Двое ў лесе [Міхась Стральцоў] (fb2) читать онлайн

Міхась СТРАЛЬЦОЎ

ДВОЕ Ў ЛЕСЕ

У. Громаву

Папалуднаваўшы, яны маўкліва вырашылі, што гадзіну якую можна і адпачыць. Месца якраз ім траплялася добрае — гальнае і сухое. За колькі крокаў адсюль баравіна спадала ў нізінку, а там купчасціўся ўжо ягаднік ля струхнелых пнёў, чарнела сатлелае голле. Яшчэ далей цёмная сцяна ялін прашыта была тонкімі стваламі рэдкіх бярозак: да нізінкі неўпрыкмет падступала зацішнае, змрочнае ўрочышча.

Але тут, на самым краі светлай баравіны, было суха, цёпла ад зямлі, нагрэтай сонцам, густа ўсыпанай шорсткім шыголлем і кволымі лусачкамі маладой сасновай кары. Седзячы, можна было доўга глядзець на неба, што свіцілася за калматымі хвоямі, любавацца ласкавым золатам высокіх ствалоў: адсюль, з зямлі, здавалася, што яны сыходзіліся ўгары.

Напрацаваўшыся як мае быць, рэжучы дровы, Васілю цяпер прыемна было адчуваць гарачую млявасць у руках, у плячах — ва ўсім целе. Прыемна было і тое, што вось яны, удвух толькі тут, у лесе, зараз маўчаць, пад ціхі пошум соснаў думаючы кожны сваё. Васіль дык нават і рады быў гэтаму, бо ён жа ведаў, якой нялёгкай бывае часам гаворка з чалавекам, калі ў цябе з ім выйшла нешта не зусім прыемнае, яшчэ і цяпер не яснае да канца — і таму невядома, як табе глядзець на яго, таго чалавека, і як яму глядзець на цябе…

А можа, ён, Мікола Клыбік, сённяшні Васілёў напарнік, можа, ён ні пра што і не думаў. Выцягнуўшыся на ўвесь свой немалы рост, ён ляжаў на зямлі нерухома, з заплюшчанымі вачамі, адну руку паклаўшы пад патыліцу, другою згробшы на грудзях выцвілую кашулю — шырокую, з доўгімі рукавамі, пераціснутымі гумкай вышэй локця, і без каўняра. Каўняры начэпліваліся некалі пад гальштук; у Клыбіка, школьнага рахункавода, толькі ў аднаго і былі ў вёсцы такія кашулі.

Няйначай, як Клыбік заснуў, і Васіль глядзеў на яго, на ягоны твар з ладнаватым носам, на высокія залысіны пад пукатым ілбом і не мог зразумець, змарыўся гэтак чалавек ці ўжо такая звычка ў яго — засынаць хутка. I яшчэ ён думаў, што сёння Клыбіку завельмі стамляцца і не было як: работнік ён быў так сабе, упаўсілы цягаў пілу, ды і тут цаляў, калі падразалі лясіну, каб Васіль заходзіў з левай рукі — з правай рэзаць было і лягчэй, і зручней.

Рухі ў Клыбіка вялыя і няпэўныя нейкія, і гледзячы, як ён брынкаў сякерай па суччу ці перакочваў гатовы кругляк, успамінаўся чамусьці ягоны бацька, гэткі ж высокі і гламаздаваты, як і сын. Пра бацьку ў вёсцы казалі, што праз ляноту сваю ён жыў у недагледжанай хаце, а то расказвалі яшчэ, што раніцай, калі не было чым распальваць у печы, хадзіў ён на двор абчэсваць сцены старога клетушка.

Стары Клыбік вельмі ганарыўся сынам, які ў арміі нібыта пісарам быў і заадно падвучыўся там цягаць гармонік.

— Э-э, сама гэта, гэта сама,— даводзіў ён любому стрэчнаму,— Міколка дык па мне пайшоў. Гэта сама, я ў паляванні толк знаю, а ён на гармоніку… э-э… гузікі, гэта сама, як чорт, перабірае. Скажу я табе, ён у мяне і строгі. Як прыйшоў гэта са службы, старая мая перад снеданнем высыпала бульбу на ручнік, дык ён, гэта сама, як крыкне! Некультурна, кажа, есці не буду. Строгі ён у мяне, ого…

I яшчэ большы гонар займеў стары, калі сын, на здзіўленне вяскоўцам, з тутэйшай настаўніцай зладзіў вяселле.

На тое вяселле Васіль і блізка не пайшоў, бо і без чаркі на душы было горка… I ніяк не мог зразумець тады, як жа гэта здарылася так, што тая Марына, якую ледзь не лічыў сваёй, будзе цалавацца на людзях з Клыбікам і сядзець за сталом з ім побач. А можа, і замнога браў ён на сябе, так думаючы,— можа, так… I ўсё ж горка было на душы, вельмі горка. Прайшла з цягам часу, развеялася тая горыч, здавалася, вось ужо і забыта ўсё, ды дзе там: развярэдзіў старое сённяшні дзень, цыбаты Клыбік, ад якога цяпер нікуды не дзенешся, бо трэба ж працаваць разам. I ён ужо злаваўся на сябе, незадаволена думаў: «I навошта толькі згадзіўся на гэту работу?..»

Учора вечарам прыйшоў дадому бацька, сказаў, што ў школе атрымалі білет на дровы, дык дырэктар загадаў яму і Клыбіку збірацца заўтра ў лес. Яны ж з маці глядзяць школу, дык адмаўляцца няма як, ды і капейка нейкая за работу будзе. Ён і сам пайшоў бы з Клыбікам, але мужчыны будуць ставіць заўтра Цімоху Брычыкаву хату, прасілі і яго, таму няхай у лес з Клыбікам ідзе Васіль.

Толькі гэтага не хапала, і Васіль аднекваўся спачатку, але бацька нечакана пачаў злавацца. Тады ён падумаў, што, можа, і не варта псаваць старому настрой, бо ў Брычыкавых будзе заўтра талака, будзе вясёлая работа, а потым мужчыны гуртам сядуць за стол, вып’юць трохі, і для ўсіх настане як бы свята.

I Васіль згадзіўся.

Ён не пайшоў на вуліцу, а, узяўшы посцілку, раней зазвычай палез на вышкі.

Спаць не хацелася, і лежачы ён думаў шмат пра што, баючыся чапаць у думках хіба аднаго Клыбіка. Трохі запозна прывезлі з мястэчка ў магазін хлеб, і вось па вуліцы хадзілі людзі, ціха перамаўляючыся, а потым нехта голасна пытаўся, куды пагналі на начлег конюхі коней. Там, на вуліцы, быў цёплы вечар, і Васіль прыгадваў, як учора яны з хлопцамі хадзілі на ігрышча ў суседнюю вёску і якая густая цёплая і бязросная была ля дарогі трава: казалі, што гэта на змену надвор’я. I вось яму ўспамінаўся ўжо іншы вечар, такая далёкая цяпер і ўсё ж па-даўняму харошая Марына…

Тады прайшла па вёсцы чутка, што прыехала новая настаўніца. Казалі, што яна маладая і прыгожая. Праз колькі дзён пасля гэтага Васіль убачыў яе і сам. Ён бяліў у школе сцены, калі туды зусім неспадзявана зайшла яна, такая загарэлая ўся, светлавалосая і тонкая — зусім не падобная да настаўніцы. Неяк па-харошаму апрошчвала яе, лагодзіла даверлівая цеплыня па-дзіцячы няхітрых і шчырых вачэй: здавалася, калі глядзеў у іх, што там няспынна плавіліся блакітнаватыя льдзінкі — такое адтуль ішло суцішанае чыстае святло. Ільдзінкі — гэта так здалося, мусіць, Васілю, бо позірк быў цёплы, ласкавы і без усякай на тое прычыны зычлівы.

Дзяўчына адразу выпытала Васілёва імя і, быццам толькі і клопату было ёй, каб адкрыцца незнаёмаму чалавеку, загаварыла:

— Скажыце, вам падабаецца ў вёсцы, праўда? Вы ўвесь час тут жывяце? Я, ведаеце, дык сама напрасілася сюды, хоць вёску толькі па кніжках і знаю. Ой, вы не смейцеся толькі, добра? Бывала, дзе ў кніжцы прырода апісана, дык я ўсё чытаю, чытаю… А вы, бачыце, які вялікі, дужы… Гэта таму, што фізічна працуеце, праўда?

Ён адказваў нешта, усміхаўся шчыра і зусім не адчуваў сябе з ёю ні сарамяжліва, ні няёмка, бо гаварыць з дзяўчынаю было лёгка, ды і ніякай думкі наперад не меў Васіль тады пра яе.

А потым быў вечар, той іх першы вечар, які Васіль дагэтуль добра памятае і пра які, можа, не забылася яшчэ яна… Тады была вечарынка, можа, лепшая, чым заўсёды. Як назнарок у яго быў на той вечар вельмі добры настрой. А ўсё пачалося з таго, што Андрэйчыкаў Хведар, трактарыст і надта баламутны хлопец, выпрасіў у Васіля казыркастую флоцкую фуражку — даўні падарунак яму ад марака, стрыечнага брата. Дык вось, гэты Хведар так узрадаваўся нечаканаму набытку, так смешна кляўся Васілю ў дружбе, пералічваючы заадно выгоды, якія будзе мець цяпер перад іншымі хлопцамі, што Васіль развесяліўся, разлагоднеў, быццам не ён сам, а Хведар зрабіў яму даўно жаданую ласку. Яны і на вечарынку прыйшлі разам, і, як гэта патрабуе даўняя звычка, пастаялі спярша ў парозе, агледзеліся… Гралі сербіянку, стары, невядома кім і калі занесены сюды танец. Танцавалі жанчыны, з прыпеўкамі, заўзята выбіваючы нагамі адна перад адной:

— Сербіянка, мая мамка,

Дзе ты абрасілася?

— На балоце я ў чароце

Танцаваць вучылася.

Гледзячы на іх, можна было здагадацца, што былі ў некага радзіны ці яшчэ якая кампанія. Мабыць, жанчыны ішлі дадому, а на дарозе ўстаў клуб са светлымі вокнамі, з пералівістым граннем гармоніка, з вясёлым лёскатам бубна — і яны не маглі стрымацца, каб не зайсці…

Граў Клыбік, вельмі сур’ёзны і заклапочаны, як заўсёды, калі цягаў гармонік. Пад нагамі ў яго быў падстаўлены нечаю рукою кругляк, на каленях — разасланая хустка: баяўся малады Клыбік працерці гармонікам штаны. I яшчэ любіў ён, калі граў, каб стаяла побач якая дзяўчына і час ад часу выцірала з ягонага твару сваёй хусцінкаю пот.

Адбыўшы сваё, пайшлі нарэшце дамоў жанчыны, і пачаліся сапраўдныя танцы. I тады падышла да Васіля Марына, можа, выпадкова як, а можа, пагаварыць ёй хацелася. Жартуючы, ён запрасіў яе і потым ледзь не вечар танцаваў з ёю, і яму было добра. А Марына ўсё баялася, што ступае не гэтак, не па-вясковаму, што гэта заўважаць і будуць смяяцца…

I вось сядзі цяпер тут, на адзіноце, з Клыбікам і думай. I як жа здарылася пасля ўсё — незразумела так і скора, чаму і навошта? I каб жа знайшла сабе шчасце з гэтым Клыпікам, а то ж, відаць, не. Ходзіць заўжды задуменная нейкая, лепш бы не бачыць яе такой. Ды і жанчыны вось нешта кажуць: не ладзіцца ў нашай настаўніцы жыццё і наракаюць на Клыбіка. Жанчыны ведаюць, дарэмна гаварыць не стануць…

Шуміць паціху лес. Сухі духмень стаіць у бары, і толькі няўлоўна тонка, але востра пахне патрэсканымі шышкамі, падсохлым голлем і леташнім лісцем. Відаць дарога непадалёк адсюль і на той бок яе — малады сасоннік. Яшчэ бліжэй, пасярод баравіны, спадзіна: цэлы статак серабрыстых асінак пасецца там, і адтуль, разам з сонечнымі скавышамі, што струменіста ходзяць між сасновых ствалоў, прыплывае часам нязвыкла гаркавы пах асіны, а то і негусты водар менш чым дзе нагрэтай сонцам зямлі…

Шуміць лес, і аднастайны голас яго Васілю — супакаенне і лагода. Можна доўга глядзець наўкол, і позірк тады робіцца бяздумным, падобным да таго, калі забірае тваю ўвагу полымя. I нешта шчымлівае і трошкі самотнае кладзецца на сэрца, і зноў хочацца думаць, ну, хаця б пра той іх першы з Марынаю вечар…

Само сабой здарылася так, што, калі скончылася вечарынка, яны адсталі ад усіх і пайшлі па вуліцы побач. I адразу ўзяла іх у свае абдымкі шырокая, недаступная маўклівасць цёплай ночы. Свяціў месяц, маленькія аблачынкі застылі ў небе, нібы той качыны пух на вадзе. Сцішанасць панавала наўкол, і нават тое, што наперадзе гаварылі, смяяліся хлопцы і дзяўчаты, не магло парушыць агульнага ўражання ночы: вёска спала.

Паціху ішлі яны вуліцай. Шырокая абчэсаная калода трапілася ім, і яны селі на яе пад трапятлівую засень таполі, прасвечанай зіхоткімі пералівамі месячнага святла.

Васіль маўчаў, а Марына гаварыла ўсё да яго, гаварыла, якраз як тады, калі заходзіла ў школу, толькі больш задуменна неяк — і ўсё заглядвала Васілю ў вочы, нібы тое дзіця, што чакае ад дарослага ласкі:

— Каб вы ведалі, як мне цікава тут у вас: і вечарынка гэта, і людзі, і ўсё.— Яна ціха засмяялася.— Слухайце. Калі сёння тыя жанчыны выйшлі з прыпеўкамі, мне было неспакойна неяк, боязна… Не, не тое, як бы гэта вам сказаць? Нібы я сама вось гэтак выйшла б на круг і спявала, людзі б глядзелі на мяне, а вы стаялі дзе-небудзь збоку і трывожыліся б за мяне, за мой голас… Вы разумееце?

I Васіль згодна ківаў галавою, усміхаючыся Марыне, яе гаворцы, сваім думкам. Быццам нейкая лёгкая і чыстая хваля падхапіла і несла яго: і гэтая ноч, і высокі месяц над вёскай, і росны выган за вуліцай у такім свежым і ядраным бляску — усё здавалася Васілю новым, нібы ўбачаным упершыню. Яму хацелася сказаць Марыне, як ён разумее яе і як яна добра зрабіла, што прыехала сюды ў вёску, але ён маўчаў, прыслухоўваючыся да нечага шырокага і лагоднага, што нараджалася і расло ў ім. Было лёгка і прыемна думаць, і гэтак жа лёгка думкі клаліся ў словы, і ён тады размаўляў з Марынаю: «Ты харошая, Марына, ты добрая. Чакай, і я раскажу табе пра нашу вёску, пра ціхія раніцы і духмяныя ночы, пра заход сонца, калі такая ціша стаіць наўкол і ляніва сцелецца па зямлі першы дымок ад ранняга вогнішча. Я раскажу табе, як прыходзіць сюды вясна, як слаба і хвалююча пахнуць тады на дрэвах пупышкі, як чарнее сад на вечаровай ружовасці неба. Ты пачуеш, як хрумсціць тонкі лядок пад нагамі, а вось, бачыш, прайшла машына, але яшчэ доўга будзе стаяць у паветры вастраваты пах бензіну. Чуеш, недзе ляпнулі дзверы, і гук вясёлым пошчакам лапаціць па драніцы дахаў. Слухай, і ты пачуеш, як гудзе цёмнай ноччу ў полі трактар, як пяюць на малацьбе дзяўчаты,— у тую пару, калі падаюць у садзе яблыкі і падаюць з неба зоры. Слухай, і ты зразумееш, што зімою тут гэтак жа хораша, як і летам, а ў марозную ноч Млечны Шлях блішчыць, як пад месяцам торная дарога… Слухай сваё сэрца, Марына, яно ў цябе добрае — слухай, і яно цябе не падмане…»

Так, у думках, гаварыў ён з Марынаю, і, вядома ж, магло быць гэтак, што яна разумела яго, бо, калі Васіль узяў асцярожна і мякка сціснуў яе руку ў сваёй, Марына прытулілася да яго пляча і маўчала.

— Якая прыгожая, светлая ноч сёння,— сказала яна потым, і цяпер ужо Васіль не сумняваўся, што Марына здагадалася пра тое, што ён змоўчаў.

Была ноч, і месяц свяціў аднолькава і яму, і ёй…

I каб жа гэтую ноч успамінаць заўсёды, і каб жа не было таго незразумелага і балючага, што нечакана стала пасля між імі…

Колькі разоў ён думаў потым: як жа здарылася так, хто вінаваты, і кожны раз баяўся вінаваціць сябе, бо тады б, ён ведаў, меней стала на сэрцы крыўды, але затое пабольшала б смутку. Прасцей было вінаваціць Клыбіка і шкадаваць Марыну.

I супакоіўся б, можа, на гэтай няпэўнай палёгцы, каб не апошняя стрэча з Марынай, каб не ўспамін пра яе, які хоць глушы — не заглушыш, каб не той развітальны Марынін позірк; за даўнасцю часу не забыўся ён: і дакор, і шкадаванне былі ў ім, і, можа, нават пагарда. Чаму яна паглядзела гэтак, чаму?

I калі ўжо не баяцца ўспомніць, дык усё было так. Ён стаяў пад Саўкавай клеццю, схаваўшыся ад дажджу: не вельмі спорны, ленаваты пайшоў дождж, бо з самай раніцы хмарыла і праз увесь дзень была на вуліцы мяккая цеплыня. I як жа хораша патыхнула потым разам з дожджыкам прахалодай, цвярозлівым духам зямлі, а з агародаў прыплыў водар гуркоўніку і бульбянага поля. I чамусьці адразу не захацелася стаяць пад страхой, так і падбівала скочыць на вуліцу і падставіць твар, расхрыстаныя грудзі нетаропкім струменям дажджу. Васіль, можа, і зрабіў бы гэтак, ды на дварэ загаварылі, рыпнулі вароты, і ён убачыў Марыну з вялікім мяшком за плячамі, а побач — яе гаспадыню, старую Сымоніху, у мокрым фартуху і з сярпом на руцэ. За Саўкавым агародам пачыналася сценка, і часта жанчыны хадзілі туды па траву.

Васіль убачыў Марыну першы, і аднаго моманту хапіла, каб здрыганулася сэрца, каб падумаць пра сябе і пра яе, пра Клыбіка, які тады ўжо стаў паміж імі. I яшчэ Васіль запомніў, якая задумлівасць была на Марыніным твары, і як, гледзячы сабе пад ногі, ішла яна да варот, і як матляўся і біў па загарэлай назе з прыліплай да яе травінкай падраны раменьчык ад басаножкі… I раптам Марына ўбачыла яго. Быццам нехта штурхнуў яе ў грудзі, і яна выпрасталася, і, здавалася, усю сябе ўклала яна ў той позірк, дзе і шкадаванне было, і боль, і, можа, нават пагарда…

Было гэта пасля таго, калі Васіль упершыню пасля іх знаёмства не праводзіў Марыну дамоў.

Гэтак жа, як і раней, шуміць лес, але ўжо ні супакаення, ні лагоды не чутно Васілю ў яго аднастайным пошуме. На другую палову дня хіліцца сонца, спадаючы на сосны, і спакайнейшым робіцца яго святло там, дзе шырэй расступаюцца дрэвы, адкрываючы дарогу. I вось пачынае тхаць адтуль пахамі пылу, і вось чуваць ужо, як парыпваюць колы і як нехта аднастайна, дзеля прыліку, нокае на каня. I можна здагадацца ўжо, што вязе нехта з піларамы ў суседнюю вёску дошкі, і можна бачыць, як бяжыць наперадзе воза сабака, шнарачы паўз густы сасоннік на той бок дарогі. Можа, птушку ўчуў ён там, а можа, не даспадобы яму непалоханая цішыня лесу, бо сабака прыпыняецца час ад часу і брэша залівіста і моцна.

I тады прачынаецца Клыбік…

Ён недаўменна глядзіць вакол сябе, пазяхае і потым ужо, заўважыўшы Васіля, пачынае здзіўляцца:

— Бач ты, думаў, паляжу трохі, адпачну, а яно вось што… А ты сядзіш усё — глядзі ты! Дык ты, можа, змарыўся не гэтак, як я. («Вельмі перабярэш ты на рабоце», — думаў Васіль.) А я дык нават і сон бачыў. Нібыта прыходзіць да мяне ў хату Ахрэмчык гэты, старшыня. Кажа, штраф табе прынёс: выган з калгаснікамі гарадзіць не хацеў, а карову ў агульны статак пускаеш… Бач ты, Ахрэмчык! А цялушку, пытаюся, я ў калгас здаў? Здаў. Чаму ж сена за яе не даеш? А ён, Ахрэмчык, так і выпрышчваецца: хадзем у пуню, кажа, я пакажу табе сена. А цялушку тваю мы за пашу возьмем. Бач ты яго! Каб ужо цябе не ведаю куды ўзялі!..

— Можа, думаў што такое, дык і прыснілася…

— Думаў!.. Дзіва што! Ахрэмчык гэты во як назаляе… Занадта ён смелы: усіх бы ў калгас загнаў. Але пачакай… Усе яны так спачатку. Яўменаў, той, ранейшы, таксама браўся, а цяпер што? Аднымі фельетонамі на яго прапаліць у печы можна.

I ён усё гаварыў, Клыбік, гаварыў, а Васіль дзівіўся толькі, з якою просткасцю выказваў сябе гэты чалавек, нібы хацеў давесці: глядзіце, вось які я, Мікола Клыбік, той самы, каго ў вёсцы празвалі «партфельчыкам». Ён то ўспамінаў, як некалі бацька яго ледзь не першым адвёў у калгас каня («А конь які быў — не конь, а качулка, не тое што ў іншых!»), то гаварыў, што мог бы застацца ў горадзе пасля арміі, а вось як прыехаў дамоў, дык усе паглядаюць скоса, няйначай, як зайздросцяць яго грашам.

I так вось памалу расхінаўся перад Васілём гэты загадкавы Клыбік, і ён тады бачыў яго то заліхвацкім вайсковым пісарам, то крамнікам тут, у весцы, то фізруком у школе, а потым рахункаводам, і нарэшце няцяжка ўжо здагадацца было, куды надалей завядзе Клыбіка дзівосная гэта партфельная логіка: чакала яго яшчэ недзе ці месца лесніка якога, ці грыбавара. I зразумела было, што, ажаніўшыся на Марыне, як бы прыхапіў сабе Клыбік чарговы партфельчык.

I нанава ўзнікала перад Васілём перабранае ў памяці, перадуманае неаднойчы.

Самае незразумелае пачыналася з аднаго вечара, з адной вечарынкі, можа, якраз гэткай, як і тады, калі ўпершыню танцаваў з Марынаю. I зноў жа — было весела ў той вечар: неяк адразу аж тры чалавекі прыехалі на пабыўку ў вёску, і з імі — Надзя, тая самая, з якою некалі Васіль вучыўся ў школе. Здаецца, практыка была ў яе тым летам, і ненадоўга, перад самымі заняткамі, завітала яна дадому. Яны бачыліся з Васілём амаль што кожны год, але, можа, таму, што не многа былых аднакласнікаў засталося ў вёсцы, гэтыя сустрэчы для іх абаіх былі заўсёды прыемныя, бо і сапраўды ж прыемна было перабіраць у памяці трапяткую нітку самых даўніх і вясёлых успамінаў. Ну, дык вось і пыталіся яны адно ў аднаго: як, што, калі і чаму — успаміналі, як хадзілі ў школу за колькі кіламетраў у суседнюю вёску, як аднойчы вясною рвалі ў дуброве сон і спазніліся на ўрокі.

А Васіль думаў пра Марыну, думаў нават тады, калі Андрэйчыкаў Хведар, той самы, што займеў з Васілёвай ласкі флоцкую фуражку, загадаў гарманісту граць факстрот (маўляў, ёсць тут людзі з горада — разумець трэба!) і калі Надзя ўзялася вучыць Васіля гэтым нязвыклым для яго танцам. А потым яны стаялі яшчэ і гаварылі, і Васіль зноў думаў пра Марыну, пра тое, што ён саромеўся б з ёй гаварыць на людзях вось так, як з Надзяй.

I тады ж нечакана падышоў да іх Клыбік і адазваў Васіля ўбок. Не кальнула ў сэрца тады Васілю, не здрыгануўся ён ад нядобрага прадчування, а ненатужна неяк прыйшла ў галаву паслухмяная здагада: зараз вось папросіць пастукаць у бубен, бо Васіль лічыўся ў гэтай справе не апошнім майстрам.

— Слухай, — сказаў Клыбік, і Васіль наперад усміхнуўся.— Слухай, ты будзеш… праводзіць сёння Марыну?

Васіль перапытаў: «А што?» —і яму стала няёмка; ён падумаў, што ўсе ўжо ведаюць пра яго і Марыну.

— Бачыш, калі ты наважыў, то я…

— А што?

— Ды ў мяне, ведаеш, справа да яе школьная, трэба пагаварыць…

О, ён быў хітры, гэты Клыбік, і як Васіль здагадваўся цяпер, яму так і біў тады ў вочы той самы партфельчык! I чаму ён не абсек тады Клыбіка, не адпрэчыў: знайшоў калі гаварыць пра школьныя справы, пагаварыў бы днём! А то ён разгубіўся чамусьці, засаромеўся быццам — і таму жаданым для Клыбіка быў ягоны дазвол. I як дараваць сабе гэта, і як забыцца? Але ж і Марына… Няўжо не разумела яна нічога і няўжо яго не кахала!..

О, ён быў хітры, гэты Клыбік, бо назаўтра ж прывалокся на вечарынку з Марынаю, зайшоўшы па яе. Пра гэта сказаў Васілю Андрэйчыкаў Хведар. I тады ўжо, як бы на дакор Марыне, Васіль праводзіў Надзю дахаты і раз, і другі…

I сядзі вось цяпер і слухай, як бубніць сваё Клыбік:

— Эха-ха! Яно б у такую гарачыню толькі пад паветкай ляжаць, а тут дровы… Знайшоў дырэктар папіхічаў. Няхай паспрабуе наняць калгаснікаў, але ж хто яму за такія грошы рабіць стане…

Ён дык разамлеў пасля сну і, можа, гаварыў так доўга толькі таму, што вельмі ж не хочацца яму зноў брацца за пілу, стаяць на каленях, падразаючы лясіну, насіць на плячах гатовыя круглякі.

— А ты, значыць, усё маўчыш ды думаеш. А ты не думай, вазьмі ды ажаніся,— нібы жартуе Клыбік.— У Ганны вунь якая дзеўка расце — здаровая ды мажная. А бацька ў яе нібы той камлюк, ажэнішся — зяцю хату паставіць. А самае галоўнае, каб жонка здаровая была ды працаваць умела. («Во, во, каб за цябе гарбела»,— рабіў сабе выразнымі Клыбікавы думкі Васіль.) Мая вунь зроду сярпа ў руках не трымала, дык, думаеш, добра? Адна карысць, што грошы нейкія зарабляе…

— Дык ты, можа, і хацеў гэтага…

— Можа, я хацеў, а можа, людзі,— неяк здагадкава ўсміхнуўся Клыбік і паглядзеў на Васіля.— Тут і ты мне трохі паспрыяў…

— А як жа гэта — я? — перасільваючы цікаўнасць, нібыта абыякава, спытаў Васіль.

— А так вось, што хітрасць усюды патрэбна, нават калі да дзяўчыны ходзіш… Гляджу я на цябе, дзіўны ты нейкі: усё сала на ражончыку пячэш, калі яго і так з’есці можна. Якраз во як сёння… А што: ад каляд сала ў вас ці яшчэ пасля вепручка прыгнялі?.. Да сенакосу бераглі, кажаш? А па-мойму, дык яно лепш, калі кожны дзень скварка.

— Дык як жа паспрыяў я табе і да чаго тут сала… ну, і ражончык гэты?

— А ўсё да таго. Калі хочаш, слухай. Памятаеш той вечар, калі я хацеў пагаварыць з Марынай? Я, канешне, гэта выдумаў тады, але ж, папраўдзе, думаў, што ты адмовіш. А потым бачу… Ты ж нешта доўга гаварыў тады з Надзяй, памятаеш? Ну, я і сказаў пасля Марыне, што гэта ты мяне папрасіў яе праводзіць, выручыць быццам… I ўсё такое.

— Ты… ты сказаў гэтак? I яна паверыла?

— Ну, не адразу, вядома,— памуляўся Клыбік.— Ты ж, кажу, сам паспрыяў мне ў гэтым. Надзю ж праводзіў…

I, значыць, было ўсё гэтак і недарэчна, і проста…

«Што ж, гавары, Клыбік, гавары… А можа, ты думаеш, што мне балюча гэта, і, можа, мяне шкадуеш? Проста я ніколі не думаў, што можа такая страшная пустэча легчы на сэрца і такая пакутлівая бяздумнасць на галаву… А вось чамусьці расце, вытанчаецца стваламі і паволі сунецца ўгару сцяна маўклівага лесу… Не, гэта толькі здалося. Шумяць, як заўсёды, сосны… А вось цяпер я адчуваю, што ў мяне ёсць рукі. Можа, ты забыў пра гэта, можа, ты думаеш, што яны дзеля таго толькі, каб цягаць пілу?»

I ён падняўся.

— Падлюга! Партфельная твая душа!.. I ты… гэткае!

Падабраў пад сябе ногі і ўвесь падаўся назад Клыбік. Разгублены, збялелы твар. Рука зграбае ігліцу…

Нібы ўпаў на водную роўнядзь камень, і моцна і гучна ад гэтага ўзвірыўся струмень. Пайшлі кругі па вадзе, слабеючы, даплылі да берага… I вось паволі ўсплывала ў памяці аблітая месячным святлом таполя, а вось нібыта Марына схілілася да Васіля, і такі яркі за вуліцай выган у маладым і ядраным бляску. I нібыта Васіль гаворыць: «Слухай сваё сэрца, Марына, яно ў цябе добрае, слухай, і яно цябе не падмане!» I тады: «А я! Чаму ж, калі верыў сабе, не верыў Марыне і чаму адступіўся? Аддаў Марыну гаду гэтаму, Клыбіку».

I захацелася бегчы — ад сябе, ад Клыбіка, ад усяго. Бегчы, як аднойчы ў дзяцінстве, калі заблудзіўся ў лесе і, гнаны недзіцячай нейкай тугою, усё бег і бег па незнаёмай дарозе, глытаючы слёзы…

— Пайшлі,— сказаў ён глуха.— Дрывасек!..

Стаяла бяроза на самым краі баравіны, высокая, роўная, і калі ўпілася ў яе сякера, здрыгануўся адразу звонкі ствол ад шурпатага камля да зялёнага лісця — і ўся бяроза стала як шумлівая хмара трапяткіх зялёных матылёў. А потым паволі хілілася яна, і пакуль падала ў невясёлым сваім кружэнні, прывяла з сабою шэры летні дзень з ленаватым дожджыкам, пах вільготнай зямлі і гуркоўніку. Ішла Марына ад Саўкавых варот — і матляўся, і біў па загарэлай назе з прыліплай да яе травінкай парваны раменьчык ад басаножкі… I чаму ён не спыніў яе тады, чаму не растлумачыў?..

Яны падразалі лясіны яшчэ і яшчэ, і калі Васіль, схіліўшыся, сустракаў час ад часу Клыбікаў позірк, ён ведаў, што цяпер ненавідзіць гэтага чалавека ўпарта, грэбліва, ненавідзіць за дваіх: за сябе і за яе, Марыну.

I цяпер ён не баяўся, што паміж імі стаяў Клыбік.

1960