Трошкі далей ад Месяца... [Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч] (fb2) читать онлайн

Уладзімір Караткевіч Трошкі далей ад Месяца...

Драма ў чатырох дзеях, шасці карцінах

Дзеючыя асобы

Багуслаўскі Алесь Пятровіч – галоўны архітэктар горада.

Ганна Вадзімаўна – яго жонка.

Сяргей – студэнт 1-га курса філалагічнага факультэта.

Янка – хлопчык дзевяці год.

Наташа Яскевіч – знаёмая Сяргея.

Альжбета – старая нянька ў доме Багуслаўскіх.

Вярыга Максім Канстанцінавіч – стары сябра Багуслаўскага.

Бяскішкін Авяр’ян Аркадзевіч – знаёмы Багуслаўскага.

Любоў Трахімаўна – яго жонка.

Анэля – аднакурсніца Сяргея.

Дзея адбываецца ў невялікім, але і не малым горадзе, на працягу чатырох дзён.

Дзея першая

Карціна першая

Кухня ў кватэры Багуслаўскага. Дзверы, справа, вядуць у другія пакоі. Газавая пліта. Шафа для пасуды. Стол. Іншыя кухонныя прылады. Але сёння ў кухні змены: пасярэдзіне пакоя стаяць дзве раскладушкі. На адной спіць Сяргей, на другой – Янка. Раніца. У вялікае акно прабіваюцца першыя праменні зімняга сонца. Ружавеюць марозныя ўзоры на шыбах.

Сяргей (узнімае з падушкі ўскудлачаную галаву і аглядаецца). Спяць усе. Мароз. Сонца. (Пазяхнуў.) “На акне, сярэбраным ад інею, быццам хрызантэмы расцвілі”. (Апускае галаву на падушку. Хвіліна маўчання.) Янка! Янка! “Ўставай, лайдак, маліся Богу”.

Янка не чуе.

Янка варухнуўся і схаваў галаву пад падушку. Сяргей спявае яшчэ галасней:

Янка маўчыць, і тады Сяргей кідае ў яго падушкай.

Янка. Ну, Сяргей, ну, пакінь... Чаго ты?

У Янку ляціць другая падушка.

Сяргей. Уставай, вісус.

Раззлаваны Янка ўзняўся і кідае падушку ў Сяргея. Пачынаецца запеклы бой падушкамі. Зазвінела пасуда ў шафе.

Цс-с-с.

Усе падушкі ў Сяргея.

Янка. Сяргей, аддавай падушку.

Сяргей. Хадзі сюды. Я цябе мучыць буду.

Янка ўстае і ў адной сарочцы, босым, перабягае па падлозе да Сяргея.

Янка. С-с-а! Цёпла ў цябе... Чаго ты, свінтух, спаць не даеш?

Сяргей. Янка, ты ў сне хамхамхіну не бачыў?

Янка. Гэта хто?

Сяргей. Стра-ашная такая! Вось такая!

I раптам кідаецца на Янку і пачынае кусаць яго. Валтузня. Янка вішчыць. I раптам з-за дзвярэй голас Альжбеты.

Альжбета. I што гэта за залатая рота? Бандысты нейкія!

Сяргей. Цс-с!

Абодва замерлі.

Альжбета. Заціхнулі, як мыш пад венікам. Ціха! (Бурчыць нешта.)

Янка (ціха). Гэты, з-за якога нас на кухню выставілі, гэта стары знаёмы бацькі? Нешта я яго ніколі не бачыў.

Сяргей. Мгм. I я нават не бачыў.

Янка. Яшчэ па грамадзянскай?

Сяргей. Ага. Ім тады па шаснаццаць год было, а яны ваявалі. Максім Канстанцінавіч нават палком камандаваў. Як Гайдар.

Янка. Гайдара чыталі, як жа... А што, нельга было ў гасцінай нашы ложкі паставіць?

Сяргей. Яны, брат, ведаюць, што мы раніцай такі вэрхал падымем, што мёртвыя прачнуцца.

Альжбета (уваходзячы ў кухню). Завяліся з раніцы. На малым шкура гарыць, а дарослы вялікая бамбіза і дурная як бот.

Сяргей. Альжбеце Францаўне маё віншаванне. Дазвольце пані ў рончку плюснуць.

Янка. Бабулечка мая! Нянечка! Пагавары са мной.

Альжбета (усміхаецца). Як?

Янка. Скажы: “А на табе, дзетачка, аладачку”.

Альжбета (смяецца). Ох ты, каток мой. Уставайце, мае галубочкі. Усё зараз будзе. Мыйцеся чысценька, прыбірайце ложкі.

Хлопцы ўстаюць, апранаюцца.

Толькі ціха. Госць яшчэ спіць, здарожыўся. Далёкі ў яго быў шлях, вельмі далёкі. Трошкі далей ад месяца, трошкі бліжэй ад сонца.

Сяргей выносіць ложкі. Янка пачынае ўмывацца. Альжбета канчае ўкладваць валасы, яшчэ густыя, каштанавыя.

Шмат год не бачыліся. Шмат. А хутка яму зноў – на колы.

Сяргей чысціць зубы.

Досыць табе, Янка, пялёскацца. Блішчаць занадта будзеш. Сарока ўкрадзе... Учора табе, Сяргей, твая халтама званіла. Казала, што сёння прыйдзе.

Сяргей. Анэля Шыцік?

Альжбета.А шыцікі яе ведаюць. Ну, тая, што на сноп падобная.

Сяргей. Анэля.

Альжбета завіхаецца каля рукамыйніка. Потым падыходзіць да пліты.

Янка. А што абяцала ўчора расказаць, бабуля?

Альжбета. Вечарам. Пра хлопчыка з кажушанага рукава.

Янка. Хоць пачні зараз, ці што. А то ў мяне ад цікаўнасці апетыт знікае.

Альжбета (робіць розныя справы і адначасова распавядае). Дык вось, трошкі далей ад месяца, трошкі бліжэй ад сонца...

Янка. Там, адкуль Вярыга прыехаў?

Альжбета. Ну, не зусім там... жылі сабе дзед і баба. I нарадзіўся ў іх хлопчык. Кумы ўзялі дзіця і павезлі яго хрысціць у царкву.

Янка. Што такое “хрысціць”?

Альжбета. Ну... ты гэта не разумееш. Быў такі абрад. Яны ахрысцілі хлопчыка, паклалі яго ў рукаў кажуха, каб не замерз, і паехалі дамоў.

Сяргей выцягнуў з кішэні фотакартку і разглядае яе. Альжбета глядзіць на гэта здалёк.

Наташа не абяцала сёння зайсці?

Сяргей. Не ведаю.

Янка. Далей, бабуля.

Альжбета. Яны былі трошкі п’янаватыя і не заўважылі, што дзіця выслізнула з рукава і засталося ляжаць на снезе. Адно. На волю зіме. А была сіняя месячная ноч.

Сяргей. Сіняя месячная ноч... Там каралевы не было, бабця?

Альжбета. Прыйдзе з часам і каралева... Ехаў той дарогаю госць і пабачыў, што ў яры гарыць ружовы агеньчык, свечачка. I ляжыць на снезе, на разгорнутых пялёнках, дзіця і не мерзне. А на куст над яго галавою нехта павесіў блакітнае пакрывала.

Ганна Вадзімаўна (уваходзячы ў пакой). Добры дзень, Альжбета. Добры дзень, дзеці.

Янка. Бабця, далей.

Альжбета. Потым даскажу... калі не будуць на табе рогі расці. Сняданне гатова, Ганна.

Ганна. Добра. Абед буду рабіць сама. Што б такое для Максіма Канстанцінавіча прыдумаць?

Альжбета. Бульбы.

Ганна. Жартуеш.

Альжбета. А ты пасядзі без бульбы год, без сапраўднай, тады скажаш, жартую я ці не. У бульбе сырой выражам сяродку, фарш зробім з грыбкоў, цыбулі, перцу, начынім, запячэм і пад смятанай на стол. Язык праглынеш. I да гэтага халодную гарэлачку.

Уваходзіць Вярыга з ручніком.

Вярыга. Добры дзень. Для каго гэта халодную гарэлачку?

Альжбета. Для цябе, бацюхна. Пад бульбу. Ды яшчэ каўбасу смажаную, хатнюю вяндліну. Здарожыўся ты...

Вярыга. Здарожыўся. На ТУ–114 дзень. Ды ў мяккім купэ суткі. Вялікая дарога!

Альжбета. А ты смяшочкі кінь. У цябе ўсё жыццё – дарога. Не малады.

Сяргей і Янка выходзяць.

Вярыга. Вялікі перапынак быў у гэтай дарозе, бабуся.

Альжбета. Ну хопіць, хопіць.

Вярыга. Як Алесь, Ганначка? Нешта ён... не такі.

Ганна. I мне, Максім, не падабаецца мой Алесь. Ён і наогул прыціх пасля гісторыі з табою. А гады чатыры таму – як здарылася з ім нешта. Стаў снулы, як рыба.

Вярыга. Ён? Рыба? Кавалерыст былы – рыба? Летуценнік – рыба? Кінь глупства, Ганна!

Ганна.Я і сама яго не пазнала, як ты прыехаў. Вочы гараць, смех малады. А раней... (Махнула рукою.). Лепей скажы, як у цябе.

Вярыга. Завод вялікі. Дыхнуць няма калі.

Ганна. Што ж ты адразу не прыехаў?

Вярыга. “Адразу” – работу прапанавалі. А я так знудзіўся па працы – смецяром пайшоў бы, не толькі дырэктарам.

Ганна. I перспектывы якія?

Вярыга. Дзе праца, там і перспектывы. Ёсць чуткі, што перакінуць на Беларусь.

Ганна. I як ты?

Вярыга. Буду працаваць. Гэта шчасце – праца.

Ганна. Другі раз не ажаніўся?

Вярыга. Позна, дарагая. Месяц таму стукнула мне пяцьдзесят шэсць год, і з гэтай прычыны велій шум учыніўся і многае піццё прайсцякло.

Ганна. Ты б памірыўся з ёю. Яна з гэтым, другім, разышлася. Дрэнь чалавек.

Вярыга. Я не злапамятны. Гераізму ад жанчын не патрабую. Магла не чакаць мяне, не такая ўжо я цаца. Але ніколі я ёй не дарую, што яна маю дачку ў чужыя рукі аддала. I згубіла з вачэй.

Ганна.Мы спрабавалі шукаць. Не знайшлі.

Вярыга. Куды там. Вайна.

Ганна. I далей як?

Вярыга. Буду жыць. Вазьму дзіця на выхаванне. Будзе з яго сапраўдны чалавек – не цюця якая-небудзь. А гэтага... я адшукаю. Проста каб паглядзець у паганыя вочы.

Альжбета. Што ён там напісаў хоць?

Вярыга. Што я хацеў аддаць Далёкі Усход японцам.

Альжбета. А Божа ж мой. Дык ты, бацюхна, хоць сапраўды не аддавай яго. Пашкадуй людзей.

Усе зарагаталі.

Плюнь. З-за таго, што на вяселлі жаніха пабілі, – ніхто яшчэ не скажа, што вяселле дрэнная рэч.

Вярыга. Родная вы мая. Я так і думаю.

Сяргей (прыносіць на руках Янку). Іх вялікасць зусім гатовы да прыняцця ежы.

Вярыга. Ну дык як, Сяргей, напісаў двухтомную працу аб часцінках “мы” і “ны” ў старажытнаславянскай мове?

Сяргей (ставіць Янку на падлогу). Напісаў. У трох тамах. Трэці том – каментарыі і слоўнік. Падлічыў, што “і” сустракаецца ў кіеўскіх глагалічных лістках 75 тысяч 842 разы. “I з’явіўся Іван. I Пётр з’явіўся. I жаніх быў з імі, і ўмашчаныя былі валасы яго”.

Вярыга. Малайчына. У восемдзесят год будзеш акадэмікам.

Сяргей. Раней. У семдзесят восем год.

Вярыга. А ў вобласці навук мусікійскіх адукуешся?

Сяргей. Адукуюся.

Ганна. У кансерваторыі хваляць.

Сяргей. За кансерватызм. Напісаў санату, а потым выявілася, што Бетховен сто трыццаць год таму напісаў менавіта такую ж.

Ганна. Не хлусі. Прафесар што пра яе сказаў?

Сяргей. Яму сто год, прафесару.

Альжбета. Дык ты нясі, Ганна, усё ў сталовую.

Вярыга. А навошта? Мы і тут паснедаем. Цяплей. I цягаць недалёка. Ану, Сяргей, дапамагай на стол накрываць.

Альжбета, Ганна і Сяргей накрываюць на стол. Янка стаў перад Вярыгам.

Янка. Вы Вярыга?

Вярыга. Я Вярыга.

Янка. А чаму я вас не бачыў?

Вярыга. Гэта, брат, добра, што ты мяне не бачыў.

Янка. А вы герой? Вы ваявалі? Фашыстаў білі?

Вярыга. Фашыстаў не давялося. Паноў біў, белых біў. Не герой.

Ганна. Янка, адчапіся ад чалавека.

Янка. А наш татка ого які герой! Нават фота ёсць, на кані. У яго і рэвальвер ёсць. Не ведаю толькі, дзе зараз. Чорны такі. I залатая пласцінка.

Альжбета. Не плявузгай глупства! Дзе ты яго бачыў?

Вярыга (на вуха Ганне). Хіба ён нічога з ім не зрабіў?

Ганна (таксама ціха). Шкада, Максім. Помніш, ледзь вы вырваліся з абкружэння і адразу самі напалі. Тады табе яшчэ чырвоны сцяг далі.

Вярыга.А Алесь палкоўніка ў палон узяў. Ягоны рэвальвер. Асабісты падарунак Дзянікіна. (Засмяяўся.) Вядзе яго Алесь, а той крычыць: “Дажывеш да таго, што мая зброя ў вашых жа паліць будзе”.

Усе сядаюць за стол. З’яўляецца Алесь Багуслаўскі.

Алесь. Старой гвардыі – прывітанне. Заспаў я сёння... Здароў, Сяргей.

Вярыга. А ты больш спі. Я ўсё з’ем.

Алесь. Ды я толькі хапну чагосьці на зуб і пабягу. Работа. Ты даруй. Заўтра нядзеля, будзем з табой хадзіць, дзе захочаш.

Некаторы час чуцен толькі звон відэльцаў.

Вярыга. Як у цябе справы, старык?

Алесь. Справы? Справы... добрыя. Заняты вельмі. Ні хвіліны вольнай.

Вярыга. Таму і пытаю. Калі чалавек ні хвіліны вольнай сабе не пакідае, гэта значыць, што ён або вельмі працавіты, або... точыць яго нейкі чарвяк.

Алесь. Жыццём я задаволены. I ўсё ж... многа б я даў, Максім, каб другую палову жыцця іначай пражыць.

Вярыга. Раскажаш потым. Ты чаго гэта сяброў забываеш? Я табе пазваніў некаторы час таму. Сядзеў на перагаворнай, сядзеў. Аж мне паненка кажа: “Абанент на выклік не з’явіўся”. Абанент ты пасля гэтага, эмпірык і паўзучы дуаліст.

Альжбета. Ён якраз тады на цэлы дзень знік з дому. Машыну купляў. Я яго пасля гадзіну лаяла.

Вярыга. I варта было.

Алесь. Не слухай ты іх усіх. (Устае.) Прыглядайся пакуль што да ўсяго. Я табе ўсё-ўсё раскажу. Ведаеш, часам бывае цяжкавата.

Сяргей. Хутка вернешся?

Алесь. Напэўна, не. А ты не чакай мяне, старык. На падлёдны лоў дні праз чатыры паедзем. А зараз бегай, язык высалапіўшы. Вакацыі ж. Дык ты з дзяўчатамі, з сябрамі. Грошы ёсць?

Сяргей. Мала.

Алесь. На вось пакуль што. I вазьмі мой кітайскі гальштук. Будзеш па вуліцы ісці, а дзяўчаты будуць: “Рэгардэ, ма шэр, сястрыца, кель жолі гарсон ідзе”. (Паклаў руку яму на лоб.) Эх, сынок... Бывайце.

Багуслаўскі пайшоў.

Ганна. Ну вось, бачыш. Ён стаў нервовы, рассеяны.

Вярыга. Непрыемнасці якія-небудзь. Глупства.

Альжбета. Калі непрыемнасць цягнецца год, дык гэта страхоцце, а не непрыемнасць.

Янка. Я паеў. Я на вуліцу пайду.

Вярыга. Дык ты ўжо ўклаў? Апці-іт.

Янка ўходзіць. Маці праважае яго.

А Сяргей нешта ў гароху застаўся. Чаго гэта ты?

Альжбета. Пра паненак думае.

Сяргей. Якіх паненак, бабця? Сорам табе.

Альжбета. А пра тых, чыё фота ў цябе ў кішэні.

Сяргей. Гэта не паненка. Гэта Наташа.

Ганна (уваходзячы). Там да цябе Наташа.

Сяргей. Ты запрасіла яе снедаць?

Ганна. Запрашала, не хоча.

Сяргей устае і ідзе да дзвярэй. Ганна выходзіць за ім. Альжбета і Вярыга п’юць чай.

Вярыга. Што за дзяўчына?

Альжбета. Сябруюць з Сярожкам. Добрая дзяўчына, нічога не скажаш.

Вярыга. Дык што, вяселле? Хацеў бы я паглядзець, якая з вас свацця будзе?

Альжбета. Аты паглядзі. Нешта я табе забараняю? Вось такая была б. (І раптам твар яе робіцца хітрым і дурным адначасова, вусны складваюцца ў саладзенькую ўсмешачку.) Справіла, бацюхна, я вяселле. Ледзь жывая засталася!

Вярыга (уключаецца ў гульню). Што так, матухна?

Альжбета. I вянчанне-та было на здзіўленне дзівоснае: народу ў царкве чалавек сорак альбо тышчу.

Цяпер абое нават чай пачалі піць прысёрбваючы, са сподкаў.

А нявеста, як ангеліца, уся ў белым: сукенка белая, туфлі белыя, валасы белыя.

Гульня, відавочна, дастаўляе абаім задавальненне.

Вярыга. А ў валасах грабеньчык, матухна. З каменнямі.

Альжбета. Так і свеціць, так і паліць!

Вярыга. Так свеціць, так паліць – аж пярэднія некаторыя распранацца пачалі.

Альжбета.А жаніх, як скапідон, увесь у чорным: вопратка чорная, валасы чорныя... морда чорная.

Вярыга. А за сталом-та, любая, за сталом як?

Альжбета (важна). А за сталом саджалі па плепорцыі. Каго на адным крэсле, каго – на двух, а маці-пратапопшу ледзь на трох усадзілі.

Вярыга (ледзь стрымліваецца). Ну а далей?

Альжбета. А далей прыйшла я да скапідона раніцой. А ён гойсае па пакоі, аж падцяжкі ззаду свішчуць. Паверыце, я жанчына кволая. Як кінуўся да мяне, як дасць у каршэнь, дык я праз галаву дваццаць чатыры прыступкі пералічыла.

I тут абое не вытрымалі, разрагаталіся. Вярыга абняў Альжбету.

Вярыга. Мне як шчасце ўяўлялася, што я буду калісь з нейкай сваёй бабуляй размаўляць: чысценькай, разумнай, хітраватай, добрай. Але сваццяй вы ўсё ж не былі.

Альжбета (расчулілася). Ах, бацюхна, хіба ў гэтым справа? А размову ж падтрымаць трэба. Ты невясёлы нешта сёння.

Вярыга. Невясёлы. Нейкае ў мяне такое прадчуванне, бы ў сабакі.

Альжбета. Ой, дарагі ты мой, не кажы. I ў мяне таксама. Не той Алесь Пятровіч. Што з ім – не ведаю, але не той. Весялосці, шчырасці, чысціні не стала ў доме. Адны толькі дзеці. Янка смяецца, Сярожка за дзяўчатамі пачаў упадаць – мне, старой, і лягчэй на сэрцы.

Паўза.

Знаёмыя Алеся нейкія не такія, як раней, калі ты быў. Ёсць тут такі Бяскішкін Авяр’ян Аркадзевіч. З жонкай. Няпэўны чалавечак. Падараваў нядаўна Алесю кітайскую вазу. I на ёй такая брыдота: яшчарка з шасцю нагамі. Я сказала, што ў сталовай гэтаму яшчуру не месца – я за апетыт кожнага адказваю... Ну хто з прыстойных людзей яшчура дорыць? Хто?

Вярыга. А можа, мы перабольшваем? Можа, ён нядрэнны чалавек?

Альжбета. Што ты! Яшчур такі, што брыдка за стол сесці. I ногі – вось такія, разлатыя. Цьфу!

3аслона

Карціна другая

Гасціная ў кватэры Багуслаўскіх. Двое дзвярэй направа ў сталовую і перадпакой: адна налева ў пакой Сяргея. Добра абсталяваны пакой. Акрамя звычайнай мэблі – вялікая кніжная шафа паміж двух шырокіх акон, канапа, старыя англійскія часы, падобныя на стаячую труну, пейзажы, пераважна малюнкі будынкаў. Камін. Перад ім два крэслы. На шафе прадмет нянавісці Альжбеты, ваза “з яшчурам”.

За вокнамі шырокі краявід горада.

Уваходзяць Ганна Вадзімаўна і Наташа.

Ганна. Дзе ты ўчора была, Наташачка?

Наташа. Выстаўка. Быкі, гарбузы, коні-ламавікі. Хай жыве Рубенс! I на гэтым фоне я, напаўжывая здыхля гарадскога тыпу.

Ганна. Наташа, што за словы? Паслухала б цябе мама.

Наташа. Я сама працую. Трэба ж мне, цётка Ганна, заводзіць нейкі свой слоўнік. Я дарослая.

Ганна. Дзіця ты яшчэ! I гэта жахліва ў твае гады мець такі характар. То разважлівая, як прафесар, то легкадумная, то размаўляеш, як дарослая жанчына.

Наташа. У мяне толькі рахметаўскія цвікі характар выхаваюць.

Ганна. I прафесіі мяняеш. То бібліятэка, то турысцкае бюро, то батанічны сад. Нашто табе, завочніцы, гэта?

Наташа. Прафесіі трэба мяняць. А то ўпрэцца чалавек лобам у адну сценку, “паставіць сябе” і сядзіць “ажнік” да самай смерці.

Ганна. I як гэты твой прафесар?

Наташа. Грубаваты мужык, але разумны. Не нагою смаркаецца.

Ганна. Ната-аша. Не, я проста жахаюся. Трэба ж неяк падрабляцца пад людзей, пад правілы прыстойнасці.

Наташа. О-ох, Ганна Вадзімаўна, я, можа, назнарок не падрабляюся. Мне быць з людзьмі хочацца, а не падрабляцца пад іх.

Ганна. Але...

Наташа. Родненькая, і вы ж не вельмі пад іх падрабляліся ў свае гады... Не хачу і я.

Увайшла Альжбета з талеркай.

Альжбета. Зараз, Наташачка, прыйдзе Сярожа. Дзень добры.

Наташа. Добры дзень, бабулечка! Надвор’е – цуд. Зімовая казка! Лёгкі мароз, шэрань. I здзіўляешся, як гэта людзі не зразумеюць адзін аднаго.

Альжбета. Чаго ж ты, родненькая, чайку з намі не папіла? Хрусты ёсць, пячэнне мігдальнае. Сама рабіла. (Ставіць талерку на стол.) Частуйся.

Наташа. Францаўна, вы проста краса і ўцеха. (Цалуе старую.)

Альжбета. А ты, Ганначка, яе не чапай. Нам маладых не заўсёды і зразумець можна. Мазгі не тыя. I гэта трэба старым памятаць.

Ганна (выходзячы з пакоя). Ох, маленькая жанчына, маленькая жанчына!

Альжбета. Наташачка, ты глядзі, што за пачвара! Яшчур! От каб яму за такі падарунак усё жыццё жывых яшчураў бачыць.

Наташа. Каму?

Альжбета. Бяскішкіну. Хто ж яшчэ такую поскудзь можа падараваць?

Наташа. Сапраўды. I лапамі – вось так.

Альжбета. Самае дрэннае, што лапамі – вось так. Ты адна мяне разумееш.

Наташа. А вы яго разбіце, Альжбета Францаўна. Як быццам незнарок.

Альжбета (смяецца). Я і то падумваю. Старая, нязграбная – чаму не разбіць? (Смеючыся, выходзіць з пакоя, размінаючыся ў дзвярах з Сяргеем.)

Сяргей. Здароў, Наташа.

Наташа. Здароў. Ты чаго ж на вылазку не прыйшоў?

Сяргей. Госць прыехаў да бацькі. Разам у грамадзянскую ваявалі.

Наташа. Цікава. Героі яны. Бацька твой, дык наогул...

Сяргей. Бацька ў мяне – герой. Я такім ніколі не буду. Самы адважны, самы вясёлы, самы разумны і таленавіты.

Наташа. Хопіць хваліцца, кулік. Гэта нікому не патрэбна. Аб гэтым усе і так ведаюць.

Сяргей. Ты што, смяешся?

Наташа. Я не смяюся. I я ніколі нікому не хлушу, час табе ведаць гэта. Але ты памятаеш, як наш клас глядзеў на Алеся Пятровіча. I ўсе сябры, уся моладзь. Ты – ганарыся ім.

Сяргей. Цікава на вылазцы было?

Наташа. Угы. Шкадаваць будзеш. Тым больш што я, здаецца, паеду да цёткі. Ты пішы. “Да запатрабавання”. Там суседка такая. Не паспееш падысці да дзвярэй, як яна ў імгненне высоўваецца са сваёй нары, халупы, кватэры, ці як там яно. I такія свае паводзіны тлумачыць жаданнем спаймаць злодзеяў, калі яны надумаюць дзерціся ў нашу кватэру. Самае трагічнае, што я яшчэ вымушана дзякаваць ёй за гэта.

Сяргей. Наташа, не трэба ехаць. Колькі тых вакацый, а ты знікнеш. Я сумаваць буду.

Наташа. Я падумаю. Але ў такім разе ты павінен скарацца перад мною. Тады... магчыма, не паеду.

Сяргей. Ой, Наталка, якая ты разумная!

Наташа. Калі я здаюся табе разумнай, значыцца, мая песня спета. Які ж хлопец рызыкне пакахаць разумную дзяўчыну?

Сярге й. Наташка! Дам!.. А ты што, хочаш, каб я цябе пакахаў?

Наташа.Спаймаў мяне на слове. Не, я не ў цябе закаханая. Мне наогул лухту хочацца балбатаць. I каб ты абавязкова сядзеў на дрэве.

Сяргей. А ў каго ты закаханая?

Наташа. У Жана Габэна, Жэрар Філіпа і...

Сяргей. ...і?

Наташа. А далей не скажу.

Сяргей. Ты навучышся калі-небудзь да канца дагаворваць?

Наташа. Не. Я шматкроп’і люблю. Паставіў – і ніякіх гваздоў. Гора з плячэй, і разумей як ведаеш.

Сяргей. А я, ты ведаеш, толькі цябе і пакахаў бы. Астатнія жанчыны або авечкі або курыцы.

Наташа.Па-першае, не ўсе. А па-другое, большасць мужчын кахае і аўцу, і курыцу, і кракадзіла разам – і не заўважае гэтага.

Сяргей.Я не такі. Таму што ты не такая.

Наташа (задумліва). Ой, Сяргей, ты такі добры, што я сама не ведаю, колькі б я табе прыемных слоў нагаварыла. Ды толькі баюся.

Сяргей. Чаму?

Наташа.У цябе галава ўходзіць у завоблачныя вышыні, дзе холад, туман і, наогул, непрыстасаваная для жыцця атмасфера. Звышчалавечыя помыслы.

Сяргей. Пахваліла.

Наташа. Сярожа, ты ведаеш...

Сяргей. Што?

Наташа. Учора на рабоце мне пацук на ногі скочыў. Я крыкнула і на стул. Сяджу і здзіўляюся: я маўчу, а крык працягваецца. Пасля зразумела – гэта ўжо другія... Я княжне Тараканавай з-за пацукоў спачуваю, а не з-за немінучай пагібелі. Вада – глупства!.. I ўсе пытаюць: “А які ў яго хвост!” Што, Сярожа, хіба ў пацука нейкі асаблівы хвост?

Сяргей. Ты доўга нада мною здзекавацца будзеш?

Наташа. Прачытай вершы ў мой гонар.

Сяргей (стае ў позу). “О, артыкулярная Наташа!”

Голас Альжбеты з-за сцэны: “Сяргей, на хвіліначку”.

Зараз, Наташа, прыйду. (Пайшоў.)

Наташа. Сказаў... А што – невядома. У слоўніку, можа, паглядзець? (Адчыняе шафу, дастае слоўнік, гартае яго.) Тры значэнні. 1) Ускідваць стрэльбу, у кагосьці цэлячыся... Не тое... 2) Выкідваць фокусы – гм. Пахваліў або аблаяў? 3) Выглядаць смешнай... Зусім нешта дзіўнае.

З’яўляецца Сяргей.

Слухай, я патрабую тлумачэнняў. Гэта што, здзекі такія?

Сяргей. Дальбог, толькі перафразіраваў з “Энеіды”.

Наташа. Ты навучышся калі-небудзь гаварыць добрапрыстойныя словы? Што гэта за непрыстойныя намёкі такія?

Сяргей. Нічога, дальбог, нічога, любая.

Наташа. Ну, чакай.

Сяргей бяжыць вакол стала. Яна – за ім. Дагнала і ўчапілася ў чуб.

Вось куды я цэлюся. Вось якая я смешная!

Сяргей. Ратуйце!

I рукі яго кладуцца на плечы дзяўчыны. Ён абдымае яе. Вусны іх сустракаюцца.

Павольна адпускае яго валасы і спаўзае яму на плячо рука Наташы.

Наташа. Не трэба, Сярожа.

Ён не адпускае яе, мякка гладзіць далонню валасы.

Ты ведаеш, мне вельмі прыемна, што ты мяне шкадуеш. Быццам я хворая, а да мяне нехта добры прыйшоў. А за акном май і кветкі.

Сяргей. Зіма за акном. Далёка да вясны.

Наташа. Нічога, яны кароткія, зімнія дні. Яны хутка бягуць.

Сяргей. I ўсё адно зіма не перашкаджае кахаць цябе. Я цябе кахаю. Прыходзь заўтра ў восем вечара на бульвар. Не ад’язджай толькі.

Наташа. Я прыйду.

Сяргей. I зараз не ідзі. Мне добра з табою.

Янка (прасоўваючы галаву ў дзверы). Гэй, вы, шызоіды, там нехта звоніць.

Сяргей ідзе адчыняць. Наташа ставіць у шафу слоўнік.

Наташа. “О артыкулярная Наташа!” (Усміхаецца.) Нікуды я, вядома, не паеду...Нудота ў той цёткі – сківіцы звернеш, пазяхаючы.

У пакой увайшлі Анэля Шыцік, Сяргей. За імі непрыкметна ўшчаміўся Янка.

Сяргей. Знаёмцеся. Мая аднакурсніца Анэля – мая добрая старая знаёмая Наташа.

Наташа. Вельмі прыемна.

Анэля. Цешуся знаёмствам.

Усе сядаюць.

Павінна табе сказаць, Сяргей, што Ігнат – агідненькі хлопчык і вельмі нагадвае супрацьхалерную вакцыну. Ледзь адчуе бацылу ўласнай думкі – адразу пачынае рэагаваць.

Сяргей. Чорт з ім. I вы і ён гарачыцеся, кусаеце адзін аднаго за глотку. Памяркоўнасці трэба больш. Я не ведаю, чаму павінны ўзаемна адмаўляць адзін аднаго паэт Н. і які-небудзь паэт X. Хай сабе жывуць.

Анэля. ... і пладзяцца. Эх, Сяргей, абодва яны дрэнь.

Сяргей. Катэгарычна сказана. А хто не дрэнь?

Анэля. У музыцы – ты, у жывапісе – малпа Бетсі, у літаратуры – Марынеці, д’Анунцыё.

Сяргей. Дзякуй за паралель. Апошнія два стараваты. Пакінь ты выломлівацца, Анэля. Ты ж не такая.

Анэля.Эх, Сяргей, усе ведаюць, што ты чысты. Але табе лёгка такім быць. Дык не перашкаджай і іншым рабіць, што хочуць.

Сяргей. Я не перашкаджаю. Не мая справа. Але няхай вось Наташа скажа, хто лепшы ў мастацтве.

Наташа. Той, хто чалавечны. А як піша – яго справа.

Анэля. Чалавечны? А за колькі тысяч маральны і чалавечны? I ці ёсць яна наогул на зямлі, маральнасць?

Сяргей. Мы пытаем, адкуль узялося на зямлі зло. I не пытаем, адкуль узялося дабро?

Анэля. Таму, што чалавек прыкідваецца добрым. А на самай справе ў кожным ужываецца поруч з князем Мышкіным змяя-акулярніца. Гісторыя робіцца людзьмі дзеля кавалка хлеба.

Наташа. Гэта няпраўда, Анэля. Жыццё багацейшае за людзей.

Анэля. Жыццё. Што мы паспелі зведаць у жыцці? Наш выкладач ледзь не са слязьмі кажа пра Трыстана і Ізольду, а сам трэці раз жанаты.

Сяргей. Пачакайце хвілінку, дзяўчаты. Я Альжбеце дапамагу, яна прасіла.

Выходзіць. Анэля і Наташа сядзяць і разглядаюць адна адну. Анэля ўсміхнулася.

Анэля (рэзка). Табе патрэбны шпількі?

Наташа (праводзіць рукою па цяжкіх валасах). Патрэбны. А што?

Анэля. Магу дастаць. (Багацце мімікі неверагоднае.) Мара!

Наташа. Што гэта за шпількі? З чаго зроблены?

Анэля. Са шкуры.

Наташа. Як са шкуры?

Сяргей стаіць у дзвярах і з дакорам глядзіць на дзяўчат.

Анэля. О, дык ты яшчэ кураня. А кажаш пра жыццё.

Сяргей. Гэта туфлі, Наташачка. А ты, Анэля, пакінь яе дапытваць. Туфлі гэта яшчэ не жыццё. Бярыце лепей па яблыку – украў ад Альжбеты. А ты, Наташа, каб не лічылі цябе адсталай, рабі выгляд, што адукаваная па гэтай частцы не менш за іх.

Янка. А мне яблык? А то я Альжбеце скажу.

Сяргей. Даносчыку галаву выкручваюць. I ў яго...

На табе мой яблык... Ты чаго гэта сядзіш, быццам цябе няма, і слухаеш?

Янка. Няма чаго тут слухаць. Усе дзяўчаты дурныя, як курыцы. Пра туфлі спрачаюцца, пра іншае. Усю галаву задураць. I гэта ў век космасу. Каб гэта да рэвалюцыі, дык у манастыр уцёк бы.

Сяргей. Ану вэк адсюль.

Наташа. Пакінь яго. Хай сядзіць.

Янка. Ведаеш што, Наташа, хай яны тут размаўляюць. А мы пойдзем утраіх на кухню. Альжбета нам казку даскажа, яблыкі будзем чысціць. А калі яны зусім, да канца палаюцца – мы прыйдзем і іх памірым. Іначай тут толькі нервы сапсуеш.

Наташа (смяецца). Хадзем.

Уходзіць з Янкам. Сяргей і Анэля некаторы час сядзяць моўчкі.

Анэля. У яе фігура нейкая надламаная. I ногі танкаватыя... Нянечка завялася. Што ж, ёй толькі з дзецьмі і хадзіць.

Сяргей. Пакінь, у нашай спрэчцы не на тваім баку праўда.

Анэля. А мяне раздражняе ваша дзіцячая рамантычнасць, ваш ружовы вэлюм. Усе вы такія добрапрыстойныя! I не заўважаеце, што людзі – дрэнь. Не заўважаеце, што ўся ваша добрапрыстойнасць – на гнілых падпорках. I крычыце аб сумленні... Наіўныя шчанюкі.

Сяргей. А чаму не крычаць? Хадзіць недалёка. Вазьмі сваіх бацькоў, маіх. Я бяру, каб не браць далей. Хіба гэта не прыклад таго, якім павінна быць жыццё?

Анэля. Оля-ля! Слухай, Сяргей, я маўчала б і далей, але мяне раздражняеш ты, раздражняе гэтая дзяўчына, твой “вельмі добры друг”. Зразумей, што яна цябе толькі добрапрыстойнага і цэніць. З тваёй музыкай, з тваёй чысцінёй... Хоць не крычалі б пра чысціню.

Сяргей. Яна мяне ўсякага цэніць.

Анэля. Паглядзім. Ва ўсякім разе слухай... Як ты думаеш, колькі зарабляе гарадскі архітэктар?

Сяргей. Ніколі не думаў. Ведаю, што сотню з чымсьці.

Анэля. Правільна. I ў яго ёсць штат, які зарабляе трошкі менш. А колькі зарабляе загадчык ашчаднай касы Авяр’ян Аркадзевіч Бяскішкін?

Сяргей. Гэта скажу точна. 84 рублі. Сам нядаўна чуў.

Анэля. I пры гэтым абодва маюць надзвычай добрыя кватэры, машыны. I Бяскішкін дорыць архітэктару вазу, на якую не выстачыць яго зарплаты.

Сяргей. Наконт нашай машыны ты маўчы. Гэта выйгрыш.

Анэля. Дык вось. Існуе ў горадзе сектар індывідуальнай забудовы. I існуе ў архітэктара штат, які размяркоўвае ўчасткі. Для тых, хто хоча будавацца. Як ты думаеш, хоча чалавек атрымаць участак бліжэй да цэнтра, да ракі?

Сяргей. Думаю, што так. Чакай...

Анэля. Не, гэта ты чакай. Можа гэты чалавек дамовіцца з чалавекам са штата гарадскога архітэктара і падзякаваць яго за такую паслугу. Трошкі. Нейкіх там 50 – 100 рублёў. (Паўза.) Назавём гэта проста словам – хабар. Так, хабар! I ніхто, ніхто не зможа давесці, што гэта хабар.

Сяргей (з жудасным спакоем). Адкуль ты ведаеш такое, цікава мне?

Анэля. Таму што Стась Шыцік, бацька вашай паслухмянай слугі, сам заплаціў намесніку таварыша Багуслоўскага, Алегу Высоцкаму, сто рублёў за ўчастак. Няўжо вы думаеце, што Алегу не варта аддаць палову шэфу, каб той толькі не глядзеў у яго бок. Гэта ж зусім бяспечна для шэфа.

Сяргей. Анэля... Я ніколі не біў дзяўчат. Але цябе я... не толькі наб’ю. Я цябе заб’ю за такія словы.

Анэля. Бі, але выслухай. Старая прыказка.

Сяргей ходзіць па пакоі. I раптоўна, зусім нечакана для ўсіх, гучыць яго смех.

Сяргей. Напалохаць мяне хацела? I я зусім было паверыў. Нават калі б мой бацька браў хабары, як бы ён растлумачыў маці наяўнасць лішніх грошай? Маю маці ты яшчэ не ведаеш. Гэта крышталь.

Анэля. I вы апошнія два гады жылі толькі на зарплату?

Сяргей. Не. Нам вельмі шанцавала апошнія два гады. Сем выйгрышаў па трохпрацэнтнай пазыцы. Бацька сам казаў пры мне. I з іх адзін у 2500 і адзін у 1000.

Анэля. Падазрона шанцавала. Ну што, давядзецца яшчэ раз ударыць, калі ты такі ўжо даверлівы. Ты ведаеш, што Бяскішкін махляр?

Сяргей. ён бывае ў нашым доме. Значыць, ён не можа быць махляром.

Анэля. А я чула пра яго такое, што ён прапаноўвае чалавеку, аблігацыя якога выйграла, скажам, пяць тысяч, што ён прапаноўвае яму пяць тысяч дзвесце рублёў і бярэ аблігацыю сабе.

Сяргей. Нашто?

Анэля. Каб пасля прадаць яе за пяць з паловаю тысяч таму, каму ёсць у гэтым патрэба.

Сяргей. Каму можа быць у гэтым патрэба?

Анэля. Чалавеку, які жыве не на зарплату і якому вельмі хочацца, каб усе лічылі, што ён жыве толькі на яе.

Сяргей. Анэля, за такія словы мужчын б’юць па мордзе... смяротным боем, а жанчын ненавідзяць усё жыццё. Такія словы нельга кідаць без доказаў.

Анэля. Я паспрабую заўтра прадставіць доказы. Чакай мяне заўтра на бульвары ў сем гадзін вечара.

Сяргей. Доказы. Я абавязкова буду чакаць.

Анэля. Ты не пытаеш, чаму я гэта зрабіла?

Сяргей (ён амаль страшны). Не ведаю. Але ва ўсякім разе дзякуй табе за гэта. Праўдзе ці няпраўдзе трэба глядзець у вочы.

Анэля. Я зрабіла гэта, каб ты, харошы чалавек, ведаў людзей, каб не быў самаўпэўненым і добрапрыстойным, каб не лічыў сябе лепшым. Вось яны, твае прынцыпы. Ведай, што людзі ёсць людзі.

Сяргей. Аб гэтым рана размаўляць... Ва ўсякім разе людзі не такія.

Анэля. Цікава, як бы паглядзела на гэта твая знаёмая?

Сяргей. Калі гэта праўда – ёй было б вельмі балюча... Але гэта не можа быць праўдай... А зараз ідзі, вельмі прашу цябе.

Анэля (устае). Ты навучышся лягчэй глядзець на гэтыя справы. Ва ўсякім разе арэвідорчык міякарчык. (Пайшла.)

Некалькі хвілін Сяргей стаіць моўчкі, сціскаючы кулакі, потым павяртаецца да акна.

Сяргей. Няпраўда! Але такі ўпэўнены тон. I ўсё ж хлусня. Брыдкія плёткі. Я павінен ненавідзець сябе за тое, што слухаў. (Машынальна ўключае радыёпрыёмнік. Гучыць грыгаўская “Смерць Озэ”. Сяргей моўчкі сеў у крэсла. Думае.)

Вярыга. (уваходзячы). Слухаеш?

Сяргей. Бадай што не... Максім Канстанцінавіч, можа мой бацька схлусіць, падмануць каго-небудзь?

Вярыга. Я даўно не бачыўся з ім, Сярожа. Але думаю – не. Бачыш, у яго здаровая натура. Калі ён нават зробіць штосьці такое – ён хутка выправіцца, знойдзе сілы.

Сяргей. I я так думаю. А скажыце, гісторыя робіцца людзьмі дзеля кавалка хлеба?

Вярыга. Некаторыя лічаць, што так.

Сяргей. А вы як думаеце?

Вярыга. Як ты думаеш, Муса Джаліль пісаў “Маабіцкі сшытак” дзеля прэміі, якую яму дадуць праз 13 год пасля смерці?

Сяргей. І я так думаю... Максім Канстанцінавіч, вы доўга жылі. Як на вашу думку, здрабнелі людзі з часоў рэвалюцыі ці не? Разумееце, мне вельмі-вельмі патрэбна ведаць.

Паўза

Вярыга (глядзіць на Сяргея). Ты малады, Сярожа. Такія пытанні задаюць перад тым, як дзейнічаць.

Сяргей. I ўсё ж?

Вярыга. Здрабнелі? Не, і тады герояў было не больш. Справа ў тым, што іх памятаюць, іхнімі імёнамі называюць вуліцы. А процьма вялікая тых, што смуродзяць неба, знікае. Арыфметыка. У гісторыі застаецца той, хто робіць яе або процідзейнічае. А тыя, хто пры сём прысутнічае, бухаюцца ў Лету.

Сяргей. Дзякуй вам. Вы або дапамаглі мне, або забілі.

Вярыга. I калі гэта вырашыцца?

Сяргей. Заўтра вечарам.

Уваходзіць Альжбета.

Альжбета. Чаго вы тут седзіцё? Там Бяскішкіны з’явіліся, размаўляюць з Ганнай. Пра дзень нараджэння Сярожанькі.

Сяргей. Варта было нараджацца... Не хачу іх бачыць.

Альжбета. Ды і я таксама. Не, вы падумайце, яшчура прынёс. Ах, каб яму.

Вярыга (тонам вясковай кумы ля студні). Дзе гэта твой сын, кума?

Альжбета (падхапіла гульню). А сядзіць, любая.

Вярыга. I за што няшчасце такое?

Альжбета. Так, нязáшта. Д’ябал касіра на яго нанёс, ён яму ножыкам па гарлáх і чахнуў. Так, за нешта і сядзіць... Было б за што, а тое за поскудзь гэткую.

Абое рагочуць.

Ты усё ж, Сярожанька, не злуйся на Авяр’яна з-за яшчура.

У пакой уваходзяць Бяскішкін з жонкаю і Ганна.

Ганна. А вось і ён.

Любоў Трахімаўна. Цуд-доўны хлопец. Божа мой, яму будзе ўжо васемнаццаць! А ці даўно нашы мужы пакутавалі? I ён толькі што нарадзіўся, такі маленькі...

Бяскішкін. Пра старыя пакуты маўчаць трэба. Затое глядзі, які арол вырас. Усё зробіць, чаго бацькі не зрабілі.

Бяскішкіна. Ён нагадвае майго малодшага брата. Ён такі меланхолік, такі меланхолік. Узяў з шафы маю англійскую сукенку і пашыў сабе з яе штаны... Такі меланхолік!

Вярыга. Па-мойму, гэта не меланхолік, а проста злодзей.

Ганна. Пазнаёмцеся, гэта Максім Канстанцінавіч.

Усе знаёмяцца.

Стары друг мужа.

Бяскішкін. Вельмі прыемна.

Любоў Трахімаўна. Ведаеце, мы былі на вечары пісьменніка Агеева. Надзіва цікава. Ён так нашумеў сваім раманам, Агееў. Вы яшчэ не чыталі? О, вельмі шкада! Агееў – знаёмы Авяр’янчыка.

Вярыга. Я чытаў.

Бяскішкіна. Ну і як на вашу думку? Праўда, цікава? Такі там сімпатычны герой, старэйшы. I каханне з такон тонкасцю апісана, з такім веданнем жаночай псіхалогіі.

Бяскішкін. Правільны раман.

Вярыга. Раман добра напісаны. Але мне не падабаецца, як ён там вывеў Старчэўскага.

Бяскішкін. Гэты? Які вярнуўся? Змарнелы, з залысінамі. Як вы сабе хочаце, але гэта не ўзор мужчыны.

Вярыга. Гэта ўзор Мужчыны. З вялікай літары.

Бяскішкін.Уласна, чаму такі запал? Вам што да гэтага?

Вярыга.Я сам з такіх. Вы не адчулі майго прозвішча. Я – Вярыга.

Бяскішкін. Вя-рыга? Т-так.

Вярыга.Былі нават калісь трошкі знаёмы.

Бяскішкін. Тады ўсё зразумела. Я проста не думаў...

Вярыга. Не ўсё зразумела (ціха), і не варта вам, таварыш Бяскішкін, так дрэнна пра нас думаць. Мы спекуляваць на нашых пакутах нікому не дамо. Бывае дрэнь і сярод нас. Але як казаць пра тыповасць, дык часцей сярод тых, хто даносіў або ўмываў рукі.

Бяскішкін. Дык што тады Агееву рабіць прыкажаце?

Вярыга.Быць прыстойным і папрасіць прабачэння. Пасля таго, што ад Берыі выцерпелі, Агееву яны даруюць.

Бяскішкін. Ну, гэта ўжо глупства!

Вярыга. А я разумнага ад яго і не чакаў.

Нязручнае маўчанне.

Бяскішкіна. Але прабачце, якая ж у гэтым была трагедыя? Гэта непаразуменне. Усё добра, усё абышлося.

Бяскішкін. А Божа мой, ды маўчы хоць ты ўжо!

Вярыга. Гэта трагедыя. Таму што гэта... як сам сябе арыштаваў.

Бяскішкіна. Ну хопіць, хопіць, не будзем пра гэта. Дык у Сяргейчыка паслязаўтра дзень нараджэння?

Бяскішкін. Стукаць у дзверы нагамі.

Бяскішкіна. Ну і чаго ты хацеў бы?

Сяргей. Любоў Трахімаўна, нічога я не хачу. (Альжбеце на вуха.) Яшчура хіба?

Альжбета кісне ад смеху.

Бяскішкін. Дык мы пайшлі. А вы не нервуйцеся, таварыш Вярыга, гэта хутка пройдзе. Усё праходзіць.

Яны пайшлі з Ганнай. Паўза.

Альжбета. Што гэта з табою, Максімчык?

Вярыга. Так. Нельга заўсёды любіць людзей, Францаўна.

Альжбета. Гэта ён так цябе разнерваваў, гэтая гліста з яшчурам? А, каб у яго ціск быў “пяцьсот”.

Вярыга. Я не злуюся. Хіба гэта чалавек? Вяленая вобла.

Заслона

Дзея другая

Карціна першая

Гарадскі бульвар. Заінелыя дрэвы. За імі – панарама начнога горада. Ліхтар кідае жоўты, хісткі конус святла на лаўку, на снежныя гурбы вакол, на помнік, які цямнее ў канцы алеі, між дрэў. Падае вельмі-вельмі рэдкі сухі снег.

На лаўцы Сяргей, наставіўшы каўнер паліто.

Сяргей. I няма чаго хвалявацца. Нічога ж яшчэ невядома. (Паўза.) I усё ж, брат ты мой Сяргей, нешта ёсць. Ты і сам адчуваў: не да ладу, нядобра ў доме. Толькі думаць пра гэта не думаў. Таму што сапля і мамчын сынок... Хоць бы Анэля хутчэй прыходзіла.

Бульварам ідзе сям’я Бяскішкіных.

Бяскішкіна. Бог ты мой, гэта Сярожа! Сярожа, родненькі, чаго ж ты так сядзіш? Гэта ж у цябе абавязкова будзе мільярдны ТБЦ.

Сяргей. Мне трэба пасядзець, Любоў Трахімаўна. Галава баліць.

Бяскішкін. Гэта ад кніжак. Мы ў твае гады не чыталі столькі і былі дубы. А ты сядзіш над гэтымі кнігамі ўсю ноч, як які-небудзь прадузяты Ганібал.

Бяскішкіна. I хоць бы раманы чытаў. У тваім узросце абавязкова трэба закахацца. Адразу характар робіцца іншым, адразу музыка ў душы.

Бяскішкін. Пайшла, паехала. Хадзем лепей да нас, Сяргей, вып’ем.

Сяргей. Я не п’ю. I прабачце, мне вельмі трэба пабыць аднаму.

Бяскішкіна. Божа, у хлопчыка спатканне! Хлопчык закахаўся. Ну хадзем, хадзем, Авяр’янчык. Агусінькі, Сярожачка. Памажы табе Божа.

Пайшлі далей.

Бяскішкін (ціха). Ваўчаня нейкае.

Бяскішкіна. Авяр’янчык,у хлопчыка сустрэча. Ты забыў, як ты сам быў закаханы. Як мы сустракаліся. Божа, гэтыя мужчыны так хутка забываюць. Аддавай ім пасля гэтага сэрца – усё жыццё будзеш няшчаснай.

Бяскішкін. Хлопец стаў зусім другі са мною. I Вярыга гэты там.

Бяскішкіна. Авяр’янчык мой, баранчык мой. Дурны, смешны пуця. Ну пацалуй мяне хоць у вочкі.

Бяскішкін. Ты, матухна, дурная да святасці.

Зніклі.

Сяргей. Можа, і дарэмна, але не магу як раней ставіцца да іх. (Паўза.) Калі гэта праўда – жыць па-ранейшаму немагчыма. I дом, і Янка, і сябры, і Наташа – усё прэч. У вочы глядзець людзям нельга будзе. Тым, хто не для хлеба, не для жратвы... А Анэля спазняецца. Хвілін на... сорак. Добра як.

Непрыкметна падышла Анэля.

Анэля. Сяргей!

Сяргей. Ты... Прыйшла ўсё ж. Добра, сядай поруч.

Анэля села. Паўза.

Глядзі, горад які прыгожы. I цішыня. Мне здаецца, не будзе больш такіх вечароў...

Анэля. А чым ён адметны? Пакуль існую я, пакуль існуеш ты – усе яны будуць аднолькавыя.

Сяргей. А горад?

Анэля. I горад звычайны. Падумаеш, Кейпстаўн які знайшоў.

Сяргей. Праўда твая. Вочы кожнага бачаць па-свойму... Давай.

Анэля (падае яму паперы). Бачыш, вось спіс аблігацый па нумарах. Гэта рабочыя канатнай арцелі. Бачыш, Яніна Іванова? I нумар бачыш? А зараз вось табе выразка з газеты аб выйгрышы твайго бацькі. Бачыш нумар?

Сяргей маўчыць, сціскаючы паперы.

Гэта мне Зіна з ашчаднай касы зрабіла. Словам, вазьмі ўсё гэта, паглядзі ў вольны час.

Сяргей маўчыць.

I не пакутвай, дурань. Усе разумныя людзі так жывуць.

Сяргей. Ты і для сябе лічыш магчымым такое?

Анэля. Магчымасці не было. Я не хачу, вядома. Будзе магчымасць – пражыву без гэтага.

Сяргей. А я з гэтым жыць не магу.

Анэля. Дурны, хто будзе ведаць? (Паўза.) Разумееш, Сяргей, ты мне дужа заўсёды падабаўся. Пародзісты такі, вытрыманы, аб’ектыўны. I не падабалася мне толькі, што ты на свет глядзіш, як на сходы, на якіх сядзяць толькі мудрацы і героі.

Сяргей. Толькі так і варта глядзець.

Анэля. А мне не падабаецца, калі глядзяць на свет іначай, чым я. Чым ты лепшы?Чаму ты павінен нюхаць жыццё з другога боку? Мне радыёла, а табе сімфанічны аркестр? Хо! Людзі нараджаюцца роўнымі.

Сяргей. Роўнымі... перад сваім сумленнем.

Анэля. Не падабалася мне, што ты заўсёды маеш рацыю, што ў цябе плачуць на плячы, што тваё слова для сяброў – апошняе слова. Ідзі ты лепей да звычайных людзей, як я, як другія. Жыві з імі. У нас разумеюць і даруюць усё.

Сяргей. А ці трэба дараваць такое?

Анэля. Ды разумей ты людзей, якія яны ёсць!

Сяргей. Я ведаю, дзеля чаго ты гэта зрабіла. Я мярзотнік, таму што я сын мярзотніка.

Анэля. Сярожка, што ты кажаш?! Чорт такі!

Сяргей. Я сын мярзотніка, які крычаў на сходах аб сумленні, а жыў на крадзеным. Нават музыку на крадзеным пісаў. Але людзі не такія. Усё, што ты мне сказала, даводзіць толькі тое, што я не чалавек, а не тое што зусім няма людзей.

Анэля. Дастаеўшчына нейкая. Б’е кулакамі ў грудзі.

Сяргей. Чаму дастаеўшчына? Рэчы трэба называць сваім імем. Ханжа ёсць ханжа, хлус ёсць хлус, і Тарцюф ёсць Тарцюф.

Анэля (устае). З табою сёння зусім нельга гаманіць. Што ж, пагаворым потым. Усё будзе добра. Толькі не дазваляй гэтай сваёй знаёмай глядзець на сябе, як на Бога. Усе людзі. Бывай.

Пайшла. Сяргей устаў, але ногі амаль не трымаюць яго, і ён зноў сядае.

Сяргей. Ах, татка, татка! I пра мяне не падумаў, забыў... Якімі ж мне вачыма зараз... у вочы глядзець? Герой, крыштальны чалавек – ужо зусім не крыштальны, словы мае – балбатня, праўда мая – манá. Пераацэнка каштоўнасцей? Пазнавата. I ніхто не паверыць, што я не ведаў. Што ж ты, скажуць, сляпы быў? Музычку пісаў? (Адкрывае кнігу, якую трымаў у руках. Чытае.) “Трэба памятаць, што буйны росквіт старажытнай Грэцыі, яе архітэктуры, тэатра і музыкі быў магчымы толькі дзякуючы падману, гандлю і...” (Закрыў кнігу.) Эх ты... грэк. (І раптам дробныя дрыжыкі пачынаюць калаціць яго, кніга падае ў снег. Ён хапаецца рукамі за галаву.) Татка... татка... татка. Што ж ты так? Я ж люблю цябе. Як жа я магу любіць цябе?!

На бульвары з’яўляецца Наташа, падыходзіць да лаўкі, хвіліну глядзіць на Сяргея.

Наташа. Сяргей, што гэта з табою?

Сяргей (уздыхае). Нічога, усё добра. У мяне была вельмі непрыемная размова з Анэляй.

Наташа. Што яна сказала табе ўчора, Сярожа?

Сяргей. Нічога.

Наташа. Няпраўда. Ты адразу стаў іншы, стрыманы. Я вярнулася з Янкам, усміхнулася табе, і ты ў адказ на маю ўсмешку апусціў вочы. Амаль спалохана. Выйшла потым на кухню, а самой неяк так дрэнна стала: “Ну чаму ён так апусціў вочы?”

Сяргей. Табе здалося.

Наташа.Мне ніколі не здаецца. Гэта калісьці, яшчэ пазаўчора, я была задумлівай, летуценнай і наогул як з неба звалілася. Гэта смешна, але я шмат пачала разумець. (Паўза.) Што-небудзь змянілася, Сярожа?

Сяргей. Нічога.

Наташа. Ты кахаў яе калі-небудзь?

Сяргей. Не, слова гонару, – не.

Наташа. Я ведаю. Яна проста сказала табе нешта вельмі брыдкае. Яна зайздросціць светламу погляду на людзей. Таму, што сама не можа. А людзі амаль усе харошыя. Як Вярыга, як Альжбета, як Алесь Пятровіч...

Сяргей. Не трэба аб гэтым... Я доўга думаў, на каго Анэля падобна? На Няхаеву з “Самгіна”. Так-так. А сам я на каго?

Наташа. З Няхаевай у яе толькі і агульнага, што фальш. Няхаева – кураня, а гэта яшчэ сябе пакажа. Рыжая дзеўка, злая, з маленькім вострым тэмпераментам. Вельмі асцярожная. Практычная да цынізму. Прагная. Подлая. Нягледзячы на шкоднасць, выклікае чамусьці шкадаванне да сябе... Марыць прысмактацца да чагосьці свежага, яркага, шчодрага, таленавітага, выгаднага, каб усё жыццё загадкава ўсміхацца ў арэоле яго ззяння.

Сяргей. Вельмі па-жаночаму сказана. Але ты пакінь. Яна складаная, і ў яе ёсць іскра ў душы і цяга да лепшага. Яна рэзкая – гэта добра. Толькі хлусіць нельга, а праўду можна нават рэзка казаць. Няшчасная яна. З дзяцінства абдзеленая і сям’ёй, і людзьмі, усім. Але праўду – кажа.

Наташа. Яна табе праўду кажа, бо кахае цябе. Няўжо ты гэтага не бачыш? Яна ўзняцца да цябе не можа, дык яна цябе прыніжае.

Сяргей. Лухта! Кахаюць не так... Наташа, хто такі Бяскішкін?

Наташа. Ён рыпучым смехам смяецца. Не ведаю я, хто ён. Але што ёсць у ім нешта цёмнае, нячыстае, нешта вельмі-вельмі дрэннае – гэта факт.

Сяргей. Ну вось і ўсё. Ясна.

Наташа. Сяргей, што здарылася? Скажы мне, калі ласка. Ты такі сухі, такі халодны. Ты проста, відаць, па-сапраўднаму не кахаў мяне.

Сяргей. Не кахаў. I не магу кахаць. Як сцяна паміж намі.

Наташа. Ты маніш, Сяргей, ты хлус. А вочы яшчэ не навучыліся брахаць.

Сяргей. Чаму гэта такая ўпэўненасць?

Наташа. Ты проста не можаш не кахаць мяне. Вось што. I я цябе кахаю.

Сяргей. Калі ласка, забараніць не магу. Але не падыходзім мы адзін да аднаго.

Наташа. Я пайду, Сярожа. Ты вельмі ўзрушаны, зараз ты накрычыш на мяне, а я тады магу пакрыўдзіцца. Мы пасварымся. Нашто гэта? Лепей я зайду да цябе заўтра.

Сяргей. Як хочаш.

Наташа пайшла.

Родная ты мая, светлая, добрая. Што б ты пра мяне сказала, каб даведалася, хто я такі?!

Ідуць бульварам Алесь Пятровіч, Ганна Вадзімаўна і Вярыга.

Як парад які прымаю. (Адвярнуўся да жывой агароджы, але яго ўжо заўважылі.)

Алесь Пятровіч. Сярожанька, чаго ты тут?

Сяргей. Галава баліць.

Алесь Пятровіч. I ў мяне, з пахмелу. (Смяецца.)

Вярыга. Было выпіта. А поп адзін мне казаў: “Многае піццё ёсць грэх вялікі і падаронага нам Панам Богам грэшнага цела шкоднае знішчэнне, онае ж раней Госпада і паўз волю яго ніхто не разбурыць”.

Алесь Пятровіч. Такія думкі толькі з пахмелля ў галаву прыходзяць. Ты спытаў бы ў яго, ці не прымаў ён напярэдадні царкоўны кагор? Хадзем, брат, дахаты. Твой поп сказаў бы: “Дзеля ўлагоджвання чэрава, якое з дзвюх гадзін не емшы”. Пайшлі, Сярожа.

Сяргей. Я не пайду.

Алесь. Не дуры, Сярожа. Што з табой? Закахаўся няўдала – параду дам. Са стыпендыі зрэзалі – глупства, пражывём. Якія ў цябе яшчэ няшчасці могуць быць?

Сяргей. З манастыра ўходжу. У Бога перастаў верыць.

Алесь. З якога манастыра?

Сяргей. З жаночага.

Ганна. Сыне, ты якім гэта тонам размаўляеш?!

Алесь. Пакінь яго, Ганна... Калі ў розум прыйдзеш – вячэраць прыходзь, макітра чарапяная. Пайшлі, Вярыга.

Вярыга. Ідзіце. Я яшчэ з хвіліну тут пасяджу.

Алесь і Ганна пайшлі. Вярыга сядзіць на лаўцы і маўчыць.

Дай мне папяроску.

Сяргей. Бярыце.

Вярыга. Мухі ў цябе ў носе завяліся, Сяргей, ці што? Ох, быў бы я тваім бацькам...

Сяргей. I лепей, магчыма, было б.

Вярыга. Гэта што, прыкажаце за камплімент прымаць?

Сяргей. Жыць абрыдла.

Вярыга. Чаго? Ты ж учора ўсё так хваліў. Кнігі, інстытут, дзяўчат знаёмых...

Сяргей. Дурны быў. Дзяўчаты на мяне і пляваць хутка не захочуць, у кнігах – хлусня, інстытут – пітомнік ясналобых ідыётаў... Якой вы думкі пра Анэлю?

Вярыга. Бачыў учора. Дурненькае дзяўчо, уяўляе, што яна штосьці значнае. Эх, Сяргей, усе людзі яе тыпу проста не ведаюць, што з сабою зрабіць, і таму ходзяць на галаве, даводзяць іншым, што яны індывідуальнасці. (Паўза.) Ты што, з Наташай пасварыўся? Не трэба, брат, гэта – Чалавек!

Сяргей. Скажыце, можа чалавек, у якога нічога няма, ажаніцца?

Вярыга. Табе гэта нашто?

Сяргей. Проста так.

Вярыга. Вядома. Ну не зможа ён даць ёй “Волгу”, Сочы, туалеты. Гэта ўсё лухта, гэта з часам прыходзіць. Каб так думалі, дык і не жаніліся б ніколі, каб не сапсаваць сяброўцы жыццё. Будуць працаваць разам, будуць дзеці. А маці твайго дзіцёнка стае ў дзесяць разоў даражэй, чым проста жонка.

Сяргей. А можа ажаніцца на добрай чыстай дзяўчыне чалавек з нячыстым сумленнем?

Вярыга. Не. Гэта трэба зусім ужо свіннёй быць.

Сяргей. Вось і я кажу. А, скажам, такі выпадак. Ажаніўся чалавек, дзесяць год жыў у сям’і жонкі... Дзесяць год жыў у сям’і злодзея і не ведаў, што ён злодзей. Можаце вы паверыць?

Вярыга. Цяжкавата паверыць, Сярожа. Бадай што не можа такога быць.

Сяргей (ціха). Ну вось. Ясна. I ўсе так думаюць.

Вярыга. Ды ў чым нарэшце справа? Што ты ходзіш кругом ды навокала?

Сяргей. Ні ў чым.

Вярыга. Ну глядзі. (Устае. Глядзіць на Сяргея.)

Сяргей. Я пасяджу яшчэ трохі.

Вярыга пайшоў.

Вось табе і ўсё. Усе шляхі закрыты. Кожны скажа: “У яго бацька... Меланхолік”... Брыдка неяк, халодна... Бо каб хто расказаў усім – ганьба была б. А расказаць трэба. Самому... Халодна як!.. I не раскажу я ніколі, таму што не толькі ненавіджу, а і люблю яшчэ яго... Бацьку прадаць – гэта... Што ж рабіць?

Пайшоў густы пульхны снег.

Халодна як. I дадому ісці не хочацца. Што там дома добрага?

Снег ідзе і ідзе. Сяргей сядзіць, скурчыўшыся. З рэпрадуктара над галавой плыве нейкая сумная лёгкая мелодыя. А снег падае, падае, падае без канца.

Заслона

Карціна другая

Абстаноўка другой карціны першай дзеі. Вечар наступнага дня. Камін гарыць. На сцены і вокны кладуцца адбіткі. У крэсле перад камінам Алесь Пятровіч і Ганна Вадзімаўна. Глядзяць на агонь. Янка на дыване, на падлозе, майструе аўтамат. У дзвярах з’яўляецца Вярыга. Ён з марозу, паціскае рукі.

Вярыга. Мароз!

Янка кідаецца да яго з аўтаматам.

Янка. Стой! Мы цябе арыштуем!

Вярыга. Не буду. Дальбог, больш ніколі не буду.

Янка. Спужаўся?

Вярыга. Як жа ж не спужацца, брат. Такі страх! (Ён бярэ Янку на рукі.) Папаўся, брат. Вось я табе пакажу зараз, дзе доктар “ай” жыве. (Сядае з Янкам у другое крэсла.) Гуляў зараз па горадзе і з тваім мужам, Ганна, лаяцца буду.

Алесь. Ёй гэта добра. Эканомія сіл.

Вярыга. Наогул добры горад. Але што гэта ты пабудаваў на плошчы помесь Калізея з сіласнай вежай?

Алесь. А што, думаеш, сілас адной худобе патрэбны?

Вярыга. А Дом Саветаў? Дзе душа? Фу! Яйкавідны купал. Пярэдняя частка зрэзана і зашклёна. Карацей, чыстая геаметрыя: сячэнне парабалоіда плоскасцю, паралельнай восі.

Алесь. А ты, відаць, разважаеш, як пятроўскі баярын: “Багамерзасцем перад Господам Богам усяк, любяй геаметрыю”.

Вярыга. I помнік на гонар шасцісотгоддзя горада. Хто гэта прыдумаў? Балван на біцюзе. Хіба так трэба? Ведаеш, як бы я зрабіў? Не біцюга і не балвана, а рог магутнага зруба і на ім чалавек з сякерай. Толькі што сек, а тут выпрастаўся і глядзіць з-пад далоні: ці не ідуць ворагі, ці не час ператвараць сякеру з прылады ў зброю?.. Сярмяга, валасы пад раменьчыкам. Ані кальчугі, ані шлема. Мускулы і палатно.

Ганна. А што, добра.

Алесь. Божа мой, ды пашкадуй ты мяне. Абклалі, як мядзведзя. Ты што, не ведаеш, як нам даводзіцца. Усе разумеюць у мастацтве больш за цябе.

Вярыга. Не пашкадую. На дробязі разменьваешся, Алесь. А я цябе памятаю з такім узлётам, што на тысячу год хапіла б.

Алесь. Годы праходзяць, дружа. Не тыя мы сталі, што раней.

У пакой заходзіць Сяргей. Пакруціўся. Сеў на канапе ў кут. Маўчыць.

Вярыга. I дарэмна. Нам зараз трэба ўсе сілы напружваць. Іншы час, іншыя нараджаюцца людзі. Народ стае такім самадзейным, што проста немагчыма ўявіць сабе іншае кіраўніцтва, не калектыўнае.

Ганна. Раней шмат што залежала ад нянечкі, а яна магла быць рознай.

Алесь. Перабольшваеце, людцы.

Вярыга. Ох, як будзе ламацца інертнасць людзей, Бог ты мой!

Сяргей (змрочна). Аб адным толькі не думаем.

Ганна. Аб чым?

Сяргей. Будуем, інертнасць не пераадольваем. А хіба будучыня толькі ў гэтым? Будучыня не толькі заводы. Яна – людзі. Як можа быць будучыня, пакуль ёсць шкурнікі, дрэнь дурная, злодзеі, баязліўцы?! Як ведаць, хто сумленны, а хто злодзей, каму верыць?!

Вярыга.На людзях не напісана “я чалавек”, як на нягодніку не напісана “я нягоднік, чыноўніцкая душонка, злодзей”. На іх напісана толькі тое, што першыя годна маўчаць і працуюць, а другія вякаюць, як кот у плоце. Таму працуй, не вякай і сам разбірайся.

Ганна. Сярожанька, чаго ты бушуеш? Іх не так і многа.

Сяргей. А я не хачу з імі агульнае мець. Не хачу жыць з імі ў адным... стагоддзі.

Алесь. Цябе ніхто і не прымушае. Не жыві.

Сяргей асекся. Потым павольна пайшоў з гасцінай.

Ганна. Што ты робіш! З ім робіцца нешта вельмі дрэннае, а ты – так...

Вярыга. Не смей яго так, Алесь. Ён ільдзінка, ён чысты.

Алесь (глуха). Я люблю яго, Максіме. (Паўза.) Ты ведаеш, на каго ён намякаў? На мяне. Я сапраўды, не той, што быў, і хлопчык гэта заўважае.

Вярыга. У чым справа?

Алесь. А ты ўсё той самы. Прашу, каб не ўмешваўся, – не дапамагае. Ты малады.

Вярыга. Я занадта доўга не ўмешваўся, у мяне мала часу. Зараз я павінен жыць, умешвацца, дапамагаць, перашкаджаць... Але хопіць. У чым справа?

Алесь. Ох, ну добра, слухай. Пачалося ўсё з тваёй гісторыі. Ты сеў. Я не хлушу перад табой, я думаў: так і трэба.

Вярыга. Ты і не мог думаць іначай.

Алесь. Хоць мне было цяжка. Так цяжка, як быццам ударылі па маёй маладосці. Я верыў табе. I я не ведаў, каму верыць.

Ганна. Гэта тады, як ты ў Іспанію прасіўся?

Алесь. Так. З гэтым – не атрымалася. Я жыў, я прывык да сваёй думкі, да жыцця, да ўсяго. А потым выявілася, што ты меў рацыю, што я вінен перад дружбай, перад табой, перад сваім сумленнем. Яшчэ раней я вырашыў жыць для сябе. Што праўда? Дзе яна? Хто бачыў яе? А тут я канчаткова пераканаўся, што я раблю правільна. I я стаў абыякававым да ўсяго.

Вярыга. Дняпро пераплыў, а на беразе ўтапіўся.

Алесь. I вось сын кідае мне ў вочы дакор.

Вярыга. З-за гэтага Сяргей не будзе дакараць. Больш нічога не было.

Алесь. Больш?.. Нічога.

Вярыга. Я слухаў цябе. Я далёкі ад таго, каб лаяцца. I ўсё ж ты дурань. Вакол цябе было столькі сапраўдных людзей – варта было руку працягнуць. Мы – дзівосны народ, бо не згубілі сябе, нягледзячы ні на што.

Алесь. Таму мне і сорамна.

Вярыга. Ну, хопіць пра гэта. Трэба працаваць. Ох, як трэба працаваць.

Уваходзіць Альжбета.

Альжбета. Есці ідзіце. Чорт ведае што за народ пайшоў. Няма таго, каб закусіць перад вячэраю, каб уначы ўстаць ды пад’есці. А гэта ж усё здароўе! Інфаркты нейкія з’явіліся, каб іх.

Усе пайшлі. Некаторы час сцэна застаецца пустой. Потым у пакой заходзіць, прапускаючы перад сабой Наташу, Ганна Вадзімаўна.

Ганна. I гэта канец? Вы палаяліся?

Наташа. Не зусім, але гэта страшна.

Ганна. Што рабіць? Што з ім робіцца? Ён унікае Альжбеты і Янкі, не хоча гаварыць са мною. У яго страшныя вочы, калі ён глядзіць на бацьку. Я думала, можа, ён хоць з табою ранейшы.

Наташа. Не. Ён не верыць мне. Ён зусім, відаць, не хоча бачыць мяне.

Ганна. Сёння яны пасварыліся, бацььа сказаў яму “не жыві”. У мяне так упала сэрца. Ён і так як не жывы, Сярожа. (Плача.) У яго мёртвыя вочы. Я не ведаю, хто ўратуе яго, калі гэтага не можа маці?

Наташа. Вы так і не ведаеце, ад чаго трэба ратаваць Сяргея?

Ганна. Не ведаю, але ён стаў з бацькам такі страшны.

Наташа. А я ведаю. Адзін чалавек з’явіўся сёння раніцай да мяне на работу і выклаў усё. (Усміхаецца.) Я даўно чакала гэтага візіту. Я ведала, што гэты чалавек прыйдзе. Ён не разлічыў удару. Дык вось, выявілася: Сяргею сказалі, што Алесь Пятровіч удзельнічае ў хаўрусе, які бярэ хабары.

Ганна. Што-о? Якая подласць!

Наташа (ціха). Гэта праўда, Ганна Вадзімаўна.

Ганна. Што вы кажаце, Наташа? Як у вас язык...

Наташа. Яму далі доказы. Няўжо вы думаеце, што іначай Сяргей паверыў бы?

Ганна. Так, так. Гэта праўда. Іначай бы не паверыў... Наташачка, што ж гэта?

Наташа. Сяргей... яму вельмі цяжка. Мне няма ніякай справы да Алеся Пятровіча, я не ведаю, праўда гэта ці не праўда. Але я ведаю, што без Сяргея я не магу.

Ганна. I ты яму зараз вельмі патрэбна. Ідзі да яго, дачушка.

Наташа. Я не яго буду ратаваць, я – сябе. Я не святая. Ахвяры мне чужыя. Але скарацца перад лёсам, бяссільна слухаць яго рогат? Ну не. Пакуль сэрца б’ецца, я не хачу аддаваць яму нічога з таго, што павінна быць маім.

Ганна. Ён зараз прыйдзе, пачакай яго тут.

Пайшла Ганна. Наташа некаторы час моўчкі глядзіць у агонь. Уваходзіць Сяргей.

Сяргей. Наташа? Ты ўсё ж з’явілася. Дарэмна.

Наташа. З’явілася. I ты мяне вельмі добра сустракаеш.

Сяргей. Іначай не магу. Прабач.

Наташа. Значыцца, усе свае словы, усе дзеі – усё было непатрэбна? (Паўза.) Сярожа, няўжо так лёгка ўсё забываецца? Гэта памятаю не толькі я. Гэта памятаюць сцены, рэчы, шафа. У іх таксама ёсць памяць.

Сяргей. А ў мяне няма памяці. Яна непатрэбна. Усё гэта было тады, калі я быў зусім другім чалавекам. I свет быў другім: празрыстым, ясным, вельмі добрым і чыстым.

Наташа. Ён і зараз такі.

Сяргей. Ён страшны. За прыгожымі словамі – свінскія ўчынкі. Рыла разгадаванага мешчаніна.

Наташа. I ты з-за гэтага так лёгка адмаўляешся ад мяне? А ты думаў, што я цябе кахаю?

Сяргей. Мяне нельга кахаць.

Наташа.I ўсё ж я цябе кахаю. Што можа прымушаць цябе быць такім жорсткім? Якія прычыны могуць адштурхнуць цябе ад мяне?

Сяргей. Не прымушай мяне казаць праўду.

Наташа. Ёсць адзіная праўда: я кахаю цябе.

Сяргей (выбухнуў). А тое, што я сын злодзея, махляра, – гэта ты ведаеш? А ты ведаеш, якія памыі будуць ліць на нашу галаву? А ты ведаеш, што ніхто не паверыць мне?

Наташа. Я ведаю. Анэля мне сказала.

Сяргей. Шкада, што я сам не паспеў сказаць.

Наташа. Таму я і маўчала. Хацела даць табе гэту магчымасць. Іначай ты ніколі не дараваў бы мне.

Сяргей. I табе быць зараз са мной? Табе, перад якой я хлусіў.

Наташа. Ты не адказваеш за чужыя грахі.

Сяргей. Я еў крадзены хлеб. Гэтага досыць, каб ніколі не паважыць сябе.

Наташа. Гэта значыць толькі тое, што ад гэтага хлеба трэба адмовіцца. Краў не ты.

Сяргей. Грахі бацькоў – мае грахі. Ён – гэта я. Я зараз усё ненавіджу: кнігі, музыку, цябе. Усім гэтым я займаўся на крадзенае.

Наташа. З горам сваім носішся? Хіба гэта па-мужчынску?

Сяргей. Мужчына я ці не мужчына – гэта я хутка давяду. Але зразумей і ты мяне. Усё, чым я жыў дагэтуль, што лічыў сваім, – усё гэта фальш. Любоў бацькі да мяне, шчасце маці і Янкі, бясхмарныя апошнія дні Альжбеты, мая будучыня, мае мары – усё будавалася на хлусні.

Наташа. Сяргей, ты ўсё ж любіш мяне.

Сяргей. Я цябе не люблю.

Наташа. Тое, што ты мне сказаў, не можа быць падставай для разрыву. Калі сапраўды кахаеш. Я не хачу цябе пакрыўдзіць. Ты вельмі добры – я ведаю. Але мае думкі, трывогі, – чаму ты аб іх не думаеш? Чаму не думаеш, – як цяжка мне?

Сяргей. Кожны здыхае сам-насам. Кампанія для гэтага – без патрэбы.

Наташа. Громкія словы... Сярожа, ты ўсё адно лепшы за ўсіх. (Устае і сядае да яго.) Якія мне справы да таго, што яны скажуць, якімі вачыма паглядзяць? З табою мне паўсюль будзе добра. Ты светлы. У цябе разумны лоб, прамыя вочы. З табою – хоць у багну. Я ж буду ведаць, хто ты.

Сяргей. Я не хачу, каб ты... у багну. I што мне да таго, што ты будзеш ведаць.

Наташа. Сярожа, харошы мой.

Сяргей (амаль у непрытомнасці). Я не хачу! Пакінь мяне і ніколі, ніколі больш... Я не люблю цябе.

Наташа. Сяргей!.. Добра, Сяргей. Ты прыцярпіся, звыкні. Я абавязкова буду поруч.

Сяргей. Кожны здыхае сам-насам. Ідзі.

Альжбета (у дзвярах). I крычыць, і крычыць. Няўжо гэта нельга ціха? Сярожа, там да цябе гэтая халтама.

Сяргей. А, Анэля. Ну што ж, чым горш, тым лепш.

Наташа. Ёй нельга сюды. Зрабіць дому такое – і яшчэ прыходзіць.

Сяргей. Які дом, які сын гаспадара – такія і госці.

Альжбета. Хадзем, Наташачка, пакуль да мяне. Хай ён сабе тут, дурань, адзін куражыцца. Э-ех, Сяргей. Разумны ты, а галава ў цябе дурна-ая, накшталт гарбуза на градзе... За такія адносіны да дзяўчат цябе перад рэвалюцыяй проста застрэлілі б з пісталета на законнай падставе. Бывалі такія выпадкі. (Абдымае Наташу за плечы і ўводзіць яе.)

Сяргей. З пісталета на законнай падставе... I Наташу пакрыўдзіў. Усё ідзе да аднаго. Нават цікава... якой свіннёю можна стаць.

Анэля (уваходзячы). Адзін. Сумны стары хлопец. Добры вечар, Сяргей.

Сяргей. Добры вечар. Сядай у крэсла. Глядзі на агонь. Маўчы.

Анэля. Сяду. А маўчаць не трэба.

Сяргей. Усё адно нічога разумнага мы не скажам. Будзем лухту вярзці.

Анэля. Caballero, нельга сказаць, каб вы былі ветлівы.

Сергей. Я не іспанскі гранд, каб быць ветлівым. Радаслоўная не тая.

Анэля. Пакутваеш усё. Не думала, іначай маўчала б.

Сяргей. Першую добрую справу зрабіла і шкадуеш.

Анэля. Бачыш, нават ты, Сяргей, праўды не любіш. Эх, дарагі, плюнь. Жыццё такое кароткае. (Устае, ходзіць па пакоі, напявае ціхутка, з мімікай. Сяргей з цікавасцю, як за невядомай жывёлай, назірае за ёй.) На ўсякае глупства звяртаць увагу – некалі будзе жыць.

Сяргей. А што такое “жыць”?

Анэля. Смяяцца, кахаць... і не думаць над рознымі праблемамі. Людзі заўсёды аднолькавыя, і іх не пераробіш.

Сяргей. I далей...

Анэля. Усё было на свеце (Сядае.) Насваволяць людзі, наробяць дурыкаў – катастрофа. А потым зноў пачынаюць развівацца і грашыць.

Сяргей. Вось я і гляджу, што ў цябе паводзіны, як перад патопам.

Анэля. Усё адно ўратуюцца сем пар чыстых і сем пар нячыстых. Ты лепей глядзі, якая ў мяне сукенка новая.

Сяргей. Вузкая занадта. Плаваць нязручна будзе.

Анэля. Нічога, тонуць цяжкія рэчы. А я проста вясёлкавы мыльны шарык. I не хачу іншай быць.

Сяргей. I занадта лёгкі, каб на ім уратавацца.

Анэля. Па-сапраўднаму пакутваеш, Сярожанька?

Сяргей. Каму да гэтага справа?

Анэля. Мне. Цяпер ты ведаеш жыццё. I ведаеш, што розныя там Наташы ў цяжкі момант адступяцца. I толькі тая, хто ўсё даруе, застаецца з чалавекам.

Сяргей. Наташа зараз тут. Ты памылілася – яна не адступіцца. Але на гэта ніколі не пайду я. Розныя ў нас дарогі.

Анэля. Пэцкаць не хочаш? А я нічога такога не баюся. Гэта для тых, хто ўсё падзяляе на белае і чорнае.

Сяргей. I я такі.

Анэля. Бедны асколак. Вельмі кахаеш яе? Не варта. Гонару зашмат.

Сяргей. Я цябе аб адным толькі прашу, Анэля, не руш гэту дзяўчыну. Яна чыстая, яна – светаносная. І не пáра мне.

Анэля. I не пáра нам з табой.

Сяргей. Я і так вельмі абразіў яе. Лішняя прычына для таго, каб не паважаць сябе.

Анэля. Сяргей, як ты ставішся да мяне?

Сяргей. Ніяк. Мая крама зачыняецца.

Анэля (з раптоўнай шчырасцю). Сярожа, ты яшчэ не ведаеш, як мне балюча за цябе. Ты вельмі ўражаны. Я думала, што ты лёгка прымірышся з усім. Божа, як я памылілася! Каб я ведала, каб я толькі ведала! Няўжо ты думаеш, што я згадзілася б з тым, каб зрабіць табе балюча?! Мне хочацца, каб гэтыя вочы былі заўсёды яснымі, каб рот смяяўся, каб табе было добра... Мне так часта было дрэнна ў жыцці. Я хачу, каб хоць табе...

Сяргей. Такое зычаць толькі добрым людзям.

Анэля. А мне ўсё адно, добры ты ці дрэнны. Ты ёсць ты.

Сяргей. Чаму ты пытала, як я да цябе стаўлюся?

Анэля. Таму што зараз ты не павінен унікаць мяне.

Сяргей. Так, гэта праўда. Ну і што ты сказала б, каб я сказаў, што ты мне... падабаешся.

Анэля. Я сказала б: “Хадзем да мяне, пакінь гэты дом, калі табе ўжо раптам так у ім абрыдла. Будзем разам”.

Сяргей. Што ж, ажаніцца?

Анэля. Нашто, проста будзем удваіх. У мяне свой пакой, і бацькам да гэтага няма справы.

Сяргей. I далей.

Анэля. Я ж не трымаю цябе. Хочаш быць са мной – будзь. Не захочаш – дарога вольная. Нам будзе прыемна разам – вось і ўсё.

Сяргей. Не, Анэля, калі нехта прывязвае да жыцця – хай прывязвае на ўвесь час.

Анэля. Як хочаш. Тваё слова – апошняе.

Сяргей глядзіць на яе з вельмі добрай усмешкай.

Сяргей. Дзяўчына, з гэтага нічога не атрымаецца. Ты даруй мне. Ты добрая часам, ты часам нават шчырая. Магчыма, ты самая падыходзячая да мяне ў маім стане. Ды толькі я не магу. Кахаю. I значыць, дарога ў мяне – іншая.

Анэля. Да яе?

Сяргей. Не, да яе мне ісці немагчыма.

Анэля. Усё, атрымліваецца, было дарэмна.

Сяргей. Малайчына, што сказала. Праўда дарэмнай не бывае.

Анэля. Думай, сaballero, усё адно нашы дарогі сыходзяцца.

Сяргей. Гэта праўда, але часам бывае: ідуць-ідуць дарогі і раптам адна знікае. Недзе ў бур’яне.

Анэля. Мілорд, вы непапраўны. Накшталт таго хлопца, які стаў афіцэрам і падаў рапарт: “Не хачу быць Іванам, хачу быть Ягуарам”.

Сяргей. Анэля...

Анэля. Што?

Сяргей. У мяне да цябе ёсць просьба. Хутка ты даведаешся, што яна зусім асаблівая. Не такая, як другія.

Анэля. Якая?

Сяргей. Не трэба быць такой. За ўсімі тваімі выбрыкамі страшная самота гуляе з гурбамі. Як вецер па снежаньскім полі.

Паўза.

Анэля. Бывайце, Сяргей Ягуаравіч.

Знікла. Сяргей пахітаў галавою.

Сяргей. Дурненькая. Цяжка табе будзе. Нявесела.

Увайшла Альжбета.

Альжбета. Ну як, пакуражыўся? I з гулёнай сваёй развітаўся? Родную душу знайшоў. Андрэй Кузьме родны Хвёдар.

Сяргей. Як Наташа?

Альжбета. Што табе да Наташы? Плакала дзеўка. Зараз з Вярыгам размаўляе. А ты – ёлуп. I чаго вы шалееце, чаго носам круціце. Як перад пагібеллю. Сэнсу ў галаве яловай зусім няма, адзін бзік.

Сяргей. Францаўна, нічога вы не ведаеце. Цяжка мне, Францаўна.

Альжбета.Усё ведаю, сынок. I ад Наташы ведаю і ад Ганны. Загубіць цябе, Сярожанька, гэта казінае племя – дзеўкі.

Гладзіць яго па галаве. Сяргей рэзка прынік губамі да яе рукі.

Цяжка, ведаю. Дрэнна зрабіў Алесь. Я даўно заўважала. Гэта не на дабро, калі яшчура на шафу ставяць... А ты не судзі бацьку. Не нам людзей судзіць. Пекла няма, але кожнаму яшчэ пры жыцці адплаціцца.

Сяргей. Даруй мне, бабуля, за ўсё даруй. (Устаў.) Не магу я сядзець у хаце. Пайду, прайдуся. На вуліцы пагляджу на будынкі. Снягі такія, шэрань... Трэба наглядзецца.

Выходзіць. Альжбета соваецца па гасцінай, спынілася.

Альжбета. Перашкаджае чалавеку неадукаванасць і дурасць. Каб была разумнай – такое б яму слова сказала, так бы пераканала. Адразу стаў бы вясёлы. (Паўза.) Божа, Божа, судзі ты сам. Дзетак толькі пашкадуй.

Уваходзяць Вярыга і Наташа.

Вярыга. Адна, Францаўна? Сярожа пайшоў? (Сядае за стол.)

Альжбета. Пайшоў.

Вярыга. Падсудны! Не рабіць кіслай міны. Адказвайце лепей, як вы забілі чалавека. Рэчавы доказ – дручок з кулак таўшчынёй.

Альжбета (усміхаючыся праз слёзы). Нічога я не біў і не забіваў. А што на сенажаці біліся – гэта было. Дык ён на мяне, а я ўзяў танюсенькую хлудзіначку ды даў. А так нікога я не біў і не забіваў. (Заплакала.)

Вярыга. Альжбета Францаўна! Ну што гэта вы? Га?

Альжбета. Нічога, нічога, Максімка.

Пайшла. Вярыга ходзіць па пакоі, яўна ўзрушаны.

Вярыга. Наташа, гэта ўсё праўда?

Наташа. Праўда.

Вярыга. Што ж гэта дзяўчына так жорстка ўсё выклала? Якое ж гэта сэрца трэба мець? I што гэта за парода?

Наташа. Яна не адна такая. Іх многа. I зусім дзяўчаты, і дарослыя. Без радасці сустракаюцца, без гора разыходзяцца, лічаць сябе соллю зямлі.

Вярыга. Я не ведаю іх. I яны мне не падабаюцца.

Наташа. Ая пагарджаю імі. Такія здаровыя фізічна і такія жабракі духам, з такой здохлай душой. Яны нічога не ўмеюць – ні працаваць, ні любіць, ні выхоўваць дзяцей, ні, нават, быць шчаслівымі, калі ў іх ёсць усё для шчасця. Яны толькі жанчыны... Не бачыць добрых людзей, усе ў іх дрэнныя, – брыдка чуць. А мэта – пральная і транты. Ды яшчэ любяць пагаварыць пра тое, як лепш зберагчыся, і скардзяцца на мужчын, якія разбэсціліся... Незразумела, няўжо за іх у турмах паміралі, на шыбеніцах? I такія людзі!

Вярыга. Не за іх, дачушка, а за цябе.

Наташа. Калі мне асабліва цяжка, я іду паглядзець на іхнія няшчасці, такія смешныя. I іду ад іх шчаслівая, радуюся, што я не такая. А магла ж быць такой, як крот. Бр-р-р!!!

Вярыга. Не будзь як крот, маленькая. Глядзі. I ніколі не праглядзі чалавека. Гэта Вярыга сляпы стаў, нічога не заўважае. (Паўза.) Нешта, пэўна, усё ж здарылася ў душы.

Заслона

Дзея трэцяя

Пакой Сяргея ў кватэры Багуслаўскіх. Адно вялікае акно. Дзверы налева – у гасціную. Яны каля самага прасцэніума. Ля акна пісьмовы стол з кнігамі. Пасярэдзіне другі стол, невялікі, квадратны. Стаяць яшчэ тахта і фартэпіяна. На сцяне партрэты Багдановіча, Чайкоўскага. У куце на століку радыёпрыёмнік, каля яго кавалкі каніфолі, паяльнік, лямпы.

У пакоі Сяргей і Алесь Пятровіч. Вечар наступнага дня. За акном змяркаецца. У ліловым прысмерку гараць аранжавыя агні, сінее снег.

Алесь. Зараз палова шостай. Не знікай і не бегай высалапіўшы язык, як учора. Я пайшоў па Бяскішкіных. Будзем гадзін у восем.

Сяргей. Тата, не трэба ісці за імі.

Алесь. Чаму?

Сяргей. Я іх не люблю. Ад іх дрэнна, нячыста на душы. Гадка.

Алесь. Каму гадка, а мне матка. Не табе меркаваць аб іх, Сяргей.

Сяргей. Татка, я вельмі прашу: як бы не пашкадаваць.

Алесь. Сярожа, сынок, што з табою? Скажы хоць ты мне. Я ўсё бачу, дрэнна з табою. I дом неяк прыціх. Ну што?

Сяргей. Табе абавязкова быць з імі? Ты без іх не можаш? I надалей?

Алесь. Кінь дурыць, Сяргей! Што з табою?

Сяргей. Нічога, ты тады ідзі. Ідзі. Прыходзь з імі.

Алесь Пятровіч паціснуў плячыма, выйшаў.

“Сярожа, сынок... “не жыві”. Хоць бы пацалаваў мяне. Ну нашто, нашто, нашто ўсё гэта было? Брыдка жыць. Бы ў самае дарагое плюнулі.

Увайшла Альжбета.

Альжбета. Сярожачка, дык пакуль тое ды сёе, я ў царкву пайду. Ты смяешся над гэтым, а я Сергію Раданежскаму свечку пастаўлю.

Сяргей. Бабулечка, хіба вы Божая? Вы ж зямная. Як тая жанчына, што прынесла дзіця ў царкву, паднесла да “Страшнага суда”, паказвае на чорта і кажа: “Пацалуй божачку ў хвосцік”.

Альжбета. Эх, Сяргей, гарэць табе ў пекле за кашчунства. Ды, відаць, і мне тады трэба будзе ў пекла папрасіцца... Каб разам.

Сяргей. Бабулечка, родная, дай вам усяго добрага.

Альжбета. А свечку пастаўлю. Не пашкодзіць! (Хоча ісці.)

Сяргей. Бабця, пацалуй мяне.

Альжбета. Галубок ты мой. (Цалуе.) Любіць старую. Жыць табе за гэта яшчэ сто год, стаць вялікім і добрым. Каб сябры радаваліся і ў ладкі пляскалі, а ворагі дрыжалі. Каб сапраўдным чалавекам быць. (Пайшла. I зноў спынілася.) Я табе пірог твой улюбёны спякла. З макам. Не сумуй тут без мяне. (Выйшла. Грымнулі ўваходныя дзверы. Сяргей уздыхнуў.)

Сяргей. Ну вось. Усіх справадзіў. Дзве гадзіны – мне. Пагляджу лісты, напішу яшчэ Наташы – і ўсё. (Спыніўся перад прыёмнікам, узяў стамеску.) Зараз бацькаў стол адкрыю... I прыёмнік якраз скончыў. Янку будзе памяць. А як ён працуе? (Уключыў. Загучала музыка – Моцарт. Сяргей выходзіць з пакоя. Некаторы час сцэна застаецца пустой. Потым зноў з’яўляецца Сяргей са стамескай і рэвальверам у руцэ.) Арыштуюць? А хто ведае – чый рэвальвер. I потым... няхай лепей за сховы зброі арыштуюць, чым за махлярства. (Кладзе рэвальвер на стол, накрывае аркушам паперы.) Ну вось. I лісты тут. Перш за ўсё да сяброў. (Чытае.) “Дарагія сябры. Бывайце. Нікога не трэба вінаваціць у маёй смерці. Вы скажаце, што гэта баязлівасць. Няпраўда. Гэта вельмі страшна. Але ў мяне няма іншай дарогі, няма іншага выйсця. Гэта страшна, калі топчуць нагамі тваю веру ў чалавека. Я вельмі люблю вас усіх, я не хачу, каб на мяне глядзелі коса або з жаласцю. Я чысты перад вамі, перад людзьмі, хоць і трапіў у вялікую бяду. Вядома, каб была вайна – я знайшоў бы іншы шлях. Але зараз нельга зрабіць іначай. Калі чалавек стаіць на мяжы, за якой ляжыць страта самапавагі, – ён павінен адысці ад жыцця чалавекам, як салдат, які пускае ў сябе кулю, каб не здавацца ворагу. Сябры мае, ненавідзьце свалачоў, жывіце недарэмна і часам памінайце мяне добрым словам”. Здаецца, усё. Ага, “недарэмна” пішацца праз “е”. (Перабірае лісты.) Вось Альжбеце. “Бабулечка, даруйце мне. Бачыце, не дапамагла мне ваша малітва. Я ж няверуючы. Люблю вас вельмі, а вы любíце Янку і маці. Добрая мая, калі і жаль кагосьці кідаць, дык гэта вас”. М-м-м, так – усё добра. Маці ліст – таксама. Бацьку – самае галоўнае. Пакладу яго ў шуфляду стала. (Чытае.) “Тата, дарагі, прабач. Некалькі разоў заводзіў з табою размову аб гэтых брыдкіх справах, але ты не разумеў мяне, нават нагаварыў розных слоў. Не ведаю, што цябе давяло да гэтага, – і не цікаўлюся. Галоўнае тое, што ты, мой лепшы, мой вельмі добры чалавек, па якому я хацеў сябе будаваць, выявіўся такім. Уласна кажучы, па ўсіх дурацкіх хрэстаматыйных прыкладах я павінен быў “выкрыць” цябе. Каб я так мог – усё было б проста і не было б патрэбы ўжываць свінец. Але мне і ўсім нам усё гэта брыдка. Я не магу выкрыць і не магу павараціць цябе з тваёй дарогі. Я адыходжу і прашу цябе толькі аб адным: выгані Бяскішкіна, пакінь усе гэтыя справы, аддай як-небудзь грошы. Няхай ніхто ні аб чым не даведаецца. Жыві – як раней. Пашкадуй Янку, калі не пашкадаваў мяне. Жыццём маім, смерцю маёй, памяццю маёй заклінаю – зрабі гэта”.

Паўза. Музыка.

Здаецца, добра. Зараз ліст Наташы, і канец. (Пгша.) “Мой добры, мой пушысты... Даруй мне мае словы. Я грубіў, бо іначай ты засталася б са мной. А так рабіць нельга. Не мне браць цябе за чыстую руку. Я адыходжу. Даруй. Зразумей мяне: без павагі да сябе, без веры ў людзей цяжка, немагчыма жыць.

Гучны, рэзкі тэлефонны званок. Сяргей маўчыць. Зноў цішыня.

Нягледзячы на ўсё, я кахаў і кахаю цябе больш за ўсё на свеце. Ты, мая любая, ты мая ясная, ты мой светлы і смешны прамень”. (Піша. Скончыў. Склаў ліст.) Ну вось, зараз бацькаў ліст да яго ў стол. (Падыходзгць да дзвярэй. У гэты момант зноў тэлефонны званок.) Звіні, звіні. (Пайшоў. Звініць, звініць у пустой кватэры тэлефон. I зноў цішыня. Сяргей зноў у пакоі.) Ну, на гэты раз усё. Дрэнны выхад, але што рабіць: адразу рассяку ўсе вузлы. Бацьку ўратую, маці, Янку. I будзе сумленне. I ніхто не пасмее плюнуць у мой бок. (Павярнуў ручку прыёмніка. Ціха пачынае скардзіцца музыка, як быццам праз слёзы кажа: “Нічога не зробіш”. Гэта першы канцэрт Мендэльсона. Сяргей бярэ рэвальвер.) Страляць – у сэрца. Бывайце ўсе. Вы харошыя, людзі. (Рэзкі званок. Сяргей накрывае рэвальвер паперай.) Тэлефон? Не, дзверы. Ч-чорт! Нічога, гэта не свой. Не трэба, каб чужы першым пабачыў, – дрэнна. Адкрыю, справаджу праз пяць хвілін. I яшчэ гадзіна застанецца.

Выходзіць. З пярэдняй даносяцца гукі размовы. Потым у пакой амаль урываецца Наташа.

Наташа. Ты дома. Я так і думала. Я двойчы званіла. Гэтыя гудкі ў пустой кватэры... Я месца сабе не знаходзіла. Чаму ты маўчаў? Чаму ты маўчаў? Чаму ты маўчыш?

Сяргей. Тэм для размовы няма. Ты надоўга?

Наташа. Магу пайсці. Ты незадаволены?

Сяргей. Заўтра, Наташа, заўтра. Заўтра ўсё будзе добра і спакойна.

Наташа. Мне крыўдна, што ты так і не зразумеў мяне... Ну што ж, я недзе чытала, што чалавек па натуры сваёй выключна самотны. I ўсё на свеце толькі адчайдушныя і марныя спробы пазбавіцца ад сваёй самоты.

Сяргей. Усё?

Наташа. А можа, і кахання няма? Нават лепшыя гавораць аб гранатавых бранзалетах, аб высокіх мэтах жыцця, а самі на кожным кроку здраджваюць свае словы і перакананні.

Сяргей. Я кахаю цябе... чуеш. Але – заўтра. Заўтра я скажу табе новыя словы, другія словы. Ідзі, прашу цябе.

Наташа. Добра, я пайду. (Накіроўваецца да дзвярэй і раптоўна спыняецца. Павольна павярнулася.) Сяргей, у чым справа? У цябе не такія вочы. (Паўза.) Чаму ты маўчыш? А-а! (Яна праслізнула паўз яго, кінулася да стала і, раскідаўшы паперы, узяла ў рукі рэвальвер.) Вось яно што. Я адчувала.

Сяргей. Кінь дурыць. Пакладзі на месца.

Наташа. Як я ў першы вечар не падумала?! Я ж ведала цябе.

Сяргей. Не выдумляй рáка на вярбе. Пакладзі.

Наташа. I лісты... Сярожа, родны, кінь, калі ласка, кінь! Ты пра маці падумаў? Пра Янку, пра Альжбету? Пра мяне, нарэшце? Ты думаеш усё разрубіць. Я не дам табе! Чуеш, не дам! Гэтыя лісты яны атрымаюць, з маіх рук. Я ім раскажу, да чаго можна давесці чалавека.

Сяргей (рэзка). Аддай рэвальвер.

Наташа. Паспрабуй узяць. Спачатку я, а потым ты.

Сяргей спакойна падыходзіць і, пасля хвіліны барацьбы, бярэ рэвальвер.

Сяргей. Існуе засцерагальнік! Ты не магла стрэліць. А цяпер слухай... Я цябе кахаю, я вельмі люблю жыццё. Але няўжо ты можаш перашкодзіць загінуць таму, хто гэтага хоча? Мне нельга жыць. Ёсць, нарэшце, сумленне.

Наташа. Ну вядома, ты і да мяне ставішся вельмі сумленна і высакародна. Якое пачварнае сумленне! Ён мне патрэбен, як паветра, і ён не думае, што я загіну, калі гэтага паветра не будзе.

Сяргей. Ты ж на мяне плюеш у душы. Ці будзеш пляваць.

Наташа. Прарок! Дзяўчына так плюе на яго, што згаджаецца ісці за ім на край зямлі. (Паўза.) Хто будзе глядзець на цябе коса? Дурні і сволачы. Хто кіне табе дакор у несумленнасці? Махляры. Сапраўдныя сябры зразумеюць усё. Я пераканаю іх. Хто скажа, што ты нячысты? (Паўза.) I ты думаеш, што твой бацька, даведаўшыся аб усім, будзе такім, як раней? Хто будзе ранейшы? Ты? Я? Ён? Мы ў крыві вымыліся, мы ўсе косці сабе зламалі, душу вывернулі.

Сяргей. А далей як быць?

Наташа. Далей? Кінуць гэты дом. Жыць на стыпендыю. На нястачы патрэбна большая мужнасць. Бачыце вы, як гэта лёгка! Пяць хвілін страху – і Reguiem aeternam.

Сяргей. Я не баязлівец.

Наташа. Затое я баязлівіца. Жыць яму не хочацца! А мне страшна... (Плача.) Баюся! Не хачу. Вельмі люблю цябе.

Разгублены Сяргей падыходзіць да яе і нязграбна гладзіць па галаве.

Схавай сваю гармату. Стрэльнеш яшчэ ненарокам! Дурань! Дурань! Дурань непрытомны! Не аддам цябе, нікому не аддам. Не аддала гэтай, халтаме. Дык няўжо касой аддам?

Сяргей закрывае вочы.

Пакладзі, кажу, рэвальвер.

Сяргей кладзе рэвальвер на стол.

У бацькаў пакой нясі.

Сяргей. Не баішся?

Наташа (з вызывам). Не баюся. Потым, калі захочаш, можаш узяць.

Сяргей ідзе ў другі пакой. Наташа, хістаючыся, ідзе за ім, пабачыла куртку Сяргея на спінцы крэсла, узяла і прыпала да яе тварам. Плечы яе калоцяцца. Вярнуўся Сяргей, бачыць гэта, кладзе безжыццёвую руку ёй на плечы.

Сяргей. Не трэба.

Наташа (узяла яго за руку). Ну як мне быць? З надзеяй? Без надзеі? Ты... Адзін... Мне так добра з табой... Я адчуваю цябе, тваё сэрца, кожны рух тваёй душы.

Сяргей. Запляванай душы. Нашто ты ўсё гэта, любая мая?

Наташа. Сяргей, пойдзем адсюль, пойдзем з гэтага страшнага дома. Свет такі багаты. У ім людзі, праца, сонца, сіняе-сіняе мора, твае рукі. I столькі людской дабрыні, столькі святла. Там людзі спяваюць, пішуць. Там карціны, кветкі, там столькі ўсмешак. Там яшчэ столькі жыцця, што хопіць на ўсіх нас.

Сяргей хапае яе за плечы, прыціскаецца вуснамі да вачэй, цалуе. Ён не вытрымаў.

Сяргей. Любая мая! Ты думаеш, мне хочацца паміраць? Я не хачу!

Наташа. I не трэба, не трэба. Не трэба, мой харошы. Ты добры.

Сяргей. Пойдзем, пойдзем адсюль. З табою... Кахаю цябе.

Наташа. Пойдзем. Мы нікому ніколі не дамо нічога сказаць. Мы так будзем трымаць душы, што ўсе будуць перад намі скідаць шапкі.

Сяргей. Хай хтосьці паспрабуе кінуць табе дакор – глотку перагрызу.

Наташа. Ну вось бачыш. Ты моцны. Гэта была толькі хвіліна слабасці. Ты разумны, настойлівы, энергічны, таленавіты, – ты даб’ешся, чаго хочаш. Усё яшчэ наперадзе, усё будзе так, як захочаш, родны мой, любы... Мне снілася, што ты мне валасы расчэсваеш, і так пяшчотна, асцярожна.

Сяргей перабірае яе валасы.

Ну вось. I цішыня. I ўсё добра. Ты са мною, я з табою – чаго яшчэ?

Яны павольна апускаюцца ў крэсла і заміраюць. Цякуць імгненні, апошнія гукі паміраюць у рэпрадуктары. Цішыня.

Сяргей. Ты са мною. I ўсё так проста. Так проста! Каханая мая.

Яны не заўважаюць нічога. Вусны ляжаць на вуснах. А ў дзвярах з’яўляецца Альжбета, скідае паліто і мармыча пад нос.

Альжбета. I ў царкве спакою няма. Ногі не стаяць. Душна. Цягне дахаты, быццам дзіцёнак хворы ўдома. Спяшалася, ды ногі не ідуць. Зажылася. (Пабачыла “сцэну” і стаіць у нямым замілаванні.) Ну вось, яшчэ Сярожачку ажаніць, дзетак дачакацца, вынасіць іх, каб самі тупаць пачалі. А там і ў Аўраамле пузічка. Мала прыемнага ў пузічку сядзець, ды – час. (Скідае боцікі.) Можа, дасць Бог і Яначку ажаніць. Тады ўжо зусім спакойна, пад бярозу. Усё ты, Божа, зрабіў, усё даў мне. Пражыла... (Моўчкі глядзгць на пару.)

Наташа (засмяялася). Ой, Сяргей, якая я дурная. У нас такі добры прафесар. Не праца, а ціхае жыццё. I яму нейкі пенсіянер-дзед прыслаў ліст, падзякаваў за насенне. I скончыў словамі: “Цалую вашы ручкі плоцкім пацалункам”. (Смяецца праз слёзы.) Праўда, Сярожа, дурная я?

Сяргей (цалуе яе). Самая дурная і самая добрая. (Паўза.) Наташа, пасля гэтага я тут жыць не магу. Іначай хоць зноў за рэвальвер. Пойдзем адсюль. Будзем працаваць. Я ведаю, будзе цяжка, магчыма, нават галодна. Але гэта нічога... У цябе таксама нельга. Сябра прапаноўваў пакой на год – яго бацькі едуць за мяжу. Я вучуся, буду працаваць. Мяне абавязкова ўладзяць на работу праз кансерваторыю. Праз год возьмем да сябе Альжбету.

Наташа. Так. Калі ты пойдзеш?

Сяргей. Зараз збяруся. Сёння мой дзень нараджэння. Чакай мяне ў дзесяць гадзін вечара каля пад’езда. Я выйду.

Наташа (прыпадае да яго). А ты возьмеш ды і застрэлішся.

Сяргей. Застралюся... Калі ты разлюбіш мяне.

Зноў зліліся губы. Альжбета папраўляе хустку, уздыхае.

Альжбета. Вось табе і раіла скарыцца. Лёгка сказаць, дзіця і за рэвальвер. Дастукаўся, Алесь Пятровіч. (Думае аб чымсьці.) Дзяцей ізуверствам сваім забіць? Э, не. Ты думаеш, ты дзіця за руку бярэш? А ты мяне бярэш – за сэрца. Не дзеці жыццём сваім цябе ратаваць будуць. Паспрабую спачатку я.

Павольна згасае святло. За акном, пушысты, сіні-сіні, падае снег.

Заслона

Дзея чацвёртая

Зноў гасціная, зноў шафа з “яшчурам”. Але на гэты раз дзверы ў сталовую расчынены. Бачнысервіраваны стол. Гарыць люстра. У сталовай мітусіцца Ганна Вадзімаўна. Янка блытаецца ў яе пад нагамі. Англійскія часы адзванілі дзевяць гадзін.

Ганна. Бог ты мой, дзевяць гадзін. Бяскішкіны зараз прыйдуць. З ног збілася. А Альжбета як знікла куды.

Зноў дзвэнкаюць відэльцы і нажы.

Янка, ты не ведаеш, прыйшла няня з царквы?

Янка. Даўно. Яна ў сваім пакоі сядзіць.

Ганна. Пакліч ты яе.

Янка. Стукаў – не адказвае.

Ганна. Што за фантазіі?!

Янка. Фантазіі старых людзей трэба паважаць. У старых больш нічога не застаецца.

Ганна. Хто табе гэта глупства сказаў?

Янка. Ты.

У гэты момант у гасціную ўвайшла Альжбета, апранутая, у хустцы. Яна нясе сак. За ёю Сяргей цягне чамадан і вузел.

Альжбета. Нясі, Сярожа, уніз. Таксі чакае. Праважаць мяне не трэба. Я ў сястры буду. Захочаш – адшукаеш.

Сяргей. Бабулечка, даруй мне. Ты да мяне пяройдзеш жыць. Пачакай трошкі.

Альжбета. Я чула, Сярожа. Ты даруй, я чула тваю размову з Наташай. Але я не пайду да цябе. У маладых сваё жыццё, нашто ім аглядацца на шкарлупіну, з якой яны вылупіліся. Дзякуй табе за сэрца добрае, суцешыў ты мяне.

Сяргей. Але я, я не магу. Ты мне бліжэй за маці. Яна не ўсё так зразумее.

Альжбета. Грэх, Сярожа. Не смей так, я раззлуюся. Маці – яна маці.

Сяргей. Слова гонару, толькі год пачакай. Я ўзаб’юся на ногі. Я настойлівы. Я кажу – значыць, усё будзе.

Альжбета (усміхаецца). Ну, праз год, магчыма, і я вам спатрэблюся. Ідзі, сынок, ідзі.

Сяргей нясе рэчы. Альжбета агледзелася, уздыхнула.

Ганна, хадзі сюды.

Ганна Вадзімаўна ўвайшла ў пакой, пляснула рукамі.

Ганна. Францаўна, што гэта з вамі? Куды?

Альжбета. Да сястры.

Ганна. У госці? А як жа дзень нараджэння Сярожы?

Альжбета. Назаўсёды.

Ганна. У чым справа? Чым я цябе пакрыўдзіла?

Альжбета. Не мяне. Я і памерці думала тут, але не магу. Сярожанька сёння ледзь жыцця не рашыўся з-за Алесевых гешэфтаў. Сярожаньку не дам крыўдзіць. Сябе не шкадуеце – пашкадуйце семя сваё.

Ганна (плачучы). Хіба я вінна? Столькі год разам... з ім. I ты мяне не шкадуеш.

Альжбета. Шкода цябе, ды не так, як сябе. Угавары свайго, каб жыў, як чалавеку належыць, строга. А то навучыўся, гіцаль, ад гэтага Бяскішкіна, набраўся, як сабака блох. (Паўза.) I табе параду дам. Уходзь і ты, Ганна. Лахі пад пахі і далей ад граху.

Янка. Бабуля, бабуля, а я як? Што ж я?

Альжбета. Толькі цябе і шкада, малы ты мой, светлае маё золата.

Увайшоў Сяргей і стаў за спіною Альжбеты, якая лашчыць Янку. Альжбета павярнулася.

А, і ты ўжо тут. Я цябе, Сярожанька, спіною чую. Будзе з табою дрэнна, а ў мяне за трыдзевяць зямель сэрца разарвецца.

Янка (плачучы). Хоць пра хлопца мне даскажы. Пра хлопца не дасказала.

Сяргей сядае на падлогу поруч з Альжбетай, якая сядзіць на зэдліку. Нянька абняла хлопцаў.

Альжбета. Дык вось...

Янка (усхліпваючы). Трошкі далей ад месяца і бліжэй сонца.

Альжбета. Што ты, пачатак казкі даўно скончыўся. Дык вось, у хлопчыка не было нічога. Але ён не баяўся, ён быў храбры хлопчык. Ён біўся, ведаў і паражэнні. I ўсё ж ён перамог, бо ён быў мужным. Ён стаў слаўным, вызваліў бацькоў і ажаніўся на каралеўне. (Устае.) Бывай, Гануся.

Ганна (плачучы). Што мне рабіць? Ён бацька маіх дзяцей, ён загіне без мяне. (Абняліся.)

Альжбета. Які з яго толк, калі ён яшчура на шафу паставіў... Хай пазбавіцца ад яго – зрабі так, дачушка ты мая. Бывай, сынок, бывай, мой родны. Не праважай мяне, Сярожанька. Я прыйшла сюды, калі цябе не было. Адна. I я пайду адна, быццам цябе няма. Так мне лягчэй. (Яна ідзе не аглядаючыся. Хлопнулі дзверы.)

Янка (заліваючыся слязьмі). Гэта ты, Сяргей, гэта ты ўсё. Брат яшчэ. (І ён стрымгалоў бяжыць у сталовую.)

Ганна. Асірацелі мы, Сярожа. I ты пойдзеш?

Сяргей. Мама, добрая мая. Ты не ўсё разумееш, але так трэба, трэба.

Ганна. Чаму, сынок, я ўсё разумею. Была калісь і твая маці разумнай. Ідзі, калі трэба. Сынáм – свае дарогі.

Сяргей (абдымае яе). Родная мая, добрая, я проста бачу, што вы зрасліся з ім, – не адарвеш без крыві. Мне было цяжка адарвацца, а табе... Але я прашу цябе... Там лісты да яго. Зрабі так, каб ён мог глядзець у вочы людзям. I Янку, Янку беражы. Гэта расце такі чалавек!

Ганна. Гэта расце другі Сярожа. I таму Сярожа вельмі любіць брата... Але Сярожа не павінен забываць бацькі.

Сяргей. Матулька, як я магу забыць?! Я – гэта ён, яго рукі, яго вочы, яго сэрца.

Ганна. Ты вельмі падобны на яго. Ён быў такім год дваццаць таму. Сынок, жыццё жорсткая штука – гэта нават я сваім маленькім розумам разумею. I не так розумам, як любоўю да вас.

Званок у дзверы. Маці пайшла адчыняць.

Сяргей. Толькі б вытрымаць. Яшчэ гадзіна.

У перадпакоі смех, галасы. Уваходзяць маці, Алесь Пятровіч, Бяскішкіны.

Алесь. Вечар добры ў хаце засватанаму кавалеру. А дзе Вярыга?

Ганна. Пайшоў па справах, ты ведаеш, па якіх.

Алесь. Ага, цік-кава. А павараціся, сын. Што гэта ты так сціпла апрануты?

Бяскішкін. Не вопратка красіць чалавека. Малады, зграбны, як таполя, нашто яму... Ну, віншую, Сяргей, жадаю сто год, грошай гару...

Бяскішкіна. Віншую, Сярожанька... У-у, такі дуся смешны. Ганна Вадзімаўна, вы не верце, што ён святым глядзіць, яму дзяўчаты на бульвары спатканні прызначаюць.

Бяскішкін. Чоткі на руцэ, а дзеўкі на вуме. Зна-аю я такіх.

Ганна. Ну хопіць, хопіць, праходзьце. Сядайце на канапу.

Сяргей застаецца твар у твар з бацькам.

Алесь. Чаго ты так глядзіш, сыне?

Сяргей. З імі ўсё ж... Як увайшлі, дык па пакоі быццам торбу з удодамі пранеслі.

Алесь. Дасціпны занадта стаў. Пабывай спачатку на кані і пад канём, а там ужо мяркуй аб людзях.

Сяргей. Татка, яны ж дрэнь!

Алесь. А ты што за станавога кучара кум, каб старэйшых судзіць. Глядзі, Сяргей.

Сяргей. Занадта змяніліся вы. Не думалі пра “старэйшых”, калі ў семнаццаць год палкáмі камандавалі.

Алесь (уздыхнуў), Гэта, сыне, было і прайшло. Была калісь і мая праўда, ды заржавела.

Сяргей. Бацька!..

Алесь. Нічога, нічога, сынок, ідзі. Наташа не прыйдзе?

Сяргей (суха). Я нікога не зваў.

На канапе ідзе жвавая размова.

Бяскішкіна. Гэта жах, што робіцца! Кватэра перайшла яму ад незаконнага бацькі, і малады чалавек, пасля яго смерці, прыйшоў у маральнае разлажэнне. Такія выбрыкі пачаліся! Ён не хоча ведаць нас, чытае толькі гістарычныя раманы. Да яго ходзяць жанчыны... I хоць бы каханне, гэта, ведаеце, жанчына заўсёды даруе. Але ў іх спрэчкі. I аб чым? Аб праўдзе ў паэзіі.

Бяскішкін. Не дадумаў нябожчык бацька. Тады трэба было лупіць смаркача, як упоперак лаўкі мог легчы. А зараз позна. Распусціўся народ, невядома, што толькі будзе!

Алесь. А Альжбета дзе, сынок?

Сяргей. Альжбета пайшла з дому. Яна не хоча болей тут жыць.

Алесь (уражаны, але спраўляецца з сабою). Што, яшчур ёй абрыднуў?

Сяргей. Не, людзі.

Галаснейшай робіцца размова на канапе.

Бяскішкіна. Але пляменніка я забыць не магу. Падумайце, ледзь сфарміраваўся чалавек, не ведае, што такое каханне, і чытае кнігі пра нацыянальны інтэрнацыяналізм. I ў раманах мова ідзе, – як бы вы думалі, пра што? Пра тое, як татарскі хан папрасіў у нейкага князя Фёдара жонку на памяць. Якая разбэшчанасць! I яшчэ пра нейкіх дзекабрастаў. Што за звер такі, дзе-ка-браст.

Сяргея перасмыкнула.

Алесь. Што з Альжбетай, Ганна?

Бяскішкіна. Ну скажыце, магла б гэта я папрасіць у нейкай жанчыны на памяць мужа?! Не і яшчэ раз не.

Ганна. Яна... пайшла. Мы... потым пагаворым. Я не хацела раней.

Бяскішкін. Нарэшце, даўно пара. Зажылася, стары стаў збан.

Бяскішкіна. Прыйдзе і наш час, усе пойдзем “пад вечны своды”. I пра нас скажуць: “Маўр зрабіў сваю справу”. Божа, як усё хуткаплынна!

Сяргей. Няньку не чапайце... прашу вас.

Бяскішкіна. Божа мой, Сярожанька, я ведаю, у цябе чулае, рамантычнае сэрца. Але ж ты інтэлігентны чалавек! Што можа ў цябе быць агульнага з гэтай мужычкай?

Сяргей. Гэта мужычка выхавала старэйшага брата. Яна калыхала яго калыску і плакала над яго магілай. Яна насіла мяне. У яе рукі, як кара. Не чапайце яе!

Бяскішкіна. Божа, я і забыла, што ў цяперашняга пакалення такая жыцценароднасць.

Алесь (яму вельмі сорамна). Вы памыляецеся, Любоў Трахімаўна. Яна ёсць не толькі ў іх.

Нязручная паўза.

А ты, Сяргей, не надзімайся, а лепей заводзь музыку. Марш!

Сяргей. Добра.

Гучыць музыка. Ганна прыносіць паднос з бакаламі.

Ганна. Вып’ем, пакуль тое, за нашага хлопца.

Усе чокаюцца і п’юць. Весялей гучыць музыка. Увайшоў Вярыга і глядзіць на кампанію.

Сяргей. Максім Канстанцінавіч, вы! Як я рад.

Алесь. Давай да нас. Што будзеш піць? Віно? Ці, можа, праствейн?

Вярыга. Дзень добры. Я не буду піць, Алесь.

Алесь (падазрона). Чаго?

Вярыга. Сэрца дурыць. Расхваляваўся сёння.

Ён упарта не заўважае працягнутай рукі Бяскішкіна.

Ганна. А справы як?

Вярыга. Буду працаваць тут. Еду на поўдзень вобласці. Там завод будуецца.

Бяскішкін. Будуецца ўсё. Эх, каб быць маладзейшым!

Вярыга. “Гадуем!” “Будуем!” На табе, Сяргей, падарунак. Ведаеш, што такое?

Сяргей. Н-не.

Вярыга. Рэліквія майго бацькі. Сёння быў у аднаго са старых сяброў і ўзяў. Мне ўсё адно не патрэбна.

Сяргей. А што такое?

Вярыга. “Матка жыцця”, компас, якім у нас год дзвесце таму карысталіся. Бачыш, у выглядзе храма. Пляскаты.

Бяскішкіна. Божа, нашто гэта дзіцяці?

Вярыга. Компас – не галоўнае. Бачыш, на сценках тры фігуркі і каля кожнай надпіс: “Вока прамое, вуха прамое, язык прамы – кроч смела”.

Сяргей. А што гэта на далоні ў чалавечка, які круціцца?

Вярыга. Хрызапраз. Яны верылі, што калі ён пры чалавеку, – чалавек адрознівае здрадлівых людзей сярод добрых. I сам заўсёды чысты.

Сяргей. А як насілі?

Вярыга. Насілі на шыі. Бачыш, ланцужок.

Сяргей. Дзякуй вам, вялікі дзякуй.

Вярыга. Гэта табе дзякуй. I даруй, Сярожа. Сёння я еду, гэта табе... ад мяне...

Сяргей надзявае “матку” на шыю, пад сарочку, уздыхае. Вярыга сеў і адразу як сагнуўся.

Сёння друг расказаў мне гісторыю, пра якую лепей мне было не ведаць.

Ганна. Што такое?

Вярыга. Выявілася, што ў гісторыі са мною сапраўды быў данос... Ты шчаслівы, Сярожа, што зараз гэта немагчыма, што гэтага ніколі больш не будзе... А я бачыў гэты дакумент. Подпіс малазнаёмага, але ўсё ж знаёмага чалавека. Ён тады працаваў на маім заводзе, быў эканамістам.

Ганна. Бо...! (Асеклася, глянуўшы на Алеся.)

Бяскішкін. Глупства нейкае. Усё прайшло... пакінем.

Вярыга. Не, гэта не глупства. Пад дакументам подпіс: “А. Бяскішкін”.

Цішыня.

Крыўдна не гэта. Крыўдна нават не тое, што гэты чалавек жыве. Жыць павінен кожны. Мне не было б лягчэй, каб з ім нешта здарылася. Крыўдна другое: ён смярдзіць, ён атручвае і збівае з дарогі маіх сяброў, ён робіць так, што чыстыя юнакі не хочуць жыць... Ён усё яшчэ паскудзіць, гэты чалавек. Ён карыстаецца тым, што некаторыя стаміліся і вырашылі жыць для сябе... Вораг маіх сяброў, вораг чалавечай чысціні...

Бяскішкін. Хлусня! У вас няма права...

Вярыга. Я не хлушу. Ніколі.

Бяскішкін. Я таксама грамадзянін! Права няма...

Вярыга. Права на праўду заўсёды жыве.

Бяскішкін. Што ж гэта такое? Ганна Вадзімаўна!

Ганна. Бог з вамі, Авар’ян Аркадзевіч. Я недалёкая жанчына, але...

Бяскішкін. Алесь, што ты?..

Алесь Пятровіч глядзіць у другі бок.

Ну, добра, ну, добра. Гняздо злодзеяў умывае рукі.

Сяргей. Маўчыце!!!

Бяскішкін. Нічога. Гэта так не абыдзецца. Не ўсіх добрых людзей ваўкі паелі. (На жонку.) Маўчы, дура! Пачакайце, будзе яшчэ вам!

Вярыга (шэптам). Прэч, прэч, нізкі вы чалавек.

Бяскішкін моўчкі заспяшаўся да дзвярэй. За ім жонка. Цішьшя.

Грукнулі дзверы. Усе маўчаць, прыгнечаныя.

Ганна. Альжбета сказала б: “Крычаць, аж у Крычаве чуваць”. Божа, Божа!

Паўза.

Вярыга. Вось да чаго дайшло, Алесь... Ты разумееш, пакуль нічога не змянілася – мне нельга тут быць. Бывай, браток. (Ідзе. Каля дзвярэй спыніўся.) Я вельмі люблю цябе. Я шкадую цябе... I люблю.

Выходзіць. Цішыня. I раптам Сяргей упускае на падлогу крэсла.

Сяргей. Што ж гэта такое?! Да чаго дажылі?! Якімі вачыма на нас глядзець? Дом пусцее!

Алесь. Маўчы, чуеш! Для цябе ўсё...

Сяргей. Не магу! Гандляры ў храме! Няма сілы, сну... пры адной думцы аб тым, што ваша гнілая любоў да грошай можа ўсесціся на сэрцы, на чалавечнасці, на волі, на пяшчоце нашай. Зажэрліся! Сорам людзям у вочы глядзець. Яны працуюць, а вы... вы жарэце.

Гучная поўха пралунала ў пакоі. Сяргей глядзіць на бацьку дзікімі вачыма, кулакі яго сціскаюцца.

Ганна. Сярожа!

Але вочы Сяргея ўжо згаслі. Ён павярнуўся, пайшоў у свой пакой і замкнуў за сабою дзверы.

Ганна. Ты ўпершыюо ў жыцці ўдарыў хлопца... Якраз тады, калі ягоная праўда. Я недалёкая жанчына, але гэта... гэта брыдка, Алесь.

Алесь. А хто спытаў, як жыве чалавек, што ён думае, як цягае шкуру на гэтых дарогах?! Я вінен! Я друг Вярыгі, і я падружыў з Бяскішкіным, я салдат – і падружыў з Бяскішкіным, я салдат – і я закрыў вочы на тое, што падначаленыя крадуць. Я не гандляр – і я атрымліваў камісійныя. Хто спытаў у мяне, што думаў і як пакутваў я? Я, я, я вінен! Я мярзотнік, а ўсе святыя. (Грукае ў дзверы. Голас яго гучыць дзіка і жаласна.) Сяргей, Сяргей, адчыні! Адчыні мне! Расчыняюцца ж дзверы перад усімі. Маўчыш? Сярожанька! Што ты ведаеш аб жыцці... Маўчыш? Ну добра. Вы, што кідаеце чалавека на дарозе! Сволачы! Сволачы! (Амаль хістаючыся, ён ідзе з пакоя.)

Ганна. Алесь!

Бразнулі дзверы.

Курчыць яго. А што разумець у жыцці? Жыві сабе і менш думай і спадзявайся. (Заплакала.) А сэрца як на дзве паловы разадралі. Хто вінен? За што? За што пакутваюць бацькі? За што дзеці? Як нарогам па полі... Вялізны разор правялі.

Ціха з’яўляюцца ў дзвярах Вярыга і Наташа.

Наташа. Цёця Ганна. Мама. Не плачце.

Абняліся і плачуць разам.

Вярыга. Я пабачыў Наташу ў пад’ездзе. Чакалі разам. Толькі што Алесь прабег, без шапкі. Каб ён не выйшаў – давялося б да заўтрашняй раніцы чакаць.

Ганна. Чаму?

Вярыга. Сэрца баліць, Ганначка, друг мой стары. Не кідай гэтага чалавека. Ён добры, ён заблытаўся толькі. Цяжка было ісці прама. Зрабі, каб ён ажыў, каб я мог прыехаць зноў.

Ганна. Паспрабую, родны. Але што я магу? Я жанчына, ды яшчэ і...

Вярыга. У цябе сэрца. I гэтым сэрцам ты разумней за нас.

Наташа. Сяргей!

Дзверы ў пакой Сяргея адчыніліся. Сяргей на парозе.

Сяргей. Пачакайце хвіліну. Мама. Хадзі сюды.

Ганна ідзе да яго.

Вярыга. Ну што, смялей у дарогу. А я вось так і не знайшоў дачкі. (Паўза.) Наташа, будзь ты мне замест дачкі, а Сярожка замест сына. Пераязджайце да мяне.

Наташа. Дзякуй вам. Але ён хлопчык з кажушанага рукава. На мароз, на добры мароз!.. Яно добрае і суровае, жыццё! Мы будзем працаваць, як валы. Нічога, абы разам.

Вярыга. А дапамагаць вам часам можна?

Наташа. Не трэба. I ён не возьме. Яму зараз трэба толькі самому, каб шчыра глядзець у вочы.

Вярыга. А летам хоць можна вам да мяне прыехаць?

У яго такі самотны выгляд, што Наташа сумелася.

Наташа. Гэта можна. Абавязкова прыедзем.

Вярыга. I лічыць мяне блізкім можна?

Наташа. Можна... тата.

Вярыга. Ну вось... вось, значыць, як.

З пакоя выходзіць Сяргей з маленькім чамаданам. На ім старое паліто.

Ганна. Ты хоць бы новае апрануў.

Сяргей. Не магу, матулечка. Бывай, мая родная. Даруй за ўсё, мая прыгожая. А Янка дзе?

Але дзверы ўжо расчыняюцца. Янка робіць некалькі крокаў да Сяргея.

Янка. Гэта ўсё ты! Гэта ты на бацьку...

Сяргей. Развітваемся, Янка.

Янка. Я пакуль што не магу яшчэ адлупцаваць цябе, але хутка я вырасту, і тады я так, я так цябе адлупцую.

Сяргей. А я не магу пакуль што ўзяць цябе з сабой, але хутка я стану зарабляць, і тады я абавязкова вазьму цябе... абавязкова.

Янка. Я хутка вырасту, і...

Сяргей. Янка, братка, набі мяне. Ну... зараз.

Янка кідаецца на Сяргея і ўвесь калоціцца ў яго руках.

Янка. Сярожа, Сярожа, Сярожа.

Сяргей. Бывай, мой братка, бывай, мой малы чалавек. Бывай, маці.

Вярыга. Гэта мае дзеці. I твае, маці... Помні, што я прасіў. Ён вернецца да нас. Ён абавязкова вернецца.

Выходзяць. Сцэна пусцее. З рэпрадуктара ціхая музыка. Потым з перадпакоя вяртаецца Ганна, несучы Янку.

Ганна. Нічога, Яначка, нічога. Я не Альжбета, але я таксама раскажу табе казку, як жылі людзі трошкі далей да месяца і бліжэй да сонца. Яны вельмі цікава жылі, гэтыя людзі.

Панесла Янку ў сталовую. Зноў пуста. Зноў музыка. За вокнамі пачынае падаць густы сіні снег. У пакой нячутна ўвайшоў Алесь Пятровіч. Валасы яго мокрыя. Падышоў да дзвярэй Сяргея, хацеў пастукаць і апусціў руку.

Алесь. Ціха, як быццам усе памёрлі. Пусты дом. Хлопчык меў рацыю.

На парозе сталовай стаіць Ганна і глядзіць на мужа.

Ганна. Адны мы засталіся, Алесь.

Алесь. Дзе Сяргей?

Ганна. Пакінуў дом.

Алесь. Так, зразумела. Усё зразумела... Снег за акном. Зіма. (Ён падыходзіць да шафы.) Дзесьці жывуць такія яшчары. Ходзяць на шасці лапах... (І раптам хапае вазу і з усёй сілы б’е яе аб падлогу.) На табе, дрэнь!

I падае ў крэсла. Ганна падыходзіць да яго, гладзіць па галаве.

Ганна. Нічога, усё міне. Зараз усё будзе добра. Яны пройдуць, гэтыя дні. Яны пройдуць. Яны вельмі-вельмі кароткія, гэтыя зімнія дні.

За акном падае снег.

Заслона

Оглавление

Дзеючыя асобы

Дзея першая

  Карціна першая

  Карціна другая

Дзея другая

  Карціна першая

  Карціна другая

Дзея трэцяя

Дзея чацвёртая