніі з кавай на тэрасе і таксама закурыла.

- Касцёл царквы адвентыстаў, - прачытаў Імбрык надпіс па-чэшску вялікімі залатымі літарамі над будынкам праз вуліцу. - Дзіўна. Для беларуса, мабыць, кагнітыўны дысананс, разрыў шаблону. У нас калі касцёл дык каталіцкі, калі царква дык праваслаўная. А пры чым тут Чэхія ды яшчэ й адвентысты...

Пасля расповеду пра Воўку і збой логікі ў змене пакаленняў настрою ў Імбрыка не было зусім. Ён адчуваў, як свет думак і пачуццяў, з якога ён прыехаў сюды з Менску, пакідае яго, сядае, як вось гэтае невыразнае бляклае сонца заходзіць за небакрай чырвоных пражскіх дахаў і неўзабаве ўсё навокал агорне цемра. Тым часам нічога, ніякі іншы новы свет не прыходзіць наўзамен. Усярэдзіне ўтвараецца гадкая, непрыемная, яшчэ й пагрозлівая пустэча. Ясна, што прыйдзе і новы свет, і запоўніць гэтую мярзотную пустэчу, так будзе. Але цяпер Імбрык нават не прадчуваў таго новага, як прадчуваў яшчэ раніцай на тэрасе, як прадчуваюць шчасце. Кажуць, што гэтае прадчуванне ўласна шчасцем і ёсць. І вось цяпер яго не было ані каліва.

Яны зайшлі ў пакой, палову якога займаў масіўны антыкварны сер­вант і такі самы аграмадны стол. Есіп нешта шукаў у сваім ноўтбуку і неўзабаве сказаў:

- Мы яшчэ амаль не гаварылі пра музыку. Давайце, я пастаўлю вам Starless.

«Інструктаж-такі працягваецца. Музыка і радыё - вядома, звязаныя рэчы, усё нібыта лагічна. Але можа быць і па-іншаму. Напрыклад, прывёў слухаць музыку, каб паказаць мне, што я нічога ў ёй не разумею, - бурчэў сабе ў думках Імбрык. - Ці - ах, ты хацеў быць вялікім, дык слухай цяпер гэты гробаны Starless і пачынай развітвацца са сваёй дурацкай ідэяй-фікс».

- Сэнс можа хавацца зусім не там, дзе ты яго шукаеш, - заўважыў раздражненне Імбрыка Есіп. - Я абраў Starless, каб пагаварыць пра высокае, а зараз зірнуў на само слова і ўбачыў, што яго можна расшыфраваць як прадказанне канца. Глядзіце: St - гэта святы, ARL - Аляксандар Рыгоравіч Лукашэнка, ess - можна чытаць як «былы». Былы святы - гэта здараецца, калі німб надзець у пару свайго біялагічнага жыцця.

Імбрык ёрзаў на крэсле. Наста наліла сабе крыху віна і таксама ёрзала, але чамусьці не побач з Імбрыкам, а побач з Есіпам на канапе. Зусім нядаўна Насце споўнілася дваццаць пяць, пра што яна ўсім і паведаміла. Есіп сказаў: «А я думаў 69», і яны абое зарагаталі. Гэта яшчэ больш абурыла Імбрыка, бо для Насты, на ягонае перакананне, гэта быў не жарт, а абраза. Але ён ізноў не падаў выгляду.

- Шчыра кажучы, я не люблю King Crimson, - казаў Есіп. - Гэта не тая музыка, якую б я слухаў штодня. Ад самага пачатку я не любіў джаз-рок. Любіў джаз і рок, але джаз-рок для мяне не нешта цэлае, а дзве чужыя адна для адной палавінкі. Але бывае так, што нешта ў цэлым не любіш, але нейкая дэталь табе падабаецца, і на тле агульнага нялюбага падабаецца шмат мацней, чым бы проста падабалася. Ёсць адна песня ў Крымсанаў... Яна моцна выбіваецца з ёрзання дзвюх палавінак, яна цэльная і сапраўды вялікая, - пры гэтым слове ён ужо традыцыйна кінуў выразны позірк на Імбрыка. - Для мяне ў ёй сыходзяцца разам дзве магутныя беларускія ракі - любоў і каханне. Як вы ведаеце, каханне - гэта любоў з сэксам. І Starless - гэта не песня пра сэкс, а само ўвасабленне акту. Многія намагаліся ўвасобіць гэта ў музыцы, а ўдалося King Crimson.

«Неадчэпная для яго тэма, - працягваў бурчэць сам у сабе Імбрык. - Яна з’ела яго ўсяго з вантробамі і як змагара, і як адраджэнца, і інтэлектуала. Он севодне очэнь очэнь сэксуальна азабочан. Спадзяюся, мяне ён гэтаму навучаць не будзе. Гідка! І што такі старык Казладоеў можа сказаць моладзі, вось хоць бы гэтай маладзенькай Насце? Увогуле якую беларушчыну, які змагарны дух ён можа данесці да людзей з такім гнілым кантэкстам? Правільна, гніль. І таму трэба, каб яго не было. І трэба думаць, як гэта зрабіць. Каб ён сам сышоў, знік, растварыўся ў паветры».

- Пачатак 1970-х - унікальны час у гісторыі року, - распавядаў тым часам Есіп. - Я яшчэ быў школьнікам, але ўжо слухаў гэтую музыку, мы даставалі запісы ў фарцоўшчыкаў, бо афіцыйна тыя вінілы былі не тое, што забароненыя, але не распаўсюджваліся і не віталіся. Дык вось, у пачатку 1970-х усе найважнейшыя гурты, незалежна ад таго, наколькі яны былі розныя і якую вызнавалі стылістыку, напісалі кампазіцыі працягласцю 12 хвілін. Такая песня займала палову вінілу. Deep Purple напісалі Child In Time, Led Zeppelin - «Лесвіцу ў неба», Uriah Heep - July Morning. King Crimson напісалі «Старлес». Я папрасіў Шупу, каб пераклаў тэкст з ангельскай. Не столькі словы каб пераклаў, а менавіта сэнсы. Вось што атрымалася. - Есіп дастаў нататнік:

Захад сонца сляпучы дзень

Золатам скрозь мае вочы

Але вочы глядзяць мне ў душу

І бачаць толькі

Бяззорна-біблійную чорнасць

Ледзяное сіне-срэбнае неба

Блякне й шарэе

Шэрай надзеяй, якая ох як прагне быць

Бяззорна-біблійнай чорнасцю

Спагада старога сябра

Жорсткая крывая ўсмешка

Усмешка што значыць пустэчу

Для мяне

Бяззорна-біблійную чорнасць

- Бліскуча, праўда? Гэта той выпадак, калі трэба прачытаць некалькі разоў, і тады прыходзіць пранікненне ў сутнасць, - працягваў захоплены Есіп. - Тут столькі тэмаў і сюжэтаў! Дый сам той час у гісторыі музыкі пакінуў безліч пытанняў, як такое магло быць? Сабраліся тры гітарысты без адмысловай адукацыі, без ведання тэорыі і нот, адно хіба з натрэніраванымі навыкамі ігры. Ну літаральна як у нас у парку на лаўцы. Сабраліся, нешта трэнькаюць. Напісалі за паўгадзіны песню, і ўсё. Цяпер маеш. Гэтую песню граюць сімфанічныя аркестры. Пінк Флойд, гэтых валасацікаў, за якіх нас ганялі ў школе, выконвае прафесійны аркестр мандалін, і настаўнік музыкі, сам гітарыст, які найбольш нас і ганяў, выконвае сола! Валасацікі сталі вялікімі, - зноў выразна паглядзеў Есіп на Імбрыка.

- Ваш настаўнік музыкі яшчэ жывы? - зрабіў Імбрык круглыя вочы. Але Есіп пакінуў ягонае пытанне без адказу.

- Па-мойму, Імбрык нічога не разумее ў музыцы, - з паблажлівым выглядам сказала Наста. - Я, прызнацца, таксама. Прынамсі, мы слухаем зусім іншыя песні.

- А што, без гэтага зусім нельга стаць вялікім? - з выклікам спытаўся Імбрык.

- Па-мойму, калі гавораць пра вялікіх, ну не пра дыктатараў усякіх, там рознае стаўленне, у першую чаргу маюць на ўвазе якраз музыкаў, - сказала Наста. - Можа быць, табе трэба вучыцца граць на барабане? - яна відавочна хацела яго падчапіць.

- Не ведаю, музыка прыгожая, а словы. - падшукваў як назваць Імбрык, - беліберда нейкая, па-мойму.

- Ну давай паспрабуем прачытаць гэта так, як бы яно было напісанае прозай, - угледзеўся Есіп у нататнік. - Вось што атрымліваецца. Яркае сонца сядае, але вочы глядзяць не на яго, а ў адваротны бок, у цемру душы. І неба, дзе толькі што было сонца, таксама ператвараецца ў цемру. Значыць, і ззаду, і спераду ў цябе - біблійная чорнасць, цемра егіпецкая, якую можна памацаць рукамі, сцяна. Бязвыйснасць, бяззорнасць, тупік. Што застаецца? Можа быць, нешта збоку? Натуральна, усмешка старога сябра, спагада мусіць быць выйсцем. Трэба зірнуць, што там у цябе збоку. Але ніфіга, усмешка чамусьці жорсткая і крывая. Збоку таксама - глухая чорная сцяна.

- Адным словам, поўная задніца, - сказаў Імбрык. І не вытрываў. - Не падабаецца мне гэта ўсё.

- Можа задніца, а можа й пярэдніца, - перадражніў Есіп. - Няўдзячная справа разбіраць жывы куст паэзіі, нібыта гэта нейкая электрашвабра. Але памарыць разам з аўтарам - чаму б і не? Хоць словы заўсёды значаць непараўнальна мала побач з музыкай. Мізэрна мала. Ніякая літаратура табе нічога ні пра што не раскажа, калі яна не музыка. Я разумею, што біблійная чорнасць - гэта для цябе пра нейкае хентайскае порна. Але насамрэч нявыкруткі, якія нараджаюцца ў дачыненнях са старым сябрам ці нават з самім сабой, - яны зусім не такія, як з іншымі. Вось што трэба зразумець. Яны заўсёды ўтрыраваныя да ўпору, напроч незразумелыя, невытлумачальныя, і ты адчуваеш сябе перад імі абсалютна бездапаможным, нават калі ты самы вялікі і ўсемагутны фараон. Бог паказвае табе сваю сілу. А што яму застаецца рабіць, калі ты ў яго не верыш, хоць гэта яшчэ сяк-так, вер не вер, але калі ты парушаеш ягоныя планы.

«Як у яго гэта спалучаецца: сэкс і Бог? Што б тут сказаў Севярынец?» - згадаў Пашу Імбрык, і яму ні з таго ні з сяго стала весела. Імбрык заўсёды лічыў, што Паша моцна перабірае з клерыкалізмам і суе Бога куды трэба і куды не трэба.

Есіп тым часам ізноў чытаў з нататніка:

«І сказаў Гасподзь Майсею: працягні руку тваю да неба, і будзе цемра на зямлі Егіпецкай, асязальная цемра. Майсей працягнуў руку сваю да неба, і была густая цемра па ўсёй зямлі Егіпецкай тры дні; не бачылі адзін аднаго, і ніхто не ўставаў з месца свайго тры дні.»

- Разумеет, гэтая цемра ідзе з самога пекла, яна не проста сцяна, яна напоўненая дэманамі, - тлумачыў Есіп, - тое, што чакае нераскаяныя сэрцы ў вечным зняволенні змроку.

- Сартр! - усклікнуў радасна Імбрык. - І Юра Дракахруст, які парыцца на 12-м паверсе.

- «Сыход», - паправіў яго Есіп. - Гэта стары сюжэт. Сартр толькі мадэрнізаваў яго па-свойму, наблізіў да разумения сённяшняга чалавека. Але гэта бясконцая гаворка, і нам пара перайсці да музыкі. Словы могуць нічога не значыць. Вакаліст выдае процьму быццам бы неабавязковых сентэнцыяў, бо перад тым, як зблізіцца, мы заўсёды гаворым усякую лухту, хіба не праўда? І самі не надаем значэння словам. Як калі б ты гаварыў з любімым сабакам. Здаецца, ён усё разумее, але гэта размова крыві з крывёю.

Есіп ужо прыабняў Насту, і Імбрык з агідай прыгадаў раптам сцэну з «Апошняга танга ў Парыжы». Герой Марлона Брандо, такі самы пярэстарак, як Есіп, просіць маладую дзяўчыну абстрыгчы сабе пазногаць і засунуць палец яму ў зад. Стала зусім ніякавата. Есіп тым часам працягваў распаляцца:

- Пасля пачынаюцца фрыкцыі. Чуеце? Яны трошкі манатонныя, але гэта той выпадак, калі манатоннасць моцна жаданая. Як рытуал. Рытуал - гэта выхад у іншую прастору, у паралельнае жыццё. Ты як бы раздвойваешся паміж сабою ў звычайным жыцці і сабою ў рытуале. Цяжка чалавеку разгледзець свае грахі, бо сам сябе не бачыш, затое ў іншым сходу можаш налічыць, у чым яму каяцца. А ты прыходзіш на споведзь і не ведаеш, што сказаць, здаецца, ніякіх грахоў і няма. «Няма мне ў чым каяцца, святы айцец», - кажаш ты на споведзі. І што табе адказвае святар? Слушна. А ты хадзі на службы, удзельнічай у рытуалах, раздвойвайся, каб убачыць сябе як іншага, збоку. І тады табе адразу знойдзецца пра што расказаць святару. Збоку заўжды відней. Тое самае манатонныя фрыкцыі. І заўсёды ёсць прадчуванне адкрыцця, эйфарыі, раскрываюцца ўсе ісціны разам. Рап­там ты пачынаеш разумець музыку з той сілай, як бы ты пачаў разумець мову раслінаў і жывёлаў. Што адбываецца? Адбываецца ініцыяцыя. Ты паміраеш ранейшы і нараджаешся новы. У гэтым вялікі сэнс рэлігіі, і ўсё, што нас у ёй можа карабаціць, - гэта ханжаства і карупцыя, бо рэлігія сама па сабе - гэта і ёсць сэкс. Совокупленіе. З Богам духоўна, фізічна - з цёцяй, якая раскрыла табе п...

- Брава! - крыкнула Наста.

- Дзякуй, - адно вока ў Есіпа стала мокрым. - Толькі не слухай тэксты Кінг Крымсан, - звярнуўся ён да Імбрыка, - мы заўсёды лапочам абы што. Музыка, а не тэксты, расказвае пра тое, што адбываецца. - Ён крыху памаўчаў і працягваў. - Цікава, што ў першым кліпе на гэтую песню, які трапіў мне на вочы, а гэта быў афіцыйны кліп, камера паказвала могілкі. Ты чуў увасабленне акту, вострыя выкіды раскаленай лавы, а бачыў мяккую панараму старых кладоў: замшэлыя пліты, паўразбураныя каменныя фігуркі анёлаў, у аднаго замест крылка тырчала арматурына, фамільныя склепы. Кліп, што праўда, знік з ютуба, колькі я яго пасля ні шукаў. Але жанчыны і могілкі - усё, чым варта захапляцца ў гэтым жыцці.

«Што ён вярзе, - не стрымваўся ў думках Імбрык, - у Кадырава ў інстаграме ўжо два мільёны падпісчыкаў, а мы тут боўтаемся, як гаўно ў палонцы пра сэксы-шмэксы, пра жанчын і могілкі і ледзьве можам набраць 50 тысяч. Трэба нешта рабіць з гэтымі ўсімі.., каб не заміналі працаваць з аўдыторыяй вірусна, на апярэджанне».

Імбрык схаваў твар у далоні. Было яму пагана і горка, а цяпер стала яшчэ горш. Трэба проста пераадолець самога сябе, узяць сябе ў рукі і зрабіць тое, што пастанавіў зрабіць, можа быць нават зараз, пайсці на кухню, узяць доўгі нож. Не, гэта, вядома, не метад. Гэта не мусіць быць сваімі рукамі. Заляпаешся, да канца дзён не адмыешся. І якое тады табе адраджэнне. Трэба, каб ён сам.

Тым часам Есіп выходзіў з лазенкі, бо нейкая жамярына патрапіла яму ў вока, а Наста кінулася дапамагчы прамыць зрэнку. І цяпер расчырванелы мэтр, вярнуўшыся на сваё месца, быццам працягваў дыскусію з падапечным:

- Ведаеш, я не стану Кадыравым, нават калі б захацеў. Я бачу сэксуальную подшыўку, як сказаў бы калега Дракахруст, гэтай сітуацыі. І калі я й супрацьстаю Расеі, як Кадыраў, дык з пазіцыяў эпохі Адраджэння, гуманізму і найвышэйшасці чалавечага жыцця, а не асабістае ўлады ці джыхаду. Як ні круці, а гэта супрацьлеглае разумение любові, кахання і сэксу. Асабістае ўлады нашым людзям хапіла і хапае па самае не магу, а ад джыхаду дык і ўвогуле беражы Гасподзь.

«Што страшнага ў дыктатуры і джыхадзе, калі гэта свае дыктатура і джыхад, скіраваныя на адраджэнне і незалежнасць? І што наўзамен ім - сядзець, склаўшы рукі, і жуваць возгры. А тым часам чытаюць Кадырава, а не цябе! Два мільёны, - Імбрык рэагаваў у думках. - Як ён дастаў мяне сваімі сэксамі! Ён проста знішчае ўсіх нас! Нашто мне гэта ўсё слухаць? Я харошы вернік».

- Вернік. - прычапілася Наста да слова. - Першы савецкі тэлевізійны плэйбой, які прыходзіць у галаву.

Есіп ізноў запарыў усім кавы і паглыбіўся ў развагі пра маладых, якія заўсёды імкнуцца «скінуць папярэднікаў з карабля гісторыі»:

- У гісторыі колькі заўгодна прыкладаў гэтага. А вось каб наадварот

- нечага афарыстычнага сходу і не прыгадаю. Ну, каб старэйшыя скідалі маладых. Знайдзі мне такі прыклад. І каб ён быў гэткі ж пераканаўчы, як гісторыя майстра Хірама, што кіраваў будоўляй сабора цара Саламона ў Ерусаліме. Хірама забілі, і што? Храм ягоны ў выніку так і не быў дабудаваны. А ведаеш, хто яго забіў? Ягоныя ж падначаленыя, моладзь, чаляднікі. Скінулі, што называецца, з карабля гісторыі. Знайшлося трое вырадкаў, якія хацелі гвалтам дамагчыся ад майстра таемнага слова, каб самім стаць майстрамі, хоць на тое яшчэ не мелі падставаў. Не дараслі. Страшны ўзрост. Ты ўжо не вучань, ты ўмееш абчэсваць дзікі камень. Ты чаляднік. Але каб быць майстрам, трэба ўмець мысліць усім будынкам, трымаць яго ў галаве. Гэта як пісьменнік трымае ў галаве ўсю кнігу, якую піша, ці як рэдактар сайта трымае ў галаве ўвесь сайт. Галовы, натуральна, рознае ўмяшчальнасці бываюць. Але факт, што ты гэтага яшчэ не можаш. Толькі спяшаешся. Я добра памятаю гэты стан, бо сам быў такім.

Імбрык прайшоўся па пакоі, узяў з серванта Іменнік Дубаўца і, разгарнуўшы яго, прапанаваў:

- Давайце лепш чытаць гэта.

07. За чытаннем

- Штука даволі суб’ектыўная, - сказаў Есіп, падліваючы Насце віна, - таму чытай цяпер сам.

Імбрык інакш сабе гэтага і не ўяўляў, бо меў цікавасць да гэтай кніжкі. У Менску яму часам траплялі на вока цытаты з Іменніка або нехта спасылаўся на яго, але цалкам кніжку ён не трымаў у руках ніколі. Пагаворвалі, што гэта забароненая літаратура, у кагосьці нават адабралі Іменнік на мяжы. А дзе яшчэ можна было знайсці ўсё забароненае і антысавецкае, як не ў супрацоўнікаў Радыё Салярыс у Празе?

Імбрык зручней сеў на сваім крэсле і пачаў чытаць:

«Вядома, як карабель назавеш - так ён і паплыве. Са свайго ўласнага досведу я складаю гэты Іменнік. Ацэнкі, само сабой, нельга лічыць універсальнымі. Яны пра тых, каго я ведаю асабіста, а значыць, магу абагульняць характарыстыкі. Бывае, праўда, што з пэўным іменем я ведаю толькі цябе і абагульніць адметнасці не магу. Да прыкладу, ведаў я аднаго Севярына... Тут нешта сказаць пра імя можна толькі з нагоды другога Севярына».

- І я ведаю аднаго Севярына, - перабіў Есіп.

- Я таксама, - сказала Наста. - Мабыць, той самы.

- Ну і што, што ён адзін? - запаліўся раптам Есіп. Імбрык ужо заўважыў, што Есіп ставіцца да Дубаўца неяк падкрэслена, увесь час яго цытуе, але так, нібы раўнуе, спрачаецца з ім адначасова. - Можа быць, ён задае трэнд. І наступныя Севярыны будуць у ягоным рэчышчы. Наш Севярын доўгі час быў «вечным піянерам», які аднойчы а 12-й РМ раптам ператварыўся ў такога сабе Бовіна з тэлевізара юнацтва. Севярын шмат думае, аналізуе і выходзіць у яго ўсё лепш і лепш. Ён па-ранейшаму падае надзею на сваю прыўкрасную будучыню. Вось галоўная рыса Севярына - падаваць надзею.

- Трапна, - сказала Наста, - хоць я і не ведала ніякага Бовіна.

Імбрык працягваў чытаць:

«АЛЕГ. Алег ходзіць побач са сценамі турмы і сам робіцца светлым ад іх».

- Прыгожа, у стылі глёбусятніка, - сказаў Есіп. - Але ніколі не называйце дзяцей Алегамі, бо дастанецца пасля іхнім дочкам. Найбольшы беларускі паэт усіх часоў і народаў Алег Мінкін моцна пацярпеў праз гэта, меў дзвюх дачок і кожная з іх - Алегаўна. Бедныя дзеўкі.

- Толькі праславіліся не імем па бацьку, - заўважыла Наста. - Пра Міхаліну пісалі ўсе літоўскія газеты. Маўляў, добра зарабляе ў Парыжы. Мы яшчэ ў ліцэі пра гэта чыталі на партале ДЭЛЬФІ.

«АЛЕСЬ. У Алесю жыве прага царавання - ад цёзкі Македонскага. Седзячы на пасадзе, Алесь пачуваецца гаспадаром не крэсла, а душ. Пры тым ён увесь час рызыкуе «згубіцца ў лесе», куды яго адправіў Кастусь Цвірка. Алесь, як слімак сваю хатку, нясе на сабе гэты свой дрымучы лес, у якім так проста страціць арыенціры».

- І нават тое, што наш шэф Алесь, не разбурае дакладнасці гэтага назірання? - здзіўлена і крыху роспачна спытаўся Імбрык. Але не пачуў адказу.

«Ведае, усё ж, куды прыехаў і як трэба сябе паводзіць», - падумаў Есіп, але змаўчаў.

«АНТОН. Антон гатовы легчы на касу».

- Гэта з Гарэцкага. Хаця. Згадваю ўсіх сваіх Антонаў. - Есіп зрабіў паўзу і задумаўся. - Ну не Андрэі яны дакладна. Андрэй на касу не ляжа ніколі. У мяне пляменнік Антон. Ціхі, сімпатычны, правільны, без падвоху. На якой халеры бацькі аддалі яго ў Менску ў сувораўскую вучэльню? Але ж аддалі. Дык праз нейкі час хлапцу зламалі там абедзве нагі. І вось не паверу, каб сярод тых аднакурснікаў быў хоць адзін Антон. Антоны не ломяць. Іх ломяць, яны самі сябе ломяць. Але не яны кагосьці.

«АРКАДЗЬ. Вясёлы гаварун Аркадзь жыве нялёгкае жыццё, бо шмат працуе».

- Я ведаю толькі Аркадзя Куляшова, - сказала Наста. - Ну як ведаю, вершы і біяграфію ведаю, бо вывучалі. Але не думаю, каб ён быў вясёлым гаваруном.

- Шыфраваўся, можа, часы ж былі такія, што асабліва не павесялішся і не пагаворыш, - уздыхнуў Імбрык.

«БАРЫС. Можна сказаць так: уважлівы да дэталяў, а можна і так: чапляецца да дробязяў. Таму, на першы погляд, падаецца занудам. Але пры больш уважлівым вывучэнні мы бачым натуру тонкую і ранімую, бывае - крыўдлівую ці пакрыўджаную. Нішто не застаецца па-за ўвагай Барыса».

- Тут у кропку, - сказаў Есіп. - У мяне на першым месцы Барысы Сачанкі, адразу трое, дзядзька і двое пляменнікаў. Дзядзька быў удвая старэйшы за мяне, але хіба што адзіны такі са свайго пакалення, каго я мог лічыць сябрам, як роўнага з роўным. Мы жылі ў адным доме ў Менску на Пуліхава, і часам ён запрашаў мяне «на каньячок». Сядзелі, гаварылі пра ўсё на свеце. Пра пісьменнікаў, пра гісторыю, пра кнігі. У яго было ці не ўсё з забароненага на той час беларускага. Скончыў ён, на жаль, нядобра. Ужо Лукашэнка стаў. А Сачанка быў дырэктарам Беларускай Энцыклапедыі. І Лукашэнка паслаў да яго такога Кучынскага, каб прамацаў, відаць, і высветліў - пакідаць Барыса на пасадзе ці замяніць, свой ці не свой. Яны дзве гадзіны гаварылі пры зачыненых дзвярах, пасля Кучынскі сышоў. А яшчэ пасля знайшлі Сачанку - ён ляжаў на падлозе нерухомы. Сказалі, нібыта сэрца не вытрымала. Толькі хто паверыць? Асабліва з тых, хто ведаў гэтага ва ўсіх сэнсах мужчыну-мацака. Шкада. А пляменнікі ягоныя вучыліся са мной на адным курсе. Адразу два Барысы Сачанкі. Яны ўсе з адной вёскі. Першы прабіўся дзядзька Барыс, ну і пляменнікаў назвалі Барысамі.

«ВАЛОДЗЯ. “Валодзя гаўно салодзя, аладкі мачае, жабак угашчае» - у гэтай трапнай народнай прыказцы ўвесь Валодзя - чалавек сардэчны і геданіст”.

- Ну, не толькі гэта. Вунь Глёбус пра ўсіх гадасці піша, - сказала Наста. - Нават пра мяне, хоць ніколі ў вочы не бачыў.

- Дык гэта ён піша як Адам, а як насамрэч - Валодзя Адамчык - чалавек сардэчны і геданіст. Усё правільна, - чарговы раз заступіўся за Дубаўца Есіп.

- Я яго ведаю, - заўважыў Імбрык, яму хацелася нечым зачапіць Насту ў адказ. - Не думаю, што гэта ён пра цябе напісаў. Многія самі хочуць, каб ён пра іх гадасць напісаў. Абазналася.

«ВАЛЯНЦІН. Самае бездакорнае імя, чамусьці ніколі мне не падабалася. Можа быць, таму, што першымі Валянцінамі ў маім жыцці былі жанчыны, і таму гэтае як бы жаночае імя мужчынам не пасавала. Выхавацельку ў дзіцячым садку на Карламарла ў Менску звалі Валянціна Іванаўна Крышталь. І потым была процьма іншых Валь. Валянцін не схільны думаць пра свой лёс і не верыць у Бога. Затое верыць у іншых і, як квактуха-выхавацелька, апякуецца імі».

- Дубавец занадта суб’ектыўны. Але пра Акудовіча тут дакладна, - сказала Наста.

- Акудовіч можа быць вялікім беларусам? - спытаўся Імбрык. - Вялікі Акудовіч гучыць.

- Філосафаў, як і музыкаў, ахватней за іншых называюць вялікімі, - сказаў Есіп. - Можа быць таму, што яны найменш небяспечныя? Чаго, зрэшты, не скажаш пра Акудовіча. Яго моцна не любіць Навумчык. Кажа, што на ідэйнай глебе. Штосьці дзесьці калісьці Акудовіч сказаў не тое ці не так. Але ў прынцыпе, калі яго няма, дык можа. Хоць ад нас тут нічога і не залежыць. Я б хутчэй разважаў, ці можа быць вялікім Навумчык. Вялікі Навумчык таксама гучыць.

«ВІТАЛЬ. Мяккі, але ўчэпісты і амбітны Віталь любіць дакранацца да агню».

- Вам не здаецца, што Віталь па сэнсе моцна падобны да Барыса? Таксама, можна сказаць, уважлівы да дэталяў, а можа: прыдзіраецца да дробязяў, - актыўна ўдзельнічала ў абмеркаванні Наста.

- З першых, хто прыходзіць на розум пасля Барыса Сачанкі, Віталь Тарас. - згадаў Есіп. - Ну так, абодва рэдактары. Камусьці прыдзірлівыя, а камусьці прынцыповыя ў прафесіі.

«ВІЦЯ. Самае цьмянае імя. Адзін піша данос, другі ад прыроды на такое не здатны. Адзін па жыцці неахайны, другі - піжон. Ён адначасова і фізік, і лірык. Даводзіцца прызнаць: сам Віця нічога нам пра Віцю не скажа. Хаця... Чыста па адчуваннях... У Віці - нейкая “мардатая” сутнасць. Г. зн. мяккая і крыху расплывістая, як пасля парылкі ці выпіўкі. Віця не бывае крышталёвым або графітавым. Віцю ўсё ж такі можна “ўзяць”. Віця падобны да парашутыста ў першым скачку. Ён, вядома, пераможца, але ж і штаны поўныя».

- Дакладна, - сказаў Есіп. - Але, ведаеце, гартаў неяк статыстыку цяперашніх дзіцячых імёнаў. Віці няма! Віцямі не называюць зусім. Пераможцы непапулярныя. Ніхто не хоча быць вялікім.

- Апроч мяне? - усміхнуўся Імбрык.

- Чытай далей, - сказаў Есіп.

«ВЯЧАСЛАЎ. Скрайняя незадаволенасць Вячаслава заўсёды мяжуе са стрэсам. Вячаслаў - змагар, які без бою апусціў рукі перад недасканаласцю свету і сеў зучарнелым тварам на халодны валун мудрасці. Галоўная рыса Вячаслава - абсалютная нецярпімасць да ўсяго, што яго раздражняе і ўводзіць у шал. Гэтак на мяжы страты свядомасці змагаюцца са сваімі монстрамі празаік Адамчык, паэт Дашкевіч, музыка Корань, фалькларыст Калацэй, тэатразнаўца Ракіцкі, палітык Сіўчык.»

- Тут вельмі трапна, - пракаментаваў Імбрык.

- Нехта грукае ў вакно, - раптам сказала Наста.

- Можа, мы загучна ўключылі «Старлес»? - выказаў здагадку Імбрык.

- Пайду пагляджу, хоць тут фактычна дах дому, - сцепануў плячыма Есіп. - Што там за Карлсан прыляцеў?..

Грукалі нібыта з боку спальнага пакоя, але тэраса была адна на ўсю кватэру.

- Гэта птушка, крумкач, - сказаў Есіп, вызірнуўшы на тэрасу, - вярнуўся. Ён часам прылятае. Тут многа птушак жыве, асабліва драпежнікі, ястрабы нябесныя віюць гнёзды на дахах. Але гэта крумкач, мой прыяцель.

- А што ён сказаў?

- Never more, натуральна, - бліснуў эрудыцыяй Імбрык.

Наста перасела на далейшы ад вакна канец канапы. Яна яўна асцерагалася гэтых грукаў з тэрасы.

«ІГАР - чалавек даступны, але не адкрыты. Ніколі не ведаеш, што сабе думае гэты лёгкі ў дачыненнях Ігар.

ЗМІЦЕР упарта йдзе да свае мэты. Аднак, пачынаючы справу, заўсёды думае не пра поспех, а пра правал.»

- Бартосік! - пазнаў Імбрык.

Нехта ізноў пагрукаў у вакно, але іншымі, чалавечымі грукамі.

- Хто там? - крыкнуў Есіп.

- Гэта я, - пачулася з тэрасы. - Бартосік. Слухай, у цябе ёсць дзе пераначаваць? Нас няшмат, мы з жонкай і чацвёра дзяцей.

- Оп! - сказаў Есіп.

Бартосік тым часам уваліўся ў пакой:

- Едзем з Венецыі. Юця выйграла конкурс і выступала на фестывалі. Ну і мы ўжо за ёй, прычэпам.

- Хадзем, - пацягнуў яго Есіп у дзверы на лесвіцу. - Здаецца, тут ёсць пустая кватэра. Я патэлефаную дырэктару.

«ЛЁНЯ, - працягваў чытанне Імбрык. - Лёня любіць сябраваць. І з Лёнем усе хочуць сябраваць. Але ў сваіх адносінах з іншымі ён раптам адкрывае такія непераадольныя прорвы, што сябры тыя асыпаюцца з яго шалухой. Чаму? Ды таму, што Лёня - чалавек забыўлівы.

МІХАСЬ. Харошы чалавек, але то там не задалося, то тут. Бывае і думаеш - о, задалося, а прыглядзішся - ну не так, па-іншаму магло быць. Ізноў як бы і не задалося».

Есіп вярнуўся ўжо без Бартосіка і хутчэй заняў сваё месца. Імбрык працягваў чытаць:

«ПЯТРУСЬ. Пятрусь абжываецца ў кожнай справе і пакідае ўражанне “таго, хто прыйшоў”. Аднак рана ці позна вонкавыя (так здаецца) абставіны бяруць над Петрусём верх, і ён без бойкі сыходзіць у цень. Бо ўсе яго доблесці, якія прымярэсціліся яму і нам учора, сёння падаюцца ілюзіяй - і яму, і нам. Нематэрыяльныя каштоўнасці ў асобе Петруся не маюць шанцаў».

- Пятрусь Броўка піша... лоўка, піша... лоўка і даўно, але ўсе яго алоўкі... - пачала было Наста, але яе з дакорам абарваў Імбрык:

- Дарэмна ты так. Хрэстаматыйны верш Броўкі «Пахне чабор» нядаўна выкінулі са школьнай праграмы.

- Кажуць, што Броўка не ўмеў чытаць свае вершы, ён іх крычаў, - згадаў Есіп. - І што ніколі не пакідаў справы, за якую ўзяўся. Нават такой вялікай, як Беларуская Энцыклапедыя, дзе забілі Сачанку. А стварыў тое выдавецтва Броўка. І няхай паэт ён быў не геніяльны, але нацыянальная энцыклапедыя - штука на парадак больш крутая, прынамсі, чым каска Кафкі.

«ТОЛІК нясе ў сабе глыбокі раскол. Ён страсна жадае быць салдатам якой-небудзь арміі, а толькі наблізіцца да ваенкамату, як усю натуру ягоную працінае анарха-індывідуалізм. Так і ходзіць Толік каля зборнага пункту і так ніколі ў яго не патрапіць. Прапары, якім надакучвае ўвесь час адчыняць дзверы пры ягоным набліжэнні, кідаюцца нарэшце, каб узяць рэкрута сілком, але тут анархічны настрой Толіка дасягае апагею, і непазбежны скандал».

- Зноў грукаюць у вакно! - ускочыла Наста.

- Есіп, гэта я, Дзёня. Ну калі ты даробіш трэцюю частку?

- Гэта Раманюк, - шэптам сказаў Есіп. - Дэманы мае не пакідаюць мяне на захадзе сонца. Я рэдактар ягоных кніг, - і крыкнуў: Пачакай яшчэ тыдзень. - Ізноў шэптам, - ён робіць вялікія мастацкія альбомы пра Беларусь, абавязкова са сваім тэкстам, а там працы.

- Вялікія ў сэнсе «большие»? - спытаўся Імбрык.

- Не думаю, што я браўся б за іх, калі б яны былі толькі «большие», - адказаў Есіп і дадаў, - яны вялікія ў сваёй амбіцыі вынесці беларускае на ўвесь свет і ў найлепшай падачы. Акурат тое, чаго ты хочаш. Толькі ты ж не хочаш стаць альбомам.

«ЮРАСЬ, як правіла, чалавек мажны ці даўгавязы. У яго фізічнае цела нібы не зусім сваё. Ён альбо надта высокі і проста не паспявае супадаць з рухам гэтых даўжэразных ног, альбо зашырокі. Істотай сваёй Юрась ужо тры разы ўвайшоў у гэтыя дзверы і збегаў назад. А вось толькі цяпер у дзвярах паказалася цела. Ён гэта адчувае, і яму ад гэтага некамфортна. Адсюль - шмат дробных лішніх рухаў».

Калі Імбрык дачытваў Іменнік, Есіп з Настай ізноў выйшлі з лазенкі. Зноў нешта патрапіла ў вока мэтру.

08. На мосце

- Нам пара, - аб’явіў Есіп.

Ад Ландынскай да Старамескага пляцу зусім недалёка, 15-20 хвілінаў хады. Прычым ідзеш увесь час уніз, у лагчыну, да ракі. І ўвесь час - праз усю раскошу несканчальнага натоўпу, паўз помнік святому Вацлаву, якога тут называюць проста канём. «Сустрэнемся ля каня». Акурат ля кане Есіп і Імбрык развіталіся з Настай і рушылі ўніз, натоўп наўкола працягваў гусцець. У гэтым усеагульным вечаровым шумавінні размаўляць было немагчыма, толькі крычаць. І Есіп крыкнуў:

- Давай пагаворым як вернік з вернікам.

«Ён звар’яцеў».

- Ты ведаеш, што зрабіў святы Пракоп? - Есіп прачытаў думку Імбрыка ў ягоных вачах, але не звярнуў на гэта ўвагу. - Пракоп вырашыў дылему Бога.

- Што такое дылема Бога? - крычаў у адказ Імбрык.

- Паміж Богам і Д’яблам. Мы ідзем да святога Пракопа на Карлаў мост, там ты ўсё пабачыш на свае вочы. Ты гатовы?

«Вядома, я падыграю яму, - думаў Імбрык. - Можа быць, апошні раз. Не сказаць, каб мяне моцна цікавілі прыкметнасці Прагі - колькі такога яшчэ будзе за ўсё жыццё і ў розных гарадах. Усяго не запомніш. Ды і навошта запамінаць усё? Ну пойдзем на твой Карлаў мост паглядзець на твае цацкі».

- А вось і «Люцэрна», дзе найлепшая ў Празе «Пльзень», помніш, я казаў табе пра яе? - крычаў Есіп, паказваючы на вялізны шэры гмах. - Але сёння ў нас часу на яе не будзе.

Яны выплывалі з гэтага віравання на Вацлаўскім намнесці, іх проста выносіла магутнай людской плынню па галоўнай турыстычнай сцяжыне кудысьці ў вузкі праход паміж будынкамі, дзе дзве плыні - туды і назад - суіснавалі разам. На нейкі момант яны нават згубілі адзін аднаго, але неўзабаве і знайшліся каля полай скульптуры Дон Жуана пры моцартаўскім тэатры. Так было паміж імі дамоўлена - калі згубяцца, ісці на імя Моцарт.

«Я ўжо поўны рашучасці знішчыць яго! Але трэба, каб ён зрабіў гэта сам», - ятрыўся Імбрык, якога дадаткова ўводзіў у шаленства гэты ва ўсіх сэнсах нязручны паход і літаральна кожны, хто трапляўся ім на шляху. Асабліва гэтыя вымазаныя залатой фарбай дзядзькі ў цыліндрах, якія па-ідыёцку пасвіствалі кожнаму мінаку.

Імбрык не ведаў, што Есіп ужо мае квіток на самалёт у адзін бок і заўтра адляціць на радзіму, у Менск. Не ведаў ён і таго, што цяпер тут у Празе ён зойме Есіпава месца, стане сапраўдным астранаўтам і арганаўтам. Але Імбрык гэтага не ведаў, таму ўсе жыццёвыя стрэлкі для яго сышліся на задачы «абясшкодзіць» Есіпа. Што зробіш, калі гэтая ідэя стала для яго на гэтым этапе самай галоўнай у жыцці.

З іншага боку, а калі б ведаў? Магчыма, было б яшчэ горш. Есіп вяр­таецца ў Беларусь, а якраз там яго такога Імбрык бачыць і не хацеў. Там, вядома, хапае сваіх шкоднікаў у справе змагання і адраджэння, але ўсе да іх ужо прызвычаіліся як да вар’ятаў. А гэтага слухалі ў радыё, ён меў аўтарытэт, яму першаму дадуць мікрафон на мітынгу. І што ён раскажа? Пра жанчын і могілкі? Пра тое, што рэлігія - тое самае, што сэкс? Пра сваіх косаўскіх албанак?

Магчыма, калі б Імбрык ведаў, што Есіп вяртаецца ў Менск, жаданне знішчыць радыёгероя ягонага дзяцінства і колішняга куміра ўзрасло б у шмат разоў. Прычым зрабіць гэта, па ідэі, трэба было як мага хутчэй, да ад’езду.

- Я чытаў нешта пра мост самагубцаў у Празе, - крыкнуў Імбрык Есіпу проста ў вуха.

- Гэта Нусельскі мост, - адгукнуўся Есіп. - Калі хочаш, мы сходзім на яго пасля, а пакуль ідзем на Карлаў. - Есіп лёгка счытваў думкі Імбрыка з ягонае мімікі, той яшчэ не навучыўся як след маскавацца. - Ты хочаш, каб я скочыў з Нусельскага мосту? Але зразумей, што без тваёй дапамогі ў мяне не атрымаецца. Бо мост цяпер абстаўлены загародкамі, якія сам не пералезеш. І адзін на іх не забярэшся, бо яны загнутыя на гэты бок. Мы сходзім туды, але спачатку я пакажу табе Пракопа.

«Ён адцягвае свой канец, - шыпела нешта ў Імбрыка ўнутры. - Няхай. Гэтаксама рабіў бы і мой бацька. Яны прасралі нашу беларускую справу, і цяпер каяцца ім не выпадае. Яны выдатна разумеюць гэта і, як коні, што загналі самі сябе, гатовыя на ўсё. Ну пагавары...»

Есіп памаўчаў хвіліну, аддыхаўся і прамовіў (яны акурат апынуліся ў закутку, дзе было адносна ціха):

- Калі ж казаць, як ёсць насамрэч, запомні мае словы. Беларускую справу ніхто не прасраў. Яна проста маленькая пакуль. І яна расце, пашыраецца, нягледзячы на памылкі лідэраў і той каласальны супраціў ёй, які ідзе і знутры, і звонку. Але яна не спыняе росту. Варта пачакаць, пацярпець.

«Пачакаць-пацярпець, - разважаць над словамі Есіпа Імбрыку ўжо не было як. - Цярпілы і пачакуны ўрэшце ніколі не дачэкваюцца нічога. Свабоду не чакаюць, яе бяруць».

Яны прабраліся праз усё новыя і новыя неверагодныя натоўпы на Старамескім намнесці. Есіп кожны раз браў у рэкламнікаў працягнутыя яму афішкі, нязменна кажучы па-чэшску «Dekuji». Праз некалькі крокаў рэкламка выкідалася ў сметніцу.

- Нашто вы гэта робіце? - спытаўся Імбрык.

- Браць афішкі мяне навучыла дачка, - адказаў Есіп. - Каб не пашыраць прастору роспачы і адчаю. Людзі, якія раздаюць іх, спадзяюцца, што ты іх возьмеш. Нашто гасіць іхні маленькі спадзеў на тое, што іх дзеянні хоць камусьці патрэбныя?

«Па-мойму, яны проста лузеры», - падумаў Імбрык. Ён заўсёды адкрыта і паслядоўна казаў, што не любіць лузераў. А хто лузер, вызначаў ён сам. І што яму да спадзеваў нейкіх там лузераў. Сам сябе ён лічыў надзвычай паспяховым, і гэтае запрашэнне на працу ў Прагу было лішнім таму пацверджаннем. Такім у Менску зайздросцілі.

Есіп паказаў Імбрыку друкарню Скарыны насупраць Арлоя (раней Есіпу яе паказаў Абламейка, яны нават зайшлі аднойчы на другі паверх у шыкоўную рэстарацыю, там цяпер ядуць) і пасля выйшлі нарэшце на Карлаў мост.

- Я не буду мучыць тваіх жаданняў, мы ідзем да Пракопа, - казаў Есіп. - Пракоп вырашыў запрэгчы д’ябла ў плуг. Кафка пра гэта пісаў адной са сваіх шматлікіх жанчын Мінце Айснэр.

Есіп дастаў з кішэні нататнік і адкрыў на закладцы. За-за ветру і шуму людское ракі зноў даводзілася крычаць:

«У душы кожнага з нас жыве кусучы, які не дае спаць па начох, д’ябал, і гэта не дрэнна й не добра, бо гэта і ёсць жыццё; калі б д’ябла не было, і жыцця б не было. Тое, што Вы ў сабе праклінаеце, і ёсць Ваша жыццё. Гэты д’ябал - той матэрыял (і па сутнасці сваёй прыўкрасны), які Вам дастаўся і з якога Вы павінны нешта стварыць. Тое, што Вы працавалі ў вёсцы, гэта, на маю думку, не была адгаворка. Вы проста гналі свайго д’ябла, як жывёлу, якая кармілася да таго часу толькі на вуліцах Цепліца, на лепшую пашу. На Карлавым мосце ў Празе пад статуяй святога ёсць рэльеф, які выяўляе Вашу гісторыю. Святы тут арэ поле, а ў ягоны плуг запрэжаны д’ябал. Д’ябал усё яшчэ ятрыцца (што азначае пераходны стан; пакуль не задаволены сам д’ябал, гэта не поўная перамога), ён скаліць зубы, азіраецца спадылба са злосцю на свайго гаспадара і сутаргава падціскае хвост, але ў ярмо ж ён ужо запрэжаны. Вы, Мінцэ, вядома, не святая і не павінны ёю быць, гэта зусім непатрэбна, і было б крыўдна й журботна, калі б усе Вашы д’яблы павінны былі цягнуць плуг, але для большай часткі з іх гэта было б карысна, і гэта стала б добрай і вялікай справай, здзейсненай Вамі. Я кажу гэта не проста таму, што мне так здаецца, - Вы самі ў глыбіні душы імкнецеся да гэтага».

- А слова «кафка» вам не нагадвае слова «чорт»? - нудзіўся Імбрык. Нудзіўся і закіпаў адначасова. Не на той мост яны прыйшлі.

- З савецкага юнацтва я памятаю іншую барадатую алітэрацыю: «Мы рождены, чтоб Кафку сделать былью», - адказаў Есіп і раптам змяніў тон на лектарскі, хоць працягваў пры тым крычаць. - Кафка на прыкладзе Пракопа дае формулу жыццёвай гармоніі. Чалавек застаецца жывёлай, што ні кажы, у ім суіснуюць і боскае, і д’яблава. І мудрасць Пракопа была ў тым, каб жывёльную энергію д’ябла скіраваць у стваральнае рэчышча Бога.

- Глядзіце, каб нас не пагналі адсюль. Вы не маеце ліцэнзіі экскурсавода, а выглядаеце як запраўскі лектар, - крычаў Імбрык у адказ. - Напэўна, у Празе, як і паўсюль, вадзіць экскурсіі без ліцэнзіі забаронена. - Яны ўжо былі прыблізна на сярэдзіне Влтавы. - Цікава, як у вас слова Бог спалучаецца з усялякімі сэксуальнымі прэферэнцыямі? - задаў Імбрык сваё патаемнае пытанне, карыстаючыся тым, што ў шуме натоўпу на мосце Есіп можа яго й не пачуць. Але Есіп пачуў.

- Аднойчы мая цяжарная жонка, - пачаў ён крычаць свой адказ, - пайшла ў царкву, каб паставіць свечкі за памерлых, памаліцца. Яна была шчырая верніца, хустку навязала. А жывот ужо тырчаў вялікі. Дзеці ў двары з яе смяяліся - дзяўчынка мячык праглынула. Яна зусім малой выглядала з гэтым жыватом. Дык вось, памалілася, свечкі паставіла, выйшла і недзе там у скверыку прысела адпачыць. А тут ідуць бабкі са службы. І адна падыходзіць і зло так на яе крычыць: прастытутка! Ну калі з жыватом, дык ясна, трахалася ж. Такая логіка. «Прастытутка!» І другая падыходзіць. А жонка такая ж, як і яны, у хустцы, у доўгай спадніцы, толькі з мячыкам-жыватом. «Прастытутка!» Толькі што стаялі-маліліся разам.

Вакол пазіравалі і малявалі шаржы, прымяралі залатыя завушніцы, слухалі звар’яцелую джазістку з оперным голасам, кідалі манеткі міму, падпявалі гітарысту і рабілі бясконцыя сэлфі. Сэлфі з Прагай, з Карлавым мостам, сэлфі з Влтавай, сэлфі з натоўпам...

- Так бывае, калі Бог і Д’ябал існуюць асобна, - рэзюмаваў сваю гісторыю Есіп, - і кожны з іх робіць сваю справу на роўных. Але ж нябеснае і зямное ў адной асобе не могуць адштурхоўвацца, бо тады наступае разлад, які праходзіць па тваім целе і па тваёй душы. Вось калі набожная малельніца можа ў цяжарнай убачыць прастытутку.

- А чаму Дубавец не апісвае жаночыя імёны? - раптам спытаўся Імбрык.

- Іменнікі гартаюць, калі выбіраюць імя дзіцяці, - адказаў Есіп. - Мужчынскае імя характарызуе чалавека - таго, якім стане мужчына. А жаночае імя жанчыну не характарызуе, яно расказвае пра яе лёс. Таму калі выбіраюць імя хлопчыку, хочуць, каб ён стаў такім, як Вася ці Пеця. А калі выбіраюць імя дзяўчынцы, хочуць, каб у яе жыццё склалася, як у

Тані ці Лены. Выбіраюць паспяховы, напоўнены, шчаслівы лёс. Пры гэтым не так важна, якой вырасце дзяўчынка, з якім характарам і якое будзе імя. Мужчыны - толькі фігуранты жыцця, якое ствараюць жанчыны.

На месцы скульптурнай кампазіцыі з Пракопам і д’яблам, запрэжаным у плуг, яны пабачылі абвестку: «Пракоп на рэстаўрацыі».

Імбрык прачытаў на твары Есіпа расчараванне, блізкае да роспачы. Першы раз за дзень гэты твар мэтра быў такі насцеж адкрыты чужому воку. «Во дагуляўся» - падумаў Імбрык.

- Я ведаю, чаму яны яго забралі! - крычаў Есіп. - Мадэль чалавечай гармоніі - гэта ж мадэль шчасця, праўда? А людзі хочуць толькі прадчуваць шчасце ці ўспамінаць шчаслівыя імгненні, але не жыць імі. Яны баяцца. Шчасце - гэта насамрэч вельмі шмат. Для многіх яно зусім няўздымнае. Таго, хто жыве ў шчасці, наш выкладчык эканомікі Юшкевіч калісьці назваў ідыётам. «Толькі ідыёт бывае шчаслівым!» Вось чаму шчасце заўсёды, заўсёды на рэстаўрацыі, - здаецца, ён крыху ўзяў сябе ў рукі. - Ідзем паміраць? - гэта было сказана раптам і амаль з насмешкай, што непрыемна кальнула Імбрыка. - Але гэта фантазіі, не больш. Проста мы чамусьці не карыстаемся гэтым.

- Так, ідзем. Я, вядома, не збіраюся, - паспяшаўся Імбрык рацыянальна прапісаць працэдуру.

Зноў праз натоўп яны прамінулі мост і скіраваліся налева, да Рудальфінуму, пражскай філармоніі, дзе іх мусіў сустрэць дырэктар іхняе службы са сваёй жонкай Светай. Гэтая сямейная пара любіла гасцей, доўгія гутаркі пра ўсё на свеце і любіла такія запрашэнні, неістотна, ці да сябе дадому, ці куды-небудзь.

- Вы любіце Вівальдзі? - спыталася Света ў Імбрыка.

- Вівальдзі? - шкляным вокам зірнуў на яе Імбрык. Паўза. - Канечне,

- Імбрык расплыўся ва ўсмешцы.

«Кар’ерыст, - падумаў сабе Есіп, - што ён можа любіць?»

У вялікай зале - адначасова раскошнай і лапідарнай - было няўтульнае ўсё. Кандовыя крэслы, сцены, абіўка якіх дыхала старызнай, людзі ў адзенні «на выхад», набытым яшчэ ў часы далёкае маладосці, і тое, што яны сабраліся слухаць, - напэўна ж, сотні разоў чутага імі Вівальдзі. Прынамсі, так гэта ўсё ўспрымаў Імбрык. Ён хадзіў на канцэрты часта, але гэта былі выступы ягоных сяброў ці гуртоў, якімі захапляліся ягоныя сябры. У такой вось рэтраграднай стылістыцы тэатра, які згубіўся ў невядомых часах, Імбрык апынуўся ці не ўпершыню.

Гралі «Сезоны». Пачалі з «Восені». Нешта такое Імбрык чуў яшчэ, калі дома была радыёкропка. І ён старанна падглядаў за дырэктарам, які напружана глядзеў на сцэну. Было такое адчуванне, што ўсе слухаюць, а пры тым чагосьці чакаюць. Сыгралі «Зіму», пасля «Вясну». Імбрык не паспеў заўважыць, у які момант дырэктар раптам расслабіўся тварам і цяпер пазіраў на сцэну спакойна, нават лагодна, хоць матыў чакання па- ранейшаму прысутнічаў на ягоным твары. Імбрык паспрабаваў таксама зрабіць лагодны твар. Але было позна.

Знешні акадэмізм самой залы, ансамбля і музыкі аказаўся падманлівым. Бо раптам тут пачалася такая кругаверць, што ўсіх быццам падкінула, падхапіла хваляю і панесла ў невядомым накірунку. А-а-а - закрычаў Імбрык. А-а-а - закрычаў Есіп... Хто ж ведаў, што іх адправяць проста ў космас. Але галоўнае чакала наперадзе. А наперадзе было - «Лета». Самы страшны ў сваёй неверагоднасці, немагчымасці, нерэальнасці твор. Як бы ўсё памірала, пагружалася ва ўсеагульную дэпрэсію, і раптам, як свежы вецер заляцеў, гэтыя скрыпкі. Дэпрэсія, канечне, таксама не адступае. Кожнаму сваё. І скрыпкі кажуць: не хочаш - не трэба. Тут зусім апускаеш галаву. І раптам нешта ажывае ў крыві. Інтанацыі яшчэ пахавальныя, але ты ўжо прадчуваеш, што неўзабаве настане новая рэальнасць. Ну яшчэ трошачкі. Паехалі. Першы Ніягарскі вадаспад. Ну, не спяшайся. Яшчэ крыху пасумуем. Зацягнем момант. Мы ж верым, што нас чакае штосьці абсалютнае. Пацярпі. Альты ззаду ўвесь час нагадваюць, што гэта толькі прэлюдыя. А, вось! Пагналі. Палілося! Кас-ка-ад! Так не бывае! Ні за што на свеце... Адно за адным! Усе святыя заспявалі! І - музыка, якая музыка, як усхваляванае дыханне! Каскадамі. Ну чаму мы не так жывем?..

- Вось ён, д’ябал, запрэжаны ў плуг, - узбуджана казаў Есіп, калі яны выйшлі з канцэрту, развіталіся з дырэктарам і Светай і скіраваліся ў адваротны шлях. - Вяршыне ўсяго і ўся.

- А па-мойму, той жа «Старлес», толькі ў профіль, - скептычна сказаў Імбрык. - І як гэта вы ў «Леце» не разгледзелі фрыкцыяў? Па-мойму, усё так відавочна.

«Глядзі ты, запомніў, пачуў, распазнаў.», - адзначыў сабе Есіп.

«Нейкі дохлы квартэт на сцэне, а сапраўды, вытвараюць нешта нерэальнае, - думаў Імбрык. - Ні табе року, ні рэпу, і напісана ўсё чорт ведае калі, але такая. Усё ж разумею гэта і я, і адчуваю. Не толькі пярэстаркі».

- А ўяўляеш, які табе пярэстарак Вівальдзі? - пасміхнуўся Есіп. - Відаць, справа ўсё ж не ў гэтым.

Яны зноў прабіраліся праз натоўп на Старамескай плошчы міма помніка Яну Гусу, пасля - праз натоўп на Вацлаўскай. У самым пачатку яе Есіп паказаў направа:

- Тут звычайна прастытуткі ловяць кліентаў. Раптам табе спатрэбіцца. Будзеш ведаць. Але дорага, халера. Яны самі высокага класу і «здаюць» сябе разам з даражэзным гатэлем. - І, не мяняючы інтанацыі, - Наста мае рацыю, найбольш эпітэт «вялікі» асацыюецца з кампазітарамі. Бах. Самы вялікі, так мяркуецца. Але мала хто ведае, што Баха на 100 гадоў пасля смерці папросту забылі. Словам, сам Бах так і не адчуў, што ён вялікі.

09. У палёце

- Чайкоўскі адназначна вялікі кампазітар, - сказаў Імбрык.

- Гэта школьны стэрэатып, - адмахнуўся Есіп. - Прычым расейскі. Дзеці вырастаюць і пасля даведваюцца, што ён быў ці не быў гомасэксуалістам, а гэта ў расейскім кантэксце значыць, што веліч яго патрэсканая і падазроная, што лепш пра яго не згадваць. Так там павялося спрадвеку. Дый у нас цяпер таксама. Калі нехта сказаў, што чалавек гей, людзі будуць асцерагацца называць яго вялікім артыстам. Аднойчы, я тады быў рэдактарам газеты ў Менску, і да нас на працу прыйшоў Славамір. Ён меўся як журналіст расследаваць самыя вострыя справы. І акурат адбылося забойства славутага тэатральнага артыста. Страшнае забойства, шаснаццаць нажавых. І было дзіўна, што вакол усяго гэтага стаяла поўная цішыня ў прэсе, толькі ў кулуарах шушукаліся - маўляў, гэта геі забілі свайго з рэўнасці. Ну а мне што? Гей ці не гей, а з куль­туры выпаў адзін з яе магутных рухавікоў. Дый па-чалавечы было шкада выдатнага артыста. Ну і скіраваў я карэспандэнта Славаміра з усім яго рашучым імпэтам на раскрыццё гэтай справы. Натуральна, ён пайшоў да следчага, а той яму сказаў тое, пра што шушукаліся ў кулуарах: не лезь ты ў гэта ва ўсё, гэта разборкі геяў, цёмная справа. Яна не першая такая, і мы яе спусцім на тармазах. Літаральна так і сказаў. І ўсё гэта карэспандэнт Славамір распавёў мне. Маўляў, расследаваць без сэнсу. Чуткі чуткамі, а да фактаў цябе ніхто не дапусціць, бо тыя, хто мусіць расследаваць факты, высвятляць абставіны, шукаць забойцу, самі гэтага рабіць не будуць. Гейскія разборкі. Чаму такая пазіцыя можа быць? Таму што яна цалкам падтрыманая ў грамадстве. І любы табе скажа тое самае: нечага туды лезці, гэта гейскія разборкі.

- Ну так, - пагадзіўся Імбрык. - Грамадства не даспела да таго, каб успрымаць геяў за роўных. Гэта рэальнасць, яе не пераскочыш. Дык і што вы адказалі карэспандэнту Славаміру?

Яны ішлі нейкімі бакавымі цёмнымі вуліцамі, дзе амаль не сустракалася людзей. Гэта ўвогуле характэрна для турыстычнай Прагі, калі зусім побач з шумнай людской ракой на асветленых пляцах хаваюцца зусім неасветленыя і бязлюдныя вулічкі і завулкі.

- Я адказаў яму тое, што скажу зараз табе, - уздыхнуў Есіп. - На­туральна, забойства славутага артыста прыцягвае ўсеагульную ўвагу. Як жа так?! Што здарылася?! Хто забойца?! Але грамадства дазваляе сабе жыць далей без адказаў на гэтыя пытанні. Яно дазваляе сабе здавольвацца няведаннем, цемраю, пустатой... Ты пакуль што не славуты артыст. Але ты таксама жывеш адзін. Ты ніколі не рабіў акцэнту на сваёй сэксуальнай арыентацыі. Не рабіў камінг-аўту, але і за жанчынамі не ўвіхаўся, не жартаваў на адпаведныя тэмы. Разумеет?

- Але я не гей, - запярэчыў Імбрык.

- Вельмі добра, - адказаў Есіп. - Асабліва ў Беларусі. Але заўтра цябе знаходзяць у тваёй кватэры забітым, шаснаццаць нажавых. Следчы сходу пазнае «почырк» і робіць выснову: гэта разборкі геяў. Справа спускаецца на тармазах. Грамадства прымае гэта як належнае, і нават карэспандэнт Славамір не шнырыць вакол, бо ты яшчэ не славуты артыст.

- Чакайце, але так жа можна забіць амаль кожнага, напрыклад, і канцы ў ваду?

- Гэта я і сказаў тады Славаміру, - Есіп пачаў патроху збочваць управа, вулічкі змяняліся, але нязменна вялі ўгару. - Сабака закапаны не там, дзе яго шукаюць. У нашай сітуацыі можна выходзіць на гей-прайды, якія разганяе міліцыя пад ухвальнымі позіркамі натоўпу. Але гэта нічога не мяняе, калі не сказаць - пагаршае. Забойства мусіць быць расследаванае не як забойства гея, а як забойства чалавека. На тое ёсць усе законы. І калі гэтага не робіць следчы, гэта мусіць рабіць журналіст. Ёсць незалежная прэса, ёсць таленавітыя карэспандэнты, ёсць рэспандэнты навокал, хай сабе і ананімныя. Усё, што трэба, дакапацца да ісціны, а не ўспрымаць трагедыю як шабаш ведзьмаў пад непераадольным містычным покрывам нейкіх «нам не зразумелых» істотаў. Д’ябла трэба запрэгчы ў плуг. У нашым выпадку журналіст павінен прымусіць закон працаваць. Толькі тады можна разбурыць гэтую аблуду пра інакшасць геяў. Перад законам нічым яны не інакшыя, такія ж грамадзяне, як і ўсе астатнія.

- Цікава, - Імбрыку хацелася збіць гэты жарсны маналог Есіпа, абвергнуць яго, выкрыць, паказаць, што ён не мае рацыі, нават хлусіць у сваіх прыгожых казуістычных канструкцыях. - А што рабіць тады з вашым сэксізмам?

- Я не ведаю, што гэта такое, - пасміхнуўся Есіп. - Сэксізм-фэмінізм для мяне мала што значаць. Гэта нейкае абвастрэнне ці што? Ёсць роўныя правы палоў, якія гарантуюцца законамі, калі б тыя працавалі. А ў астатнім, як па мне, дастаткова катэгарычнага імператыву: не рабі іншаму таго, чаго не хацеў бы каб рабілі табе. Ёсць асаблівасці фізіялогіі, але яны проста прымаюцца да ведама. Як і ў сітуацыі з геямі, рабіць з жанчын нейкіх «інакшых» людзей - гэта барбарства і злачынства. Няма ніякіх інакшых, апроч індывіда, які сапраўды кожны - інакшы.

«Ліберальна-касмапалітычныя абстракцыі», - вынес вердыкт Імбрык. Ён ужо не адчуваў ранейшага яраснага раздражнення на Есіпа, бо сілы і думкі канцэнтраваліся на ўчынку, да якога яны набліжаліся.

- Ці далёка нам яшчэ? - спытаўся Імбрык.

- Зусім блізка, - крыху запыхаўся Есіп. - Сцямнела, але ты ўсё адно зможаш пабачыць і ацаніць гэты дзівосны аб’ект - Нусельскі мост. Колькі ні хаджу па ім, ён не перастае заварожваць.

Гэты мост не праз раку, не праз чыгунку. Гэты мост праз неба. Пад ім, куды ні глянь, - разложыстыя паркі і цэлыя кварталы старых шматпавярховых дамоў, між якімі ходзяць трамваі. Але гэта ўсё так далёка ўнізе! Відовішча такое, нібы ты глядзіш з самалёта, які набірае вышыню. Адначасова і страшнавата, і прыцягальна, быццам выходзіш у іншую рэальнасць. Мост настолькі магутны, што ў ягоным нутры праходзіць метро. І ты нават не чуеш, як толькі што проста пад нагамі прагрымеў цягнік.

- Некалі я вырашыў заняцца бегам, - распавядаў Есіп, пакуль яны ўзбіраліся па Сакольскай вуліцы, - і бегаць вырашыў менавіта па гэтым мосце. Каб перамагчы свой страх. Але мост заўсёды перамагаў мяне. Страшна высокі, страшна доўгі і страшна магутны. Мабыць, усім гэтым страхоццем ён ад самай сваёй пабудовы і прыцягваў самагубцаў. Пражскі Нусельскі мост.

«Сёння прыйдзецца табе перамагчы мост», - думаў Імбрык. Нейкая панурая ярасць абуджалася ў ім.

- Ходзячы праз гэты мост, - працягваў расповед Есіп, - я часцяком рэканструяваў сабе ў галаве, як тое адбывалася з самагубцамі. Нейкая дзяўчынка пакідала дома запіску: «Мама, нішто больш не трымае мяне ў гэтым жыцці.». Мама вярталася з працы. Божа, які жах! Мама тэлефануе ў паліцыю - так і так, і паліцыя з мігалкамі ляціць да Нусельскага мосту. У паліцыянтаў таксама не слабы выкід адрэналіну. Вось яны выскокваюць з машыны, а Ленка ці Бажэнка ўжо стаіць з таго боку парэнчаў, уся свет­лая такая, і глядзіць у вочы свайму нябеснаму прынцу. І не паспяваюць яны тузануцца са сваім планам перахопу (дарма складалі, ці што), а яна ўжо ступіла наперад... Ляцець ёй доўга, бо надта высака. Можна шлягер Карэла Гота паслухаць за гэты час. Прынамсі, палову. Вось толькі ім, паліцыі, што рабіць, што казаць маме? І ляціць яна зусім бясшумна, бо ёй ужо хораша, яна нават усміхаецца анёльскай усмешкай. Як Карэл Гот. А праблема яшчэ і ў тым, што ўнізе парк, мамашы, куча дзетак неразумных трохгадовых на трохкалёсных роварыках, клапатлівая бабуля адводзіць унучка ад фантана. Так і бачу стоп-кадар. Усе замёрлі, і толькі яна ляціць, ляціць. Усе ў эйфарыі, і яна, і мамашы ў эйфарыі, і дзеткі, і бабулька. І раптам эйфарыя на эйфарыю плясь! Колькі тут было такіх сюжэтаў?

Думаю, шмат. Чаму мэрыя і паставіла замест парэнчаў гэтыя металёвыя заслоны-сеткі, загнутыя ўсярэдзіну. І Ленка з Бажэнкай перасталі рабіць глупствы, прынамсі ў гэтым месцы. Але назва засталася, і турысты абавязкова хочуць пабачыць «мост самагубцаў».

Узышоўшы на мост, Есіп углядаўся ў далёкія магутныя муры Вышаградскага замку. Ён успомніў, як Галя Навумчык, калі стала дыпламаваным гідам і павяла калегаў на экскурсію ў Вышаград, распавядала пра лазню княгіні Лібушы. Есіп заўважыў, што і Імбрык узіраецца ў тыя замкавыя сцены, і сказаў:

- Табе трэба схадзіць туды. Не цяпер, калі-небудзь. Там могілкі, на якіх пахаваныя ўсе вялікія чэхі. У адным месцы. Там іх пантэон. І там таксама ёсць руіны лазні, дзе мылася першая чэшская княгіня Лібуша. Лазня стаяла на высокай гары па-над Влтавай. І ў той лазні, натуральна, учыняліся оргіі, наганялі маладых «жарабцоў». Такая сабе порнаказка ў стылі нямецкіх фільмаў 1970-х гадоў. У лазні быў зроблены каменны жолаб, па якім «адпрацаваны матэрыял» скідаўся ў раку. І чаму чэхі заўсёды адно аднога выкідаюць з вышыні?

- Тут і праўда страшнавата, - сказаў Імбрык. - Мы быццам на хмары стаім. Як такое будуюць?

- А цябе чаго плюшчыць вышыня? У 12+ нічога не страшна, - пад’ялдыкнуў Есіп.

- Страх падганяе яшчэ больш. Вам трэба скочыць з гэтага мосту. Справа вырашаная. Але як гэта зрабіць? - ён замітусіўся, ад чаго Есіпу захацелася быць як найбольш няспешным:

- У ідэале мы павінны гэта рабіць задам-наперад, як у «Сінім караблі» Дубаўца. Тады адкрываецца трэцяе вока.

- А нашто нам трэцяе вока? Каб бачыць наперад? Я й так ведаю, што ў мяне наперадзе выдатная, бліскучая будучыня, а вы - дрэва, якое не прыносіць плода, толькі замінае... - пагаслым голасам прамовіў непрыемныя словы Імбрык.

- Давай папраўдзе, - уключыў Есіп у сабе педагога, які ў ім ніколі не начаваў. - Ты выдатны функцыянер, непераўзыдзены кар’ерыст, абалдзенны аферыст. Інакш бы мы, напэўна, не сустрэліся, бо ўсе любяць чытаць пра аферыстаў. Але журналіст і рэдактар ты ніякі. Прабач. Таму мы, як ні круці, усё ж розныя расліны. І няма чаго папаі раўняцца да маракуі меркамі пакаленняў.

- Добра, - бачна было, што Імбрык абмяк. - Але задуманае трэба завершыць.

- Вось тут цалкам згодны. Задуманае трэба заўсёды завяршаць. Нават калі цалкам не згодны са зместам, форму трэба давесці да канца. У гэтым, магчыма, мая рэдактарская драма.

- Ну скажыце ўжо - трагедыя.

- Не, не атрымаецца. Я ніяк не персанаж для трагедыі, - Есіп зноў паглядзеў на Вышаградскія муры. - Ведаеш, кім бы я хацеў стаць па жыцці? Сам доўга думаў пра гэта. І пасля 50-ці задаваў сабе гэтае пытанне, якое малым задаюць у пяць. Адказ знайшоўся зусім нядаўна. Я хацеў бы стаць паспяховым порнаакторам. Напрыклад, у фільме пра княгіню Лібушу. Зрэшты, быць непаспяховым у мяне б не атрымалася. Натуральна, і радзіме мог бы дапамагчы.

- А што вас спыняе, там, наколькі ведаю, узросты не маюць значэння, ідзі ў сваю катэгорыю. Бліжэй да жанчын і могілак, - абыякава сказаў Імбрык.

- Бяда ў тым, што я ўжо на сваім месцы, - Есіп зірнуў на Вышаград, як апошні раз, павярнуўся да Імбрыка і сказаў. - Ты і праўда харошы вернік. Але глядзі. Устаўшы табе нават на плечы, чаго пасля піва я не зраблю адназначна, я сам не ўскараскаюся на гэты антысамагубчы брыль. І лесвіцы ў нас няма. Давай мысліць рацыянальна. Я табе дапамагу на яго залезці і тады ўжо ты падцягнеш мяне.

- Ну давайце так, - у Імбрыка неяк зусім не было настрою.

Ён абшчаперыў Есіпа і што было моцы падцягнуўся да брыля, закінуў нагу і сяк-так быў ужо там, выцягнуў рукі ўніз. Есіп з усяе моцы ўхапіўся за іх і з дапамогай Імбрыка ўскараскаўся туды сама. Але трымацца дваім там не было як і за што. І дзве постаці сучаснага беларускага адраджэння адразу саслізнулі ўніз.

- Прага - гэта масты і палёт. Горад, дзе вечна кагосьці выкідаюць з вакна, - крычаў на ляту Есіп. - У чэхаў нават тэрмін гэтаму ёсць - дэфенестрацыя.

- І тады выкінутыя становяцца зоркамі? У сэнсе, яны становяцца вялікімі? - крычаў у адказ Імбрык.

- Неабавязкова, але ў нашым з табой выпадку можаш лічыць, што стаў вялікім!

- Кім? - не дачуў Імбрык.

Яны павольна ляцелі ў гэтым бясконцым зніжэнні, хацелася нагаварыцца. Унізе зусім сцямнела, грымелі трамваі, мамашы акрыквалі сваіх дзетак і чамусьці думалася, што тут любіў перад смерцю шпацыраваць Васіль Быкаў.

- Не, - крыкнуў Есіп. - Быкаў любіў хадзіць у Гаўлічкавы сады. Гэта не тут, але гэта тая самая лінія. Там прыўкрасныя вінаграднікі, асабліва зімой.

- Вы, як Навумчык пра Быкава, спяшаецеся зафіксаваць праўду фак­та, - крычаў Імбрык.

- І гэта правільна. Адно што Навумчык не скокне з Нусельскага мос­та, - адказваў Есіп.

- Ну й дарэмна, яму як архівісту трэба размінацца ад сядзячае працы.

- У яго для гэтага ёсць сабачка Шэйла, яна як глазурыраваны сырок, і яе абавязкова трэба выводзіць на прагулку, таму Навумчыку ёсць з кім размінацца.

Калі Імбрык ачомаўся і падняўся над целам Есіпа, ён адчуваў задавальненне ад таго, што задуманае здзейснілася. Праўда, пры гэтым чамусьці хацелася плакаць. Проста рыдаць ад непапраўнасці. Хоць была ў гэтым і хаатычная радасць - свет стаў інакшым з ягонае, Імбрыкавае волі. Гэта так моцна спакушае. «Хай будзе воля твая». Ён не мог зразумець, ці ягоны плач ад гэтае вялікае перамены, ці ад таго, як на спектаклі Купалаўскага, калі ён плакаў ад таго, што акторы выходзілі на біс. І плакалі ўсе.

Нерухомы Есіп глядзеў у неба. Дакладна, як тады, раніцай, на тэрасе Радыё ён глядзеў у разумны акіян Альшанаў. Толькі цяпер ён сказаў не пра жанчын і могілкі. Ён сказаў: «Парожнія рэкорды бываюць толькі ў кнізе рэкордаў Гінэса, - і пасля паўзы дадаў: - Мы ляжым, а на небе няма зорак, Імбрык».

«Здаецца, ён сціх», - падумаў Імбрык. Прыслухаўся. І пачуў, ці мо падалося, як рытмічна нарастаюць нейкія надта знаёмыя гукі. Дзе ж ён гэта чуў? Гэтыя, блін, фрыкцыі? Гэта Вівальдзі ці Крымсаны ці, можа быць, нешта іншае? Ясна было, што гэта яно, але што? Каторае? Яно ўжо не дасягала апагею, каскадаў з вадаспадамі. І тут Імбрык усё зразумеў. Яно ўжо і не дасягне, бо аддаляецца, адыходзіць, сціхае. Разам з гэтым Есіпам яно ўсё адыходзіць, робіцца не гучней, а наадварот - цішэй, цішэй, цішэй. І было так моцна, як ніколі ў жыцці, шкада, што яно знікае, што наступае ноч, са скрыгатаннем пражскіх трамваяў, але і нават гэтае скрыгатанне, якое хай бы нарастала, яно незваротна аддаляецца, заціхае. Нішто не хацела нарастаць.

Стала зусім ціха. Тут ніколі не бывае ціха, тут круглыя суткі ўсё грыміць, скрыгоча, енчыць на ўвесь свет. А зараз нібы туманам заклала вушы. Гэта канец?

Рэаліст Імбрык адчуваў, што пасля апошняга палёту... пасля апошняга палёту... пасля апошняга па-лё-ту... пасля апо-шняга... «Гэта канец» - прашаптаў ён.

Фі-ні-шшш...

- Божа, як банальна, - Есіп устаў з зямлі, рэзкім рухам абтрос калашыны. - Што б вы 12+ рабілі без нас, пярэстаркаў? Ну нічога не могуць зрабіць. Я як рэдактар раз’ятраны. Якая бездапаможнасць! Якія загалоўкі! Абракадабра. Ну вазьмі, чуеш, сам скажы сабе, пра што ты пішаш. Проста сфармулюй. Пра што? Не пішы, толькі падумай, пра што ты хочаш напісаць. Скажы мне яснай думкай. Гэта і будзе за-га-ло-вак. І ўсё! Далей проста не замінай, увесь матэрыял сам складзецца ў цябе ў прыгажосць.

- Гэта містыфікацыя. - прашаптаў Імбрык.

- Да-а-а! - крыкнуў Есіп па-руску. - Гэта пласты атмасферы, і трэба хоць трохі ўмець у іх рухацца. - І спакайней дадаў: - Я ж не сказаў стоп-машына і што хачу памерці, праўда? І што ты хочаш памерці, не сказаў. А мог!

Заварожаны Імбрык думаў з хуткасцю касавага апарата:

- І што, у нас цяпер куча грошай?

- У нас няма матэрыяльных праблем.

- І беларускі народ вернецца да мовы?

- Нідзе не дзенецца. Пабоўтаецца яшчэ трохі, але іншага выйсця ў яго няма.

- Здорава! - сказаў Імбрык. - А чаму вы такі злы, не радуецеся?

Есіп паглядзеў на яго вострым вокам, адвярнуўся, закурыў і сказаў:

- Ведаеш, тое, што ўсё добра, я ведаў і раней. Усё ішло паводле плану. Найлепшым чынам для мяне, для цябе, для ўсіх. Я ў гэтым ніколькі не сумняваўся і мы ўсе рабілі сваю работу. Але тут раптам усё збілася. Аказалася, што Пракоп на рэстаўрацыі. Гэта значыць, што д’ябал не запрэжаны ў плуг, д’ябал гуляе недзе сам па сабе без ашыйніка. Пакуль ты там бавіўся з Настай, я тэлефанаваў Абламейку. Ён сказаў, што арыгінальны Пракоп цяпер знаходзіцца ў нейкім спецыяльным сховішчы скульптур. І што ён больш ніколі не вернецца на сваё месца, на Карлаў мост. Ні-ко-лі!

Эмоцыі перапоўнілі Імбрыка. Гэты палёт, гэты Есіп зноў і гэты Пракоп. І ён узарваўся:

- Што значыць «пакуль я бавіўся з Настай», гэта вы з ёй бавіліся, вы яе трахалі, пакуль я чытаў вашага гробанага Дубаўца. Што значыць увесь гэты, блін, Пракоп? Чаму я павінен пра гэта думаць? - ад стрэсу Імбрык заплакаў.

- Пракоп, - аддыхаўшыся, сказаў Есіп, - ці, дакладней, прапажа Пра­копа, калі табе гэта цікава, для мяне самы важны аргумент, што я сваю місію, наколькі мог, выканаў. Тут у Празе я больш ні на што паўплываць не змагу. Я ўвесь час думаў пра Пракопа. Ты, хрысціянін, мусіш ведаць словы Папы: кожны хрысціянін і ёсць Хрыстос. Дык я сам для сябе і быў Пракоп. Але больш Пракопа, якім яго бачыў Кафка на Карлавым мосце, няма. І не будзе ніколі. Я вяртаюся ў Беларусь.

«Вось табе маеш, - падумаў Імбрык, і нешта новае нараджалася ў яго ў душы, - ён вяртаецца, я застаюся». І цяжка было адразу сказаць, чаго ў гэтым болей - нейкай глыбокай таемнай радасці або злосці. Імбрык пачынаў разумець, што злосці няма. Няма больш ні раздражнення, ні ярасці, ні рашучасці знішчыць Есіпа. Апошнія яскі гэтых пачуццяў згасалі перад наступам той самай асцярожнай, але вельмі глыбокай радасці жыцця.

Яны моўчкі пляліся з прыступкі на прыступку па лесвіцы, што вяла наверх, назад да Нусельскага моста. Гаварыць не хацелася, бо столькі трэба было ўсяго перадумаць у сябе ў галаве. Здавалася, усё толькі пачынаецца, у Імбрыка, у Есіпа, ва ўсіх навокал. І лесвіца, гэтая каменная лесвіца ў неба, што ніяк не сканчалася, быццам іх супакойвала: не спяшайцеся, я дам вам час усё перадумаць, усвядоміць і асэнсаваць. Я бясконцая.