KASB TA`LIMI METODIKASI [Мамура Дехканова] (pdf) читать постранично, страница - 9

yo`nalishlarida
foydalanish imkoniyatlari hisobga olingan nashr. Har bir ta`lim turining
maqsad va vazifalarini qamrab olgan, bilim oluvchilarning yoshi va boshqa
xususiyatlarini hisobga olgan o`z darsliklari bo`ladi. Darslikda nazariy
ma`lumotlardan tashqari, amaliy tajriba va sinov mashqlari bo`yicha zarur
ko`rsatmalar beriladi.
O`quv qo`llanma – darslikni qisman to`ldiruvchi, muayyan fan dasturi
bo`yicha tuzilgan va fan asoslarining chuqur o`zlashtirilishini ta`minlovchi,
ayrim bob va mashg`ulotlar yechimiga mo`ljallangan nashr.
Uslubiy qo`llanmalar ta`lim muassasasining ilmiy-uslubiy kengashi
tomonidan tasdiqlanadi.
Darsliklar qo`lyozmasi tayyor bo`lgandan keyin ichki va tashqi
taqrizdan o`tkaziladi, ta`lim muassasasidagi ekspert komissiyasi ko`rigidan
o`tib, tegishli xulosa olgandan so`ng mutasaddi kafedra yig`ilishidan
o`tadi, keyin ta`lim muassasi ilmiy-uslubiy kengashidan o`tadi va nashrga
tavsiya etish haqidagi taklifni Vazirlikning Muvofiqlashtiruvchi
kengashiga taqdim etadi. Muvofiqlashtiruvchi Kengash qoshidagi
ekspertlar ko`rigidan ijobiy o`tgandan so`ng mazkur Kengashning nashr
etishga ruxsati haqidagi qarorini oladi.
Nazorat savollari
Tasniflagich nima?

4. Kasbiy ta`lim mazmunini qanday
hujjatlar belgilaydi?
a) DTS, O`quv reja, o`quv dastur
b) Darslik
g) Malaka tavsifnoma
d) a va b to`g`ri.
1. Tarmoq ta`lim standarti bu -?
Ishchi o`quv rejasining tarkibiy qismlarini
yozing?
2.
Uzluksiz ta`lim tizimining qaysi 6. Ishchi o`quv dasturning tarkibiy
qismlarini yozing?
bo`g`ini uchun DTS majburiy?
Maktabgacha ta`lim, umumiy o`rta ta`lim,
o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi, oliy ta`lim,
oliy ta`limdan keyingi ta`lim, kadrlarni
malakasini oshirish va ularni qayta
tayyorlash, maktabdan tashqari ta`lim-tarbiya

30

Kasb-hunar ta`limi tizimi va jarayoni
Reja
1. Ta`limning didaktik tizimi haqida umumiy tushuncha.
2. Predmet tizimi, operatsiya tizimi, operatsiya-predmet tizimi, motorlimashq tizimi, operatsion-kompleks va boshqa tizimlar
3. Kasb-hunar ta`limi didaktik tizimlarini takomillashtirish
Ta`limning didaktik tizimi haqida umumiy tushuncha. Ta`lim tizimi deb, amaliy ko`nikma va mehnat malakalarini to`g`ri tarkib topishini,
kasbiy faoliyatga tayyorlashni ta`minlaydigan o`quv materialining maqsadga muvofiq tuzilmasiga, uni tashkil etish va izchilligiga aytiladi.
Kasb-hunar ta`limi o`zaro bog`langan ikki qismdan iborat:
a) nazariy bilim; b) ishlab chiqarish ta`limi.
Ishlab chiqarish ta`limi va nazariy ta`lim bir-biridan farq qiladigan,
lekin o`xshashliklari ham bor. Ta`limning bu 2 xil turi ham ta`lim
mazmunini ajratish, uning qismlarini guruhlash, ularni o`rganish
izchilligini belgilash zarurligi bilan bog`liqdir. Bunday ajratish prinsiplari
va gruppalash tartibi o`qitishning odatda ishlab chiqarish ta`limi tizimining
qaysi biridan qo`llanishiga bog`liq bo`ladi.
Kasb-hunar ta`limida predmet, operatsiya, operatsiya-predmet tizimi,
motor mashq tizimi, operatsion-kompleks va konstrukcion-texnologik tizimlar ma`lum. Dastlab predmet (buyum) tizimi paydo bo`lgan. Bu tizimga
o`quvchi o`zi o`zlashtirayotgan kasb uchun tegishli bo`lgan buyumlarni
tayyorlagan. Bunda buyumlar murakkabligi ortib borgan. Tayyorlash jarayoni didaktik jihatdan alohida operatsiyalarga ajratilmagan. O`quvchi ayrim mehnat usullarini bajarish qoidalari bilan maxsus tanishmagan, faqat
o`qituvchining ishi va boshqa harakatlarini takrorlashga intilgan. Bunday
ta`lim natijasida o`quvchilarni tanish buyumni tayyorlash uchun o`z bilim
va malakalaridan foydalana olmaydilar, har bir yangi buyumni tayyorlash
jarayonida ishni qaytadan o`rganishga majbur bo`ladilar. Mazkur tizimning
asosiy kamchiligi ana shundan iborat. Buyum (predmet) tizimi hunarmandchilik ishlab chiqarish usulini aks ettirgan va XIX asrning 2-chi yarmigacha keng qo`llanilgan.
Manufakturalarning paydo bo`lishi va shunga ko`ra mehnatning taqsimlanishi texnologik jarayonning operatsiyalarga bo`linishiga olib keldi,
ya`ni mehnat ta`limining operatsiya tizimi vujudga keladi. Bu tizim XIX
asrning oxirida yuzaga keldi.
Operatsiya tizimi bo`yicha o`qitishda o`quvchilar o`zlari egallaydigan
kasbning mazmunini tashkil qiluvchi mehnat operatsiyalarini o`rganishgan.
31

Shu sababli ular har qanday buyumni tayyorlash bir xil operatsiyalardan
iborat, bundan faqat operatsiyalarning bajarilish tartibi va ishlov berishning
aniqligiga qo`yiladigan talablar bir-biridan farq qiladi, degan tushunchaga
ega bo`lishgan. Shunday qilib, operatsiya tizimi o`quvchilarni buyum tayyorlashga bog`lab qo`ymay, kasb doirasidagi umumiy bilim, amaliy ko`nikma va malaka bilan qurollantirgan. Ta`limning buyum tizimiga nisbatan
operatsiya tizimining afzalligi ana shudir. Operatsiya tizimi yordamida
ishlab chiqarish texnologiyasini tushunish uchun shart-sharoitlar yaratadi,
ta`limni yangi izchil (oddiy operatsiyalardan murakkab operatsiyalarga) tashkil qilish imkonini beradi, mehnat ko`nikmalarini va malakalarini shakllantirishda, asosiy operatsiyalarni o`zlashtirib olishga ijobiy ta`sir ko`rsatadi.
Operatsiya tizimining kamchiligi shundan iboratki, operatsiyalar
umuman o`quv buyumlari tayyorlash jarayonida o`zlashtiriladi, ya`ni
o`quvchilar mehnati unumli mehnat xarakterida bo`lmaydi. Natijada
ularning ishga qiziqishi susayadi. Opreatsiya tizimi operatsiyalarni bajarish
bilan buyumlar tayyorlashni uzib qo`yadi.
Operatsiya-predmet tizimi – XIX asrning 90-yillarida S.A.Vladimirskiy
tomonidan taklif etilgan. Bu tizim o`quvchilar tomonidan mehnat opreatsiyalarini o`ylab, tanlangan buyumlarni tayyorlash jarayonida o`rganishni
ko`zda tutadi. Buyumlar tanlashda katta e`tibor beriladi, birinchi buyumni
tayyorlashda eng yengil 3-4 operatsiyalar, boshqalarni tayyorlashda esa
murakkabroq operatsiyalar o`zlashtiriladi.
Operatsiya-predmet tizimning yutug`i o`quvchi o`z mehnati natijasini
ko`radi, operatsiyalarni o`zi tanlaydi. Kamchiligi: mashg`ulotning birinchi
darsidanoq o`z ichiga bir necha operatsiyalar olgan buyumlar tayyorlash
o`quvchilarda bu operatsiyalarning mazmuni haqida to`g`ri tasavvur
bo`lmasligiga olib kelardi. Shuning uchun ham tizim keng tarqalmoqda.
Motor-mashq tizimi (CIT tizimi) – Ushbu tizimning kamchiligi motormashq tizimi bo`yicha o`qitish o`quvchilar ko`nikma va malakalarni ongli
o`zlashtirishni nazarda tutmasdi. Ko`nikmalarni shakllantirish maxsus apparatlar va haqiqiy mehnat jarayonini eslatadigan mashqlarni qo`llash bilan
amalga oshirilardi. Ko`p marta takrorlash natijasida mushaklarni, ma`lum
harakatlarni, ongning ishtirokisiz ham bajarishga “o`rgatish” mumkin, deb
faraz qilingan. Ta`limda bunday yondoshish ma`qullanmadi va tez uni rad
qilindi. Motor-mashq tizimining yutug`i shundaki, unda mehnat o`quv va
malakalarini shakllantirishning didaktik jihatdan asoslangan, psixofiziologik qonuniyatlarga mos keladigan ketma-ketligi: mehnat usuli – mehnat
operatsiyasi – mehnat jarayoni birinchi marta ishlab chiqilgan va qo`llanilgan.
Bu tizimda o`quvchilarga kasb ta`limi berish besh davrga bo`linadi:
1. Asosiy mehnat faoliyati va harakatlarini o`zlashtirish bo`yicha mashq
32

mashg`ulotlari.
2. Mehnat usullarini o`zlashtirish bo`yicha mashqlar.
3. Mehnat operatsiyalarini bajarishga doir o`rganish mashqlari.
4. O`quvchilarni maxsus tanlangan buyumlar ustida ilgari o`zlashtirilgan
mehnat operatsiyalarini operatsiyalar kompleksiga birlashtirishga o`rganish.
5. Mustaqil davr, bunda o`quvchilar ayni kasbga doir xarakterli bo`lgan
buyumlarni tayyorlaydi.
Operatsiya-buyum motor-mashq tizimlarining kamchiliklari va yutuqlari
o`rganilib, operatsion kompleks tizimi yuzaga keldi. Bu tizimga asosan
o`quvchi avval 2-3 ta ketma-ket operatsiyalarni o`zlashtiradi, so`ng shu
operatsiyani ichiga olgan kompleks ishlarni bajaradi. Mehnat operatsiyalarini o`zlashtirish va ularni kompleks ishlarda qo`llash ta`limning 1-bosqichidagi asosiy vazifadir. Ikkinchi bosqichda o`quvchilar ishlab chiqarishdagi unumli mehnatga qo`shiladilar. Masalan, kiyim tikishda qo`llaniladigan
barcha turdagi yengni, yoqani, mayda qismlarini tikishni o`rgatib bo`lingandan so`ng uni kiyimda qo`llash bajariladi. Kamchiligi: o`quvchi o`zi ishining natijasini juda uzoq vaqtdan so`ng ko`radi. Natijada qiziqish susayadi.
Hozirgi vaqtda o`quv ustaxonalarida amaliy ishni bajarish jarayonida
operatsiya-buyum tizimidan foydalaniladi, chunki operatsiyani alohida
o`rganish rejalashtirilgan va dasturda ko`rsatilgan buyum xilini mahalliy
sharoitga qarab o`zgartirish mumkin.
Kasb-hunar ta`limi didaktik tizimlarini takomillashtirish. Keyingi
yillarda o`quv ustaxonalarida