Гульня ў падкіднога [Таіса Бондар] (fb2) читать онлайн

Таіса БОНДАР

ГУЛЬНЯ Ў ПАДКІДНОГА

Раман

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

Розыгрыш

Вечар упаўзаў у горад па усіх вуліцах і вулачках, ні на што, ні на каго не зважаючы. Ды і на што зважаць? На каго? Было б яшчэ неба чысцейшым, каб якой зорцы зрэдку падзівіцца, а то шэра і шэра. Ва ўсім, на ўсіх - звыклая шэрань. Нават бліскі фар ці асветленыя сям-там вокны - карціны не мянялі. Застаўленая карабкамі камяніц прастора выдавала жывою і нежывою адначасна, а знізу, з палопанага асфальту зацёртага між высокіх сцен дворыка увогуле успрымалася каменным мяшком, напоўненым гулам і гудам.

Статкі машын... Натоўпы людзей... Стужкі трамвайных рэек... Слупы ліхтароў... Пагляд адштурхоўваўся ад усяго, што трапляла на вочы, і саслізгваў у цёмную твань якой-небудзь пазаўчарашняй думкі. Міг-другі, і зноў - той жа рух, той жа рытм... Пакуль не завішчаць на бліжнім павароце тармазы ці не загалосіць паблізу, ачышчаючы шлях, сірэна. Хто прымружыць вочы, хто плечы ўнурыць, міжволі сцінаючыся і азіраючыся, а момант мінае, як мінуў папярэдні, як міне наступны. Падглядваць за каторым з іх можна, а навошта? Тая сцэнка, іншая, а герой - хто? Дзе?

***

- Шаноўная публіка! Разыгрываецца драма...

- Трагедыя! - чуецца сіпенне аднекуль збоку.

- Разыгрываецца вострасюжэтная драма... - спрабуе пачаць спачатку дылда ў парыку часоў Людовіка, і каб льга было разгледзець пад маскаю спакойнай, упэўненай абыякавасці яго твар, стала б ясна: пярэчыць не выпадае, не варта...

- Трагедыя! - гучней пярэчыць-сіпіць тоўсты карантыш аднекуль у яго з-пад пахі і, адштурхнуты, не падае, а адкочваецца ўбок, каб гэпнуцца пасярод пляцоўкі, падкурчыць пад сябе ногі і абаперціся на іх локцямі, абхапіўшы далонямі твар.

- Шаноўная публіка! Разыгрываецца вясёлая драма, у якой на памінках па вялікай дзяржаве п’юць-гуляюць усе, прапіваючы рэшту стра­ху перад усеўладнымі валадарамі гэтага свету, - тэатральна, ва ўсю моц голасу, абвяшчае дылда і, задаволены сам сабою, гучна смяецца. - Дзе ўжо ім, ха-ха-ха, уразумець-уцяміць, якому валадару шлях расчышчаюць!

- Перад кім ты вылузваешся? - з ледзь прыхаванаю непрыязнасцю кідае рэпліку карантыш, не памяняўшы позы, нават не зварухнуўшыся.

- Як гэта перад кім? - заёрзаў той, азіраючыся. - Хіба публіка не сабралася? Ці мо занавес...

- Ага.

- Што - «ага»? Ага, публіка, ці ага...

Разыгрываючы здзіўленне, зрабіўшы колькі кругоў вакол той кропкі, дзе стаяў, а потым вакол карантыша, вось ужо шмыгае дылда носам, як шапку, сцягвае з галавы парык, шпурляе яго долу, пад ногі, і шырокім ру­кавом пачынае выціраць узмоклую пад парыком плешыну.

- Чорт ведае што... - бурчыць. - Перад кім вылузваюся? Нафіга гэтыя каралеўскія кудзеркі сучаснаму палітыку?

- Ага.

- Што - «ага»?

- Нафіга.

- Ды пайшоў ты! - незласліва агрызаецца, апускаючыся на падлогу непадалёку, дылда. - Няма ні з кім, ні перад кім іграць, а іграеш...

- Ты не іграеш, а ўсё больш каркаеш: драма... памінкі... Яшчэ чаго добрага, накаркаеш!

- Можна падумаць: ты што б іншае казаў, трапіўшы на авансцэну!

- Ты і ўзапраўду верыш, што трапіў на авансцэну жыцця, што мы на сцэне, а не ў закуліссі? - неяк лена, пацягваючыся, адказаў карантыш, і па ўсім было відаць, што яму даўно збрыдла гэта гульня.

- Пасады, кшталту маёй - ці тваёй! - абы-каму не даюцца.

- Сёння ёсць пасада, заўтра...

- Пад зад нагой? Ну, не-е! На тое і галава, каб сядзелася ўтульна... Аднаму каму паднясеш, другога каго падхваліш - глядзіш, і ты заўважаны кім трэба. А ўжо як заўважаны, дык і ўшанаваны. У свой час. Усё ў свой час!

- Палыселі, свайго часу чакаючы, - бурчыць карантыш, мяняючы позу на больш зручную. - А прыйдзе той час мо толькі для таго, каб нас уперад нагамі вынесці.

- За сябе кажы! - злуецца дылда. - Намеснік міністра не заўсёды міністрам становіцца, але і сваё рэдка ўпускае. Ён - я! - наменклатура, а каго здолею сыграць сёння ці заўтра, тое заўтра вырашыцца. Ужо ж, у хеўры адвергнутых не апынуся. I ты - калі будзеш за мяне, за маё змагацца! - не апынешся. А то смэркі развесіў, загундосіў: завышаем... падрываем... не заўважаем... А хто і чаго, запытаць, не заўважае? Ужо ж і сляпому відаць, што калос - на гліняных нагах: піхні - і рассыплецца!

- Мы што - ужо гатовы падпіхнуць? - палохаецца карантыш.

- Будзе каму падпіхнуць! - прыцішыў той голас. - Нам бы не прапусціць тую хвіліну, калі пасыплецца, каб сабе што якое прыхапіць. Скарбы ж нямераныя - у распыл пойдуць.

Карантыш з усёй сілы стараўся не паказаць, як напалоханы смеласцю пачутых слоў, і ў яго гэта атрымлівалася кепска, ненатуральна, ад чаго яго кідала то ў жар, то ў холад. Ён не заўважаў, што даўно зняў парык і марна спрабаваў уцерціся ім, паціху адсоўваючыся ад суразмоўніка.

- Шаноўная публіка! Разыгрываецца драма... - ускочыў на ногі той, адкрыта пасмейваючыся з карантыша.

- Ты што? Зусім збрэндзіў? Арты-ы-ыст!

- Мы ж не на сцэне. І не на пляцоўцы ў скверы, як разыграна, - уціраўся сурвэткаю дылда. - Мы ў кабінеце. У маім кабінеце! I няма чаго вочы пучыць! Сёння ніхто ні ад чаго не застрахаваны, і трэба быць гатовымі да ўсяго. I ў краіне, і ў партыі... На тое мы і служакі, каб службу несці. Дзе? Там, дзе патрабуецца. У закуліссі наменклатуры. У старым ці новым мундзіры. Ці ў парыку скамароха. Ці нават у яго пад нагамі. Дзе скажуць!

- Дык гэта розыгрыш?! - яўна ачуняў яго падначалены сябра. - Яшчэ адна імправізацыя для сцэны дзеля пацехі?

- Ты не зразумеў, - паморшчыўся дылда. - Прыйдзе час - зразумееш. А цяпер ідзі... Квартальную справаздачу ніхто за цябе не давядзе да патрэбных лічбаў. Ідзі, ідзі!

Сказаў - як адмахнуўся. А ад чаго адмахнуўся? Ад пастарэлага сябрука, які апошнім часам усё неахвотней падыгрываў яму? Ад разыгранага дыялога? Ад уласных думак, што міжволі выліліся падчас гэтага дыялога?

У пакоі сцёмнілася, а ўключыць святло - азначала ўключыцца у рэальнасць гэтай шарай гадзіны, гэтага здоўжанага вечара, які так і не ўдалося разыграць, сыграць, як мізансцэну з драмы, з яшчэ не напісанай дра­мы пра найвялікшую ў свеце здраду - здраду самому сабе.

***

Іван Пекар вырас да намесніка міністра не проста па чыёй-небудзь там пратэкцыі (хоць і не без таго, як водзіцца), але найперш - дзякуючы артыстычным здольнасцям, унаследаваным хто ведае ад каго. Ужо ж, не ад бацькі - калгаснага скотніка (работніка малочнай фермы, як пісаў звычайна ў анкетах), бо той, колькі помніў яго, здаралася, і дзесяці фраз за дзень не сказаў - адно смактаў цыгарку, паплёўваючы. Ды і маці сярод вясковых баб нічым не вылучалася: у перадавых не хадзіла, але норму выконвала спраўна і на сваім гародзе не бур’яны, а бульбу ды жыта пасадзіць-пасеяць паспявала. Трое дзяцей, хворая свякроўка ды муж з вечнай самакруткаю ў зубах... Ці да гульні тут? Ці да песень? I свякроўку, і мужа, і малодшанькую дачку, якая шчэ дзіцем ціха, як свечачка, дагарэла ў яе на вачах, пахавала - а сама жыла, ніводнага з сыноў асабліва не турбуючы: у іх сваё жыццё, гарадское, у яе - сваё... Час кожным з іх распараджаўся па-свойму, і ніхто яму не ўказ. Паспрабуй абміні ці падмані!

Хоць, трэба сказаць, і абмінуць многія спрабавалі, і падмануць. Сяму-таму - а Іван Дылда якраз з іх ліку! - часам шэнціла ўхапіць крыху больш таго, што выпадала, але рэдка. У-га, дзе б ён апынуўся, калі б часцей мог удачу за хвост ухапіць! Не разумнейшыя ж за яго над ім стаялі, ролі распісвалі.

Вырас да намесніка міністра. Ужо за сорак. Далёка за сорак, калі не падыгрываць люстэрку. Заслугі перад партыяй маюцца. Кар’ерыстам перад начальствам не выглядае. Сям’я ўладкаваная. Гатоў выканаць любое заданне, сыграць любую ролю. Што яшчэ трэба для добрай біяграфіі? Ён служыць - яму служаць, ён падыгрывае - яму падыгрываюць... Пры чым тут ленінскія ідэалы, вышэйшыя партыйныя інтарэсы? Іван і па маладосці не дужа верыў, што сённяшняе пакаленне савецкіх людзей будзе, як заяўлялася, жыць пры камунізме, а пажыўшы, паназіраўшы за тымі, у чыё кола так упарта прабіваўся, праціскваўся, увогуле перастаў верыць у што б там ні было.

Перш, памятае, нудзіўся, азіраўся на свой адбітак у люстэрку: ці не спаўзла з твару адпаведная пасадзе сур’ёзнасць, потым знайшоў аднадумцаў - і супакоіўся. Верных ленінцаў сярод партыйцаў аказалася няшмат, калі ўвогуле былі...

***

Азваўся тэлефон. Узяўшы трубку, здзівіўся, што чуе не голас сакратаркі, як зазвычай, а грубаваты мужчынскі бас, але перапыніць сувязь і званком выклікаць Веру Паўлаўну з прыёмнай не паспеў: бас ракатаў ужо на ўвесь пакой:

- Не кідай трубку, гнусь! Думаеш, не знаем, чыёй жонкаю, як падсцілкай, карыстаешся? Думаеш, ніхто ніколі не ўзгадае, куды згвалтаваную малалетку запхнуў далей ад людскіх вачэй? Усё ўзгадаецца! Усё спомсціцца! I не табе аднаму, сакратар! Калос на гліняных нагах абрушыцца - і мы пахаваем вас пад яго абломкамі. Сцеражыся!

Ковачу здалося, што яшчэ міг-другі - і ён пазнае голас, пазнае таго, каму ён належыць, але раптоўна наступіла цішыня. Такая глыбокая, такая глухая цішыня, што ў першы момант ён як не захлынуўся ёю: нават дыхан­не перахапіла... Але ўжо ў наступны міг не збянтэжанасць, а гнеў дыктавалі патрэбныя дзеянні, патрэбныя рухі: званком выклікаў Веру Паўлаўну, адначасова набіраючы код сувязі.

- Падпалкоўнік Шэршань... - не паспеў завяршыць той даклад па форме.

- Разбярыцеся, падпалкоўнік, хто і адкуль толькі што званіў у мой кабінет па прамой сувязі! Як такое ўвогуле магло здарыцца? - жалезныя ноткі ў голасе не пакідалі сумнення ў тым, што загад тэрміновы і выкананне яго будзе пракантралявана. Ковач жа ніяк не адрэагаваў на сухое «Ёсць!», падняў пагляд і, крыху змякчыўшы тон, прадоўжыў: - Гэта пытанне і да вас, Вера Паўлаўна.

- Званкі па «вяртушцы» на прыёмную не выходзяць, Віктар Віктаравіч. Па гарадской лініі за апошнія паўгадзіны званілі двойчы - абодва званкі - з просьбаю аб кансультацыі.

- Так, так, так... - лёгенька пастукваў ён пальцамі па стосе папер на стале, так і не апусціўшыся ў крэсла. - Выклічце на шаснаццаць гадзін... Хоць не! 3 КДБ я сам звяжуся. А вы, Вера Паўлаўна, скажыце, каб прынеслі шклянку чаю. Моцнага чаю!

Настрой паляпшаўся. Мо таму, што пагрозы, адрасаваныя яму (і не толькі яму), не напужалі, а нечакана ўзбадзёрылі, вярнуўшы напружанне, напружанае прадчуванне новага вітка барацьбы, адсутнасць якой, як даўно ўжо заўважаў, злёгку прытупіла нюх - вастрыню ўспрымання жыцця і людзей. Не быў бы ён ганчаком вайсковай вывучкі, калі б не адчуў прыхаваную ў грубым звароце пагрозу - пагрозу не яму асабіста, а тым пла­нам, якія ўжо абдумваліся разумнымі галовамі на выпадак... Выпадак мог і не паўстаць перад партыяй ва ўсёй яго неабвержнасці, але ўсё ішло да та­го, што аддасць генсек краіну. Перш - уладу, потым - краіну... Не ўсім жа бегчы, як пацукам з карабля... А ўжо і бегчы, то не з пустымі рукамі і на запасны аэрадром!

Напружанне паступова саступала ўзрушэнню, але Ковач па-ранейшаму (адно зверыўся з графікам сустрэч на гэты дзень) мераў пакой спакойна, хоць і цяжкаватымі, крокамі. Зрэдку адхлёбваў з прынесенай шклянкі у меру гарачы чай, зрэдку, калі паглядам чапляуся, застываў перад партрэтам, які вісеў над сталом, міжволі моршчыўся, але зноў працягваў рух - уздоўж пакоя і крыху наўскос, па дыяганалі, з канца ў канец.

Даўняя звычка абдумваць усё нахаду, па ходу, дапамагала і цяпер - думалася нязмушана, вольна, карціна вымалёўвалася хоць і грувасткая, але выразная. I не было ў той карціне месца ні таму, хто яшчэ задоўга да галоўных падзей баяўся іх наступстваў, ні таму, хто радаваўся іх набліжэнню, не думаючы, што апынецца яшчэ ніжэй і страціць нават сённяшні свой статус. Абраннікі фартуны заўжды, пры любым раскладзе - мечаныя. Хто кім ці хто чым - значэнне мае самае мізэрнае, галоўнае - тая самая адмеціна, што раней або пазней ці над ілбом, ці ў лёсе выяўляецца-пазначаецца. I ў народзе скрозь гэта ведалі. Ведалі - і асцерагаліся, не заступаючы дарогу, а то і абмінаючы яе, калі выпадала. Далей ад граху...

- Таварыш сакратар! Мы ўстанавілі, адкуль прайшоў званок.

- Дакладвайце, падпалкоўнік.

- Званок з нумара 081, зарэгістраванага на імя намесніка міністра прамысловасці.

- Звяжыцеся з кім належыць, няхай высветляць, хто званіў і як ён трапіў у кабінет намесніка міністра, - распарадзіўся Ковач, і нічым, ніводнай ноткаю ў голасе не азвалася ні яго лёгкае здзіўленне пачутым, ні падагрэты ім інтарэс да дробнага і, па сутнасці, не вартага павышанае ўвагі здарэння: загуляўся хтосьці, за ролю мсціўцы ўхапіўшыся... волі рэжысёрскай не чуе... Каб жа ўсё з такой, як тут, лёгкасцю льга было вылічыць і выправіць!

***

Рэпетыцыя з самага пачатку пайшла не так, як бачылася яму, рэжысёру. Ну, накрычаў на «любімца публікі»... Дык жа нельга ўвесь час іграць караля Ліра як якога-небудзь забулдыгу з сучаснай п’ескі, то паплёўваючы на далоні і прылізваючы распатланыя космы, то ікаючы на кожным слове! Ну, не падбадзёрыў, як зазвычай, прыму лёгкім пацалункам пры стрэчы ці шчасліваю ўсмешкаю потым, на адной з першых яе рэплік... Дык магла і сама падысці, чмокнуць у лысіну: ёсць за што быць удзячнаю! Ну, вылаяўся, не стрымаўшыся, калі Юра (каторы ўжо раз!) прапусціў сваю рэпліку... Дык ці першыня пачуць падобнае ў тэатры, падчас рэпетыцыі па новым спектаклі!

Не, справа яўна ў іншым, не залежным ні ад гэтага ранку, ні ад рэпетыцыі, ні ад настрою акцёраў. Як ён, Глінскі, думаў, справа ў «Каралі Ліры», у тым, што выбар - і калі? сёння? у часы перабудовы? - спыніўся менавіта на гэтай шэкспіраўскай п’есе. «Чаму - каіроль Лір?», «Ты што - хочаш сказаць, што кароль - голы?», «Калі дазволена ўсё, ты хочаш схавацца ў схроне гісторыі?» - толькі і чуў увесь апошні месяц: ад каго са спачувальнымі ноткамі ў голасе, ад каго - з насмешлівымі... I не нагадваць жа ў адказ задужа «заклапочаным», што смяецца той, хто смяецца апошні! Шчыра ўжо даўно ніхто не смяецца, і кінутае натоўпам «усё даз­волена» - зусім не азначае дазволу на ўсё і для ўсіх. Для такіх, як Глінскі, ніколі не патрабавалася нічыйго дазволу - ні ў адзін з часоў: мяняліся кіроўцы, накірункі, законы, пісаныя і няпісаныя, а кола эліты не шырэла і не звужалася. На сцэне звычайна працуюць выканаўцы, а не рэжысёры: плата акцёрам - кветкі, апладысменты публікі, узнагарода рэжысёру - улада над імі і публікаю. Расклад не толькі справядлівы, але і адзіна магчымы. I зусім неабавязкова (у вышэйшай ступені непажадана!) даводзіць гэта ўсім і кожнаму. Што на сцэне, што ў жыцці...

- Эд Саныч, перапынак зацягваецца.

- Завяршаем на сёння, - кіўнуў і, заўважыўшы спецыфічны рух брыва памочніка, пасміхнуўся. - Не ідзе, ты ж бачыш, Алег. Мо невялікую ракіроўку зрабіць, пераставіць некалькі фігур.

Апошняе сказаў сам сабе, хоць і не адвёў пагляду, якім звыкла падчышчаў светлацені на твары суразмоўніка, дакопваючыся да аднаму яму вядомай сутнасці таго.

- Ты... Вы сур’ёзна? - заёрзаў той пад занадта пільным паглядам. - Ужо ж і ў ігру ўсе ўвайшлі...

- Я думаю, - ледзь заўважным жэстам рукі ўжо, здавалася, адпусціў Глінскі памочніка, але ў апошні момант адгукаў назад. Гэтак жа, пры дапамозе жэста, своеасаблівага пашчоўквання пальцамі. - Усіх адпусці. Да мяне - Ліра.

- Ліра дык Ліра, - буркнуў, перасмыкнуўшы плячамі, Алег, і тут жа загукаў ва ўсю моц галасавых звязак: - Гукаў! Гукава - да рэжысёра! Усім астатнім - шчасліва! Да вечара!

- Як гэта - да вечара? - выбегла на авансцэну Ганна Шалевіч, і па ўсім было відаць, што звычайна з ёю, прымаю, лічыліся. - Мы ж не прагналі нашу сцэну.

- Заўтра пачнём прама з яе, - абняў жанчыну за плечы Алег, ціхенька падштурхваючы да кулісы. - Гукава знайшлі?

- Чаго мяне шукаць? Вось ён - я, і пытаюся: з якой прычыны гэтулькі шуму?

- Рэпетыцыю адмянілі... - адгукнулася Ганя.

- А вас рэжысёр чакае, - не даў ёй прадоўжыць Алег. - У зале. Пад лямпаю.

- А-а-а... - насмешліва працягнуў Гукаў, прыгожым тэатральным жэстам закідваючы крысо накідкі на плячо. - Разумею. Іду. Бягу!

Бегчы не стаў. Азірнуўся раз-другі назад, праводзячы паглядам памочніка, які па-ранейшаму прыабдымаў незадаволеную прыму за плечы. Звыкла пералічыў пяць нязручных прыступак, што вялі са сцэны ў залу. Спакойна, хоць крыху па-тэатральнаму запаволена, падышоў да Глінскага.

- Сядай, Павел Віктаравіч, - апярэдзіў яго рэпліку Глінскі. - Параіцца хачу.

- Параіцца? А я ўжо, грэшнай справай, думаў: пад разнос трапіў і гэ­ты раз... Як надоечы...

- Надоечы я зразумеў, дзе і ў чым памыляюся ў трактоўцы спектак­ля, хоць па-новаму - новай карціны! - яшчэ не бачу. Так іграць, як мы сёння іграем, нельга. Гэта ясна. А як? Як іграць? Пры якім асвятленні? У якой часавай прасторы? 3 прыцэлам на што? На якую такую мараль? На якую публіку?

- Вядома, на якую, - яўна не чакаў ад рэжысёра ні такога павароту гаворкі, ні такога запалу Гукаў.

- Вядома, кажаш? - не прыцішваў наступу Глінскі. - Ды не! Публіка і думаць не думае, і ведаць не ведае ні таго, што «распалася повязь часоў», ні таго, што прыйдзе ўслед за распадам! Вось у чым праўда. Вось дзе сабака закапаны.

- Які сабака? - не знаходзіў ні патрэбных слоў, ні патрэбнай у дадзенай сітуацыі інтанацыі стары акцёр, і ад таго пачынаў злавацца: чаго ён прычапіўся да яго? Кароль Лip - не Шэкспір, а адзін з яго персанажаў...

- Ды не пра сабаку размова! - адмахнуўся Глінскі. - Вось ты ду­маеш: Кароль Лір - не Шэкспір, а адзін з яго персанажаў... А я больш ска­жу, - не заўважаў ён раптоўнага спалоху на твары акцёра. - Лір - не проста адзін з персанажаў, ён - адна з іпастасяў чалавека, стварэння Божага, аголеная да канца, з жорсткай дакладнасцю хірурга. Так, так, хірурга, якім з’яўляецца любы геніяльны драматург, любы сапраўдны творца! I не сюсюкаць над чалавекам трэба, глупства яго, гнуснасць яго паэтычнасцю слоў прыкрываючы, а адкідваць, здзіраць адну за адной усе маскі, усе абалонкі, за стагоддзі паначапляныя, - і ў гразь іх! пад ногі! замест пустых спадзевак!

- А як жа запаведзі? - спрабаваў Гукаў хоць неяк падыграць рэжысёру.

- Два тысячагоддзі гэтыя запаведзі ўбіваюцца ў пустыя галовы, а дзікунства не менее. Мо час спыніцца, спыніць усе спробы - і паглядзець, хто яшчэ здатны падабраць уладу. Ужо ж, не Лір... Не чалавек...

- Не чалавек?! - агаломшана дзівіўся на яго Гукаў, не ў стане паверыць, што чуе гэта ад Глінскага, што спадобіўся пачуць гэткае не ад парт­нёра па спектаклі, па п’есе якога-небудзь звар’яцелага генія, а ў падобнай на спавядальную гаворцы. - Не чалавек, а хто?!

- Якая розніца! Бог... Сатана... Хтосьці з іх служак... - павярнуўся да яго ўсім тулавам Глінскі: як апрытомнеўшы раптам пасля гарачкавых слоў. - Трэба мяняць спектакль, мяняць героя, і мне хацелася б пачуць, што табе, Павел Віктаравіч, не падабаецца ў сённяшнім увасабленні яго. Чаго яму не стае? Больш выверанай рытмічнасці? Падсветкі сучаснасцю, сучаснымі праблемамі?

- Не разумею, чым праблемы сённяшняга дня адрозніваюцца ад праблем шэкспіраўскай эпохі... - буркнуў разгублены Гукаў. - Усё аддаўшы, аддаеш жыццё.

- Так, так. Усё аддаўшы, аддаеш жыццё!

Глінскі глыбока задумаўся, тут жа забыў, што не завяршыў гаворку з вядучым акцёрам (па сутнасці, і не пачынаў яе), што той увогуле быў увесь гэ­ты час побач, на суседнім крэсле, - то выключаў лямпу на століку, то зноў уключаў, прыкрываючы вочы. Нават калі Гукаў, якому збрыдла назіраць за «творчымі мукамі» рэжысёра, спытаў, ці можа ён ісці адпачываць, як не чуў. Ды і не чуў, пэўна, бо ніяк не зрэагаваў ні на словы, ні на яго па акцёрску шумны адыход - то выключаў лямпу на століку, то ўключаў...

- Усё аддаўшы, аддаеш жыццё... А хто аддаў усё?! Вось пытанне, над якім варта разважаць і сам-насам з сабой, і са сцэны.

Сказаў гэта Глінскі або толькі падумаў, у пустой зале значэння не ме­ла. Ён раптам зразумеў, чым незадаволены ў спектаклі, які ставіў: выпучанай, паказной трагедыйнасцю. Трагедыйнасцю, якая ў свеце, дзе ні на дзень не спыняліся войны і зверскія забойствы, а чалавечае жыццё часам не каштавала і ломанага гроша, успрымалася як фарс, як скамарошы розы­грыш у святле цыркавой арэны. Любы спектакль, урэшце, ні што іншае, як скамарошы розыгрыш: крыху больш, крыху менш патэтыкі - вось і ўся розніца ў падыходзе да перажытых ці перажываемых падзей. «Ніхто, павер, не вінаваты з нас, ніхто злачынства не ўчыніў, не чыніць!» Шэкспір ведаў, чаму ўклаў гэтыя словы ў вусны старога Ліра, перш чым той пакінуў гэты свет.

Думкі гаслі гэтак жа імгненна, як і ўспыхвалі, перапад напружання адчувальны, але Глінскі яшчэ нейкі час сядзеў, адкінуўшыся на спінку крэсла, упэўнены, што ужо заўтра, на ранішняй рэпетыцыі, зламае усё напрацаванае трупаю за месяц, i хто б што яму ні даводзіў, спектакль выйдзе такім, якім убачыўся ў гэтыя хвіліны.

***

- Што гэта сёння найшло на Эд Саныча? То адно яму не так, то другое...

- Ды кінь ты, Любаша! - не пераставала ўзірацца ў люстэрка, у свой стомлены твар Саня. - Што надумае, тое і сыграе. Не першыня ж, на самай справе.

- Але ж Шэкспір! Разумееш? Упершыню ў трагедыі Шэкспіра ўся трупа занята - і ў якой трагедыі!

- Калі толькі ты сваю экзальтаванасць зацугляеш? - пстрыкнула вечкам пудраніцы тая, падняўшы на яе цемны, злегку захмелены позірк. - I ад аднаго ў цялячым захапленні, і ад другога, і яшчэ чорт знае ад чаго ці каго! А цябе ўсе проста выкарыстоўваюць.

- Зноў ты пачынаеш...

- Зноў! Ды мне б твой талент, тваю фізію, я б вакол сябе паўгорада закруціла б, ні ў чым сабе не адмаўляючы. А цябе выкліча якое-небудзь хамло, паабяцаўшы чарговую медальку пры выпадку на грудзі пачапіць, ты і бяжыш.

- Калі гэта я бегала? - пакрыўдзілася Люба. - Калі і хаджу наверх, то не за сябе - за трупу, за тэатр прашу.

- За тэатр... Што - няма каму за яго пашчыраваць? Адных памрэжаў паўтузіны набярэцца, а яшчэ ж дырэктар са сваёй світай і муміфікаваная прыма са сваімі апекунамі!

- Адкуль у табе столькі злосці, Саня? - дапівала каву Люба, спрабуючы адгарадзіцца ад сяброўкі звыклымі рухамі і не падымаючы на яе вачэй. - Ты ж нават таго, каго любіш, топчаш... Пакуль не ўтопчаш у гразь...

Апошнія словы прагучалі так ціха, што наўрад ці тая пачула іх, але і папярэднія, відаць, зачапілі штосьці балючае ў Санінай душы, бо яна раптам прыўзнялася, рэзкім рухам адсунуўшы свой кубак на сярэдзіну стала. Хацела адказаць штосьці, абурыцца, закрычаць - усё было напісана на пабялелым раптам твары, - але неагучаны крык толькі балюча скрывіў рот, і Саня зможана гэпнулася назад у крэсла. Утаропіўшыся ў звычайна спагадлівую, мяккую сяброўку, маўчала колькі хвілін, быццам збіралася з думкамі, потым ціха, неяк вельмі горка ўздыхнула. I - як захлынулася гэтым уздыхам. На вачах выступілі слё­зы, шчокі сталі нервова ружавець.

- Ды ты што, Сань? Чаго ты? Я не хацела... Прабач!

Люба выглядала такой спалоханай (калі гэта было, каб сяброўка пла­кала!), такой няшчаснай (знайшла ў каго камень кінуць!), што самы час яе самую пашкадаваць. Шкадаваць не было каму. Саня ўсю волю збірала-напружвала, каб узяць сябе ў рукі і не расплакацца ўсур’ёз: сама ад сябе не чакала падобнай рэакцыі на нечаканы папрок... Не ўся праўда ў тым, што каго любіла, таго губіла...

Думка, перайначыўшы пачутае, паглыбіла горыч («Губіла?!»), але слёзы не праліліся, адступілі («Каго гэта я губіла, загубіла?»), і дыханне стала выраўнівацца. Калі ж разам з крэслам падсунулася да яе Люба і ціха, без слоў прабачэння, прыпала плячом да пляча, лёгка, быццам і не перажыла толькі што хвіліны надрыву, выпрасталася, насмешліва азвалася:

- Ранку пасля ўкусу залізваеш?

Тая не адхінулася, нават не ўздрыгнула: да насмешлівага тону Сані яна звыклая, ды і больш пасаваў ён ёй, чым істэрычнасць. Скажы ёй хто цяпер, што кіравалася адно эгаістычным разлікам (страціўшы апору, якую заўжды знаходзіла ў сяброўцы, яна канчаткова страціць душэўную раўнавагу), ні за што не пагадзілася б. Хоць так яно і было.

- Дурніцы мы - бабы, - падалася да разламанага бутэрброда Са­ня, раптам адчуўшы галоднае пасмоктванне пад лыжачкай. - Дурніцы, бо дазваляем не толькі карыстацца намі, а і выкарыстоўваць - там, дзе таму ці іншаму лысаму кабялю схочацца.

- Да матрыярхату свет не дажыве.

- Ды пляваць мне на свет! - жуючы, адказала тая амаль абыякава. - Пляваць, бо ён плюе на мяне. То з асалодаю, то з агідаю... Не цікавячыся тым, што я адчуваю, наткнуўшыся на чарговую «ўвагу» або знявагу.

- Не хочаш жа ты сказаць, што не жадаеш быць заўважанай? - вя­ла прадоўжыла гаворку Люба.

- Жадаеш... не жадаеш... Самае небяспечнае ў нашых жаданнях тое, што яны час ад часу збываюцца.

- Гэта нешта новае.

- Усё новае...

- Добра забытае старое, - падхапіла Люба, ацярэбліваючыся ад замерлага на адным градусе настрою. - А ты, як скрозь, мела на ўвазе мя­не, мае жаданні, а не свае?

- Ды і свае, Гаруня.

- Ну-у, калі ты ўжо прозвішча маё ўзгадала, справы дрэнь. Ведаць бы яшчэ, у каго - у цябе, у мяне ці...

- Ці! - рэзка перапыніла яе Саня, чамусьці не падыграўшы сяброўцы, што канчаткова збіла тую з панталыку. - «Нядобрыя зноў думкі? Чалавек не вольны выбраць момант адыходу і тэрмін новага вяртання ў свет, дык, значыць, трэба быць заўжды гатовым...»

- Саня! Што ты сёння ўсё загадкі загадваеш? Штосьці здарылася? А? - раптам занепакоілася Люба, адсоўваючыся і зазіраючы сяброўцы ў твар. - Нейкая ты не такая...

- Ігнатаўна! - гукнула тая буфетчыцы. - Я сёння такая ці ней­кая не такая?

- Ды вы заўсёды самая арыгінальная, Аляксандра Юр’еўна!

- Во! Голас народа, сяброўка... - даядала і яе бутэрброд, запіваючы гарбатаю, Саня. - А ты? загадкі... тэрмін...

- Пра тэрмін - не я, а Шэкспір, - прамаўляла, узіраючыся ў Саню, Люба. - Хоць я з ім згодна.

- 3 кім? - не зразумела тая.

- 3 Шэкспірам.

- А-а-а... Думаю, мы яго так і не сыграем на нашай сцэне.

- ?!

- Угу. Не праглыні мяне разам з непражаваным бутэрбродам, - хмыкнула Саня: такою агаломшанаю яе новым прароцтвам глядзелася Люба, што, здавалася, міг-другі - і гнеўныя іскры з вачэй пасыплюцца. - I ў геніяў бывае клімакс, а Эд Саныч - не геній, як сам пра сябе думае, і даўно не ставіў нічога выключнага.

- Ды ты... - захлынулася гнеўным абурэннем тая. - Ты проста ніяк не можаш забыць, што ён... што ў вас не склалася...

- Мо ведаеш, у каго з ім склалася? - і брывом не павяла Саня.

- У мяне!

- ?!

- Не ў тым, пра што ты падумала!

- Адкуль табе ведаць, пра што я падумала? - задумліва пакручвала пусты кубак у пальцах Саня. - У тым, каб пераспаць з рэжысёрам, ні граху, ні заслугі няма. Было б што абмяркоўваць! А вось на тое, што тычыцца тэатра - прафесіі! - заплюшчваецца грэх: ні часовая слепата, ні часо­вая замілаванасць не апраўдаюць потым правалу.

- Як ты можаш так гаварыць? - як заўжды, змірылася Люба з тым, што не за ёй будзе апошняе слова ў спрэчцы з сяброўкаю.

- А калі я гаварыла іншае? Зняўшы і выкінуўшы некалі ў маладосці ружовыя акуляры, я, спадзяюся, назаўсёды пазбавілася комплек­су страху ці пазней аказацца пакінутай, адзінокай, няшчаснай. Мне здраджвалі - я здраджвала, мяне пакідалі - я пакідала... Ну і што? У чым тут трагедыя?

Люба маўчала. Сядзела, апусціўшы пагляд на дрогкія рукі, і ні сло­вам, ні рухам не рэагавала на сказанае. Пярэчыць Сані тады, калі яна заводзілася, было справай марнай - ды і што б яна аспрэчыла? Яе ўпэўненасць у сваёй праваце? Яе падкрэсленую пагарду да любой слабасці? Яе непераможнае нежаданне прайграваць, нават калі прайграна ўсё? Яе жорсткасць, скіраваную не толькі на сябе?

- Не падабаецца мой максімалізм? - нахілілася да Любы праз стол Саня. - Што ж, не толькі табе не падабаецца. Але як жыць, як выжыць у сканструяваным мужыкамі свеце, не знаходзячы ў іх ні сілы, ні разумення, ні любві, калі самой - самой! - не станавіцца дужай, упэўненай у сваёй сіле?

- «Мы плакалі, прыйшоўшы ў свет, - на прадстаўленне гэтае з шу­там!...», - чамусьці ўспомніліся Любе словы з шэкспіраўскай п’есы, але прамаўляла яна іх так ціха, што словы быццам і не прагучалі.

- Што? - зрэагавала на непачутае Саня.

- Я толькі цяпер зразумела шэкспіраўскае: «Мы плакалі, прыйшоўшы ў свет, - на прадстаўленне гэтае з шутамі...»

Саня ўтаропілася ў яе, пакусваючы губу: не адразу ўцяміла, як і што адказаць. А Люба сумна ўсміхнулася і ціха дадала:

- А яшчэ кажаш: мы ніколі не сыграем Шэкспіра на нашай сцэне...

***

Вечар ціха пагойдваўся на густым вецці таполяў, на струменях пакуль яшчэ не выключанага фантана ў цэнтры сквера, на блісках фараў збоку праспекта, што зрэдку крамсалі няяркае святло ліхтароў, на лёгкім водгуллі крокаў, якое то цішылася, то зноў агучвала каменную павуціну алеяў, заглушаючы то ледзь чутны ўздых, то ледзь чутнае нашэптванне... 3 гадзіну, як абязлюдзелы сквер, звыклы да чаго заўгодна ў такі час, па-свойму абыякава, бязгучна дзівіўся на паэта (хто б яшчэ блукаў па сцёмненых алеях у адзіноце, мармычучы, складваючы адно да аднаго словы!), той жа не зважаў ні на бязлюддзе сквера, ні на павуціну дарожак, ні на час. Іх звёў, спалучыў гэты вечар, повязь магла абарвацца ў любое імгненне, і ў тым, што чаканае імгненне ўсё не наступала, была і свая прычына, і свая інтрыга. Вось толькі каму дакопвацца да тае прычыны, каму разблытваць тую інтрыгу?

Познім вечарам нават час запавольвае хаду: прырода рыхтуецца да сну, нягледзячы на ўсе яшчэ не аціхлы сям-там людскі тлум i pyx крыху асалавелых ад мігцення агнёў легкавікоў. I ўсё ж гадзіннікі, што на вежах будынін ці спецыяльна ўстаноўленых тумбах, што на прыборных панелях аўто, звыкла адлюстроувалi pyx часу, адлічвалі яго прамежкі - і вечар паступова, хоць і непрыкметна, пераходзіў у ноч. У ноч, якая збудзіць чарговы летні месяц, хоць гэта адбудзецца толькі праз пяць-шэсць гадзін: перш трэба было заснуць... Гарадскому люду, гораду, ночы...

Але як заснуць пад мігценне светлафораў і бліскі фар? А тут яшчэ паэт са сваімі заклінаннямі!

Стас - а гэта менавіта ён, Стас Чарняеў, блукаў па скверы ўжо дру­гую гадзіну! - перш навязаў сябе да вечара думкамі пра стрэчу, няхай на­ват выпадковую, з Любашай. Спектакль заканчваўся а дзесятай гадзіне, акцёры пакідалі тэатр хвілін праз сорак, так што напачатку Стаса чакала цэлая вечнасць, - думаць, марыць, мроіць ніхто не перашкаджаў, не перашкодзіў бы, нават калі б схацеў. Ды і хто схацеў бы - тут, у цэнтры Мінска, на сцёмненых алеях, што кружылі вакол старога фантана са скульптураю хлопчыка ў абдымку з лебедзем? Хлопчык абдымаў птушку, лебедзь пускаў струмень вады, вада ціха спявала... Каму якая справа да ўсяго гэтага, апроч паэта?

Словы прыходзілі - дакладней, усплывалі! - з самай глыбіні душы, І, каб не забыць ніводзін з радкоў, Стас прамармытваў іх па некалькі разоў, вывяраючы рытм крокамі. «Абы гучаў, гукаў - хоць чыйсьці кліч трывожны - душа, а не рука - лавіла водгук кожны, - не літасці нябёс - прасіла мукі новай... I зноў - ламаўся лес, і - выжывала слова...» Ён не ведаў, ды і не хацеў ведаць, чые гэта словы, адкуль, чаму нараджаліся ў ім менавіта тут і цяпер, калі нават блакнота ў кішэні не знайшлося, - проста ўслухоўваўся ў сябе, баючыся штосьці ўпусціць. Упусціў, як аказалася, вечар...

Тэатр даўно патушыў агні, цёмны гмах яго высіўся на рагу сквера няўклюднай глыбаю, якая з-за дрэў і на фоне значна лепш асветленага пляца перад будынкам ЦК выглядала нават змрочнаю. Міжволі хацелася адвесці пагляд. Як ад чагосьці мёртвага. I згадка пра тое, што ў тэатры штодня, штовечар тоўпіліся людзі - шуты і трагікі, панёнкі і куртызанкі, гандляркі і прайдзісветы! - прымаючы ўдзел у чарговым спектаклі трупы і публікі, уражання не мяняла. Не адмяняла. Адно што хімераў на сценах і над імі не ставала! Дык і іх легка было ўявіць, пазіраючы са змрочнага закутка сквера.

Злавіўшы сябе на падобных думках - ухапіўшы адну з іх за чорны, як уяўлялася, хвост, - Стас зразумеў, што час выбірацца адсюль і шукаць чым даехаць дадому. Вечар адыходзіў у памяць, і марна азірацца на яго са шкадаваннем: Любу праводзіў пасля спектакля хтосьці іншы, імчацца, каб пастаяць пад яе вокнамі, пазнавата...

- Ба-а! Якія людзі!

3 Гукавым, па ўсім відаць, на добрым падпітку, Стас сутыкнуўся так знянацку, што ні абмінуць, ні саслізнуць у цень таполі ўжо не выпадала. Думаць жа, што цяпер няхутка выбавіцца ад яго, было сабе даражэй. Таму спакойна прыпыніўся, дазволіў паляпаць сябе па спіне, усміхнуўся.

- 3 «Мутнага вока», няйначай, Павел Віктаравіч?

- А няхай яго мухі забадаюць! - пахітваўся той, усё стараючыся заваліцца яму на плячо ці зазірнуць у твар. - Зойдзеш чарачкаю пражыты дзень памянуць, а гэта - другая кампанія ўжо ў поўным складзе, і нагода - не з тых, якую можна праігнараваць.

- I якая ж сёння нагода? - спрабаваў Стас прасоўвацца ўбок тралейбуснага прыпынку, скіроўваючы туды ж і старога акцёра.

- Сёння? Не помню! I, заўваж, не ў тым справа, помніць ці не помніць Гукаў - я! - з якой нагоды піў. Ён - я! - заўсёды п’ём з радасці. 3 ра-дас-ці, малады чалавек! А гэта табе не шухры-мухры за будзь здароў!

- Вера раскрыльвае неба, небам світаюць гады... - мармытнуў Стас, узгадваючы занатаваныя ў памяці радкі, сам не ведаючы чаму.

- Слухай, ты - хто? - зноў устаў у яго на дарозе Гукаў. - Я ця­бе знаю?

- Мы сустракаліся. У тэатры.

- Так, так, так... Прыгадваю. Каля Любашы круціўся... Дык хто не круціўся? А? Загубіце дзеўку...

- Як гэта? - разгубіўся Стас, і калі стары не адказаў, а, топчучыся, адступіў, моўчкі замахаў у адказ рукамі, сам ухапіў яго за плечы, добра-такі трасянуў. - Што вы сказалі? Хто загубіць?

- Вера раскрыльвае неба, небам світаюць гады... Я знаю, хто ты, - атрос той яго рукі. - Ты Стас. Паэт Божай ласкаю. I не станеш вялікім, не-a. Змушаны будзеш, як я, як усе мы, зарабляць на хлеб надзённы.

- Вы... Пры чым тут Любаша?

- Яна яшчэ не ведае, што яе зламалі. Знутры, - адмахнуўся і ад яго, і ад сказанага Гукаў, кіруючыся ў процілеглы ад праспекта бок. Але Стас не мог застацца з загаданаю загадкай сам-насам - ён павінен быў дазнацца, што той меў на ўвазе.

- Вы гаворыце пра яе, як пра цацку! Яна - не цацка, якую мож­на зламаць.

- Усе мы - цацкі ў руках лёсу, Стас, - не азірнуўся ні на яго крокі, ні на яго ўсхваляваны голас той. - Пражывеш з маё, каму іншаму пацвердзіш праўду слоў гэтых. Жыццё - гэта табе не шухры-мухры за будзь здароў!

Ён няроўнай паходкаю аддаляўся, а Стас як прырос да свайго гневу. «Стары дурань! Скамарох з прапітымі мазгамі!» - паўтараў і паўтараў у думках, не разумеючы, чаму так балюча асыпалася на яго цішыня.

***

Новае застолле... Звыклы гул галасоў... Нервовае брэньканне гітары... Люба, як звычайна ў такія вечары, спрабавала пераключыць увагу на штосьці глыбока сваё, унутранае, не залежнае ад натоўпу няпрошаных гасцей, сярод якіх было нават двое малазнаёмых. Калі ўдавалася, то тут жа ўзнікала старое шкадаванне з-за няўдалай спробы тры гады таму стварыць нарэшце сям’ю - і яна шарахалася ад гэтых думак, міжволі пачынала мітусіцца, перастаўляючы талеркі, ці надоўга, пакуль хто-небудзь не знаходзіў яе там, хавалася на кухні. Штосьці паласкала, штосьці перацірала...

Пэўна ж, як цяпер разумела, намер выйсці замуж за вядомага журналіста-міжнародніка з афіцэрскімі пагонамі быў з самага пачатку недарэчны і беспаспяховы. Яна, актрыса драмтэатра, - і афіцэр Камітэта дзяржбяспекі... Заведамая лухта! Серж па-свойму кахаў яе, ні ад каго асабліва таго не ўтойваючы, але ён памятаў (і да скону схільны быў памятаць) апёкі, атрыманыя падчас першага шлюбу і цяжкога разводу. I гэта паўстала паміж імі з першай хвіліны знаёмства. Паўстала і так і не згладзілася. Hi ў самыя рамантычныя дні іх знаёмства, ні напярэдадні шлюбу, ад якога - у самую апошнюю хвіліну - хапіла сілы і розуму адмовіцца. Яна - актрыса, і нават калі б спатрэбіліся паперы аб «неразглашэнні» і «супрацоўніцтве», не магла даць гарантыі на той выпадак...

Дадумваць не стала. Hi шкадаваць асабліва не было аб чым, ні радавацца... Mo і стала б жыццё крыху больш ураўнаважаным, спакайнейшым (падобная да сённяшняй кампанія так позна ў кватэру яўна не ўвальвалася б!), ды жыццё актрысы скрозь ёй не належала. Або - або. Залатая сярэдзіна не для такіх, як яна. Любая спроба спраміць, змяніць сцежку, на якую ступіла, уступіўшы ў акцёрскае брацтва, заканчвалася паражэннем і слязьмі. Даўнімі - у падушку - слязьмі, калі раптам яс­на бачылася, што тэатр - ніякое не брацтва, а, хутчэй ужо, гадзюшнік. Гадзюшнік амбіцый, дзе паражэнне магло азначаць і смерць, зусім не ўяўную. Як там - у Шэкспіра? «Калі надумаўся пакінуць свет, смяртэльнае - і ўяўнае памкненне»?

Талерка выслізнула з рук і бразнулася вобзем, рассыпаўшыся на друзкі так нечакана, што Люба і войкнуць не паспела. Застыла, пазіраючы то на мокрыя рукі, то на чарапкі на падлозе, быццам не ведала ні што рабіць з рукамі, ні як паставіцца да ўтворанага.

- Дапамагчы, Любоў Георгіеўна?

Падняла пагляд: адзін з двух малазнаёмых маладых людзей... Паэт, здаецца...

- Я тут жа ўсё збяру, калі вы скажаце, дзе ў вас сметніца, - ужо збіраў той чарапкі проста рукамі, - праз хвіліну ўсё будзе ззяць чысцінёю, як раней.

- Дзякуй, - атрэсла Люба нарэшце здранцвенне. - Мо дазволіце ўсё ж мне самой? Вы - госць...

- Я - Стас Чарняеў, - выпрастаўся той з поўнымі жменямі сабраных чарапкоў. - Паэт. I я люблю вас. Усе мае вершы прысвечаны вам. Толькі вам.

- Вось нават як! - пасміхнулася Люба, выціраючы рукі. - I прачытаць што знойдзецца?

Чакаю слоў, чужых, расстайных слоў:

Мо прынясуць палёгку, вырвуць з сэрца

Пяшчоту, што ўбіраецца у квецень,

Паверыўшы якомусьці са сноў.

Забыўся сон. Не збыўся. Ёсць жыццё.

Яго шляхі, нарэшце - будні проста,

3 якімі не ўпраўляюся са ўзростам!

А тут - за квеценню ды за лісцём

Не тое што шляхоў, не разглядзець

Бяды, якая стукаецца ў дзверы

Пасланніцай даўно пазбытай веры

У выкупленне, што прыносіць смерць.

Была б вясна! Быў сон. У сэрцы ж зноў

3 такой сляпой нястрымнасцю буяе

Пяшчота, бы не чую, бы не знаю

Нясказаных і прагучалых слоў.

Калі верш адгучаў, настала такая напружаная цішыня, што, здавалася, паветра вось-вось пачне крышыцца, асыпацца, - трэба было нешта рабіць, мусова нешта рабіць...

Першаю апамяталася Люба. Азірнулася на дзверы ў калідор, на пакой з гасцямі, адкуль даносіўся звыклы гул галасоў і ціхае брэньканне гітары, зірнула на крыху збянтэжанага ад уласнае смеласці паэта, заўсміхалася, толькі цяпер усвядоміўшы ўсю недарэчнасць ягонай постаці - з мокрымі чарапкамі ў руках...

- Ды высып ты свае чарапкі ў сметніцу! Памочнік!

- Канешне, канешне, - шукаў той сметніцу паглядам, пакуль Люба не падвяла яго да тумбачкі з прыадчыненымі дзверцамі. - Прабачце. Я выглядаю недарэчна... Знайшоў момант! 3 чарапкамі замест шампанскага...

- Ну, шампанскага я не п’ю. Не люблю, - падала хлопцу ручнік Люба і, пакуль той уціраўся, разглядвала яго: няма і трыццаці... цаны сабе не знае ні як мужчына, ні як паэт... - А прачытаны верш мне спадабаўся. Шмат у цябе такіх?

- Другі зборнік рыхтую. А вам... вам праўда спадабаўся верш?

- Не ведаю, ці дарэчы тут слова «спадабаўся». Гэта - сапраўдная паэзія, і калі вы падарыце мне пры наступнай стрэчы сваю кнігу...

- Абавязкова падару! Я цэлы свет падарыў бы вам, Любоў Георгіеўна!

- Думаю, кнігі будзе дастаткова, - паспрабавала яна астудзіць яго парыў, а калі заўважыла, што словы не падзейнічалі, рашуча і вонкава холадна падштурхнула да дзвярэй нецярплівым жэстам: - Ідзіце! Далучайцеся да астатніх, пакуль я не папрасіла ўсіх пакінуць мой дом.

- Канешне, канешне, - збянтэжыўся той.

- А мо ты ад майго імя выправадзіш...

- Лю-ба!

- Любаша! 3 кім ты там зачынілася?

- Мы патрабуем гаспадыню! - пачулася з калідора, і Люба адчайным рухам, які не схаваўся ад Стаса, зачыніла за ім дзверы і падперла іх спіной.

- Цс-с! Гаспадыня, змарыўшыся, заснула, і мы будзем парсюкамі ванючымі, калі не вымецемся з яе кватэры, - устаў на варце дзвярэй збоку калідора Стас. - Дзве гадзіны ночы, сябры! Глыбокая ноч!

- А ты смаркач яшчэ, каб камандаваць! - крыху прыцішыў голас адзін з нецярплівых (Люба адразу пазнала Пальчэўскага). - Хто ты такі, увогуле?

- Ты што, Юра, заліў вочы і не пазнаеш нашага маладога генія? - прыхінулася да хлопца Ганна, упэўненая, што ёй, як прыме, дазволена і ў гэтым доме, і паўсюль усё. - Стасу далі ад варот паварот, як бачыш. Вось мы яго і прыгрэем.

«Во лярва старая!» - мільганула ў думках без асаблівае злосці, але ў вачах сталі збірацца слёзы, і Люба рабіла аграмаднае намаганне, каб не расплакацца, не завыць уголас: прыйшлі... наеліся-напіліся... замест таго, каб дзякуй...

- Усё, усё, сябры! - гучным шэптам камандаваў Стас, спіной, праз дзверы, адчуўшы ўсю складанасць моманту. - Каго куды давезці, разбяромся па дарозе. Я да вашых паслуг, дамы! Вось так... Вось сюды... Я ўслед за вамі...

Голас цішэў, аддаляючыся, а хутка і зусім аціх. Бразнулі ўваходныя дзверы. Смех і глухія рэплікі яшчэ нейкі час трывожылі рэха - перш у пад’ездзе, потым у двары, куды вываліла кампанія, і стала ціха. Так ціха, што кроплі вады з кепска перакрытага крана падалі ў ракавіну, здавалася, аглушальна гучна. Падалі... скочваліся і падалі... I так не магло больш прадаўжацца, бо слёзы ўжо і так каціліся па шчоках. Каціліся, падалі... услед за кроплямі вады... апярэджваючы іх...

Званіў тэлефон. Недзе ў пакоі, недзе ў тым жыцці, якое яна аднойчы выбрала і якое так ніколі да канца і не прыняла, прызнавалася сабе ў тым або не, званіў і званіў тэлефон.

***

Нарада па ідэалогіі праходзіла ў звычайным рэжыме, нішто не патрабавала ні пазачарговых мер,ні тэрміновых рашэнняў, і Ковач дужа не ўслухоўваўся ў доўгія тлумачэнні дасланае з Масквы цыдулькі, якія ў вуснах Паўлюка (яго, загадчыка аддзела ЦК, шмат хто нават з высокіх партыйных чыноў непрыкрыта пабойваўся) гучалі амаль загадна і пярэчанняў, як заўжды, не выклікалі. Назіраць за ім было не дужа цікава: верны служака партыі, якому за сабачую вернасць спісваліся і залішняя часам жорсткасць у адносінах з падначаленымі, і залішняя заўзятасць у зборы кампрамату на ўсё і ўсіх, і залішне падкрэсленая ўпэўненасць у заўсёднай нязломнасці і незаменнасці. Дзіўна будзе, калі ён так і пражыве свой век, ні разу не азірнуўшыся на сотні, тысячы нязломных і незаменных, чые імёны ўтаптаны ў гразь. Перш - у кроў, потым у гразь... Хто, што ў жыцці мог калі-небудзь гарантаваць, хоць раней, хоць сёння?

Рэформы ў планах... Галоснасць абвешчана... У дэмакраты сёй-той спяшаецца запісацца... «Не па службе, а па розуме - трэба б партыйную чыстку праводзіць, - аглядваў сабраных у кабінеце журналістаў Ковач, пераводзячы позірк з аднаго на другога, - ды няма каму, відаць. Такім, як Паўлюк, разгарнуцца сёння ўжо не дадуць, а астатнія...»

Думка чамусьці балюча кальнула: сорак гадоў як у партыі, і рап­там - сумненні?! Ну, не дайшоў да верхняй прыступкі па службовай лесвіцы... Дык жа, папраўдзе, не вельмі і шчыраваў, каго больш нахабнага наперад прапускаючы! Ведаў: не там верх, дзе лесвіца заканчваецца, а там, адкуль нельга ўпасці, коцячыся ўсё ніжэй і ніжэй. Было ж - і галовы каціліся. I не памятаць гэтага ці рабіць выгляд, што не памятаеш, - хоць і не адно і тое ж, але аднолькава непрымальнае. Для разумнага чалавека. У любы з часоў.

I час абвешчанай перабудовы быў бы нічым не лепшы, нічым не горшы за папярэднія ці наступныя часы, калі б перабудова тычылася не структуры грамадства, а структуры эканомікі, дзе змены наспелі даўно. А так... Ковачу не вельмі хацелася заглядваць за край бачнага: у тым і небяспека, што гэта край, мяжа, за якою магло аказацца што заўгодна. Нават крах краіны. .

- Хачу папярэдзіць, - узвысіў голас Паўлюк, і Ковач, міжволі павярнуўшыся да яго, паспрабаваў звярнуць увагу на тое, што адбывалася: заўзятае следаванне новаму курсу на ўсеагульную галоснасць вітацца не будзе. Любы дазвол - не ўсёдазволенасць, і навыперадкі бегаць, як вядо­ма, добра толькі на стадыёне. Краіна - не стадыён, і хто хоча ўтрымацца на службе, паперадзе бацькі ў пекла не палезе. Я, спадзяюся, ясна выказаўся? Ніхто не хоча запярэчыць?

Журналісты ніяк не зрэагавалі: хто разглядваў пазногці, хто сцяну, у якую ўпіраўся пагляд... Баяліся. Як і раней баяліся. I гэта было так відочна, што выклікала непрыемнае адчуванне. I не толькі ў Ковача. Усе - быццам саромеліся адно аднаго, хаваючы ад сябе саміх самую думку пра страх, запіхнуты ў самы цёмны куток душы: не праяўлены, не выказаны, ён праляжыць там столькі, колькі спатрэбіцца, як ляжаў дагэтуль, а за сценамі гэтага кабінета, гэтага будынка рэдка калі ўвогуле ўсплываў і ўзгадваўся.

- Гатовых прыняць удзел у абмеркаванні ці штосьці аспрэчыць са сказанага няма... - пачаў падводзіць вынік гаворкі ў бязмоўнай зале Паўлюк, каб перадаць права сказаць заключнае слова сакратару, і тут адбылося нечаканае - нечуванае ў гэтым будынку.

- А пытанне можна?

Усе, як па камандзе, павярнуліся на голас, і не на адным твары выбліснула і застыла здзіўленне: жанчына? Паўлюку? пытанне? у прысутнасці сакратара? I не выказаныя, пытанні віселі ў паветры, якое, здалося яшчэ больш загусла і пацяжэла.

- Пытайцеся, пытайцеся, Таццяна Васільеўна! - падбадзёрыў жанчыну Ковач, адразу ўспомніўшы яе імя і месца работы: намесніца Краўцова, былога яго памочніка, і тым крыху палепшыў абстаноўку. - Смелага куля баіцца...

- Ну, да куль, спадзяюся, не дойдзе, - усміхалася жанчына, хоць безумоўна, заўважыла, як збялеў Краўцоў, яе шэф, і напружыліся ўсе астатнія, пазіраючы не на сакратара, а на Паўлюка. - Сярод нас няма людзей выпадковых, не правераных на прафесіяналізм і вернасць Айчыне. Чаму ж нам не давяраюць, адпуджваючы ад галоснасці? Дык мо галос­насць і патрэбная адно таму, каб нарэшце сказаць з усёй партыйнай адказнасцю і адкрыта: штосьці не тое ў нашым каралеўстве, штосьці нядобрае.

Лёгкі шумок пакаціўся ад крэсла да крэсла, але Ковач адным паглядам спыніў яго, павярнуўшыся да жанчыны ўжо ў наступнае імгненне.

- Упэўнены, вы перабольшваеце наш недавер да журналістаў, Тац­цяна Васільеўна. А вось што вы маеце на ўвазе, перафразуючы Шэкспіра, хацелася б уразумець. Выкажыцеся ясней.

- Ідэя галоснасці, як і ідэя перабудовы, зарадзілася, на маю думку, не ў сэрцы партыі, а ў галовах нашых ворагаў. Яна падкінута нам. 3 Захаду. I калі мы заглынём нажыўку, то не будзем свабоднымі ні ў адным рашэнні, - Таццяна міжволі пачала запінацца ад хвалявання: сама ад сябе не чакала падобнай смеласці...

- Не згушчаеце фарбы? - зноў падтрымаў яе пытаннем Ковач.

- Таварыш сакратар... Віктар Віктаравіч! Ды забрадзіў ужо хмель: тое і глядзі, што моладзь пацягнецца да напояў ненашанскіх! Паслабленні павінны быць, ды разумныя. Вывераныя ўсім ходам нашай гісторыі. А не тыя, што правакуюць на вольніцу, разрываючы повязь паміж пакаленнямі, - старалася яна не пазіраць на Паўлюка, які, здавалася, зжыраў яе паглядам: і так словы захрасалі ў горле - не пракаўтнуць.

- Курс партыі не можа падвяргацца сумненням, - не прамінуў той перапыніць жанчыну, не прымаючы ні яе недысцыплінаванасці, ні яе імпэту ні да места.

- Гэта не сумненні, Валерый Юр’евіч, на якія не знаходзяць адказу многія камуністы і якія выклікаюць недаўменне. Калі курс партыі памяняўся - так рэзка мяняецца на нашых вачах! - а з камуністамі, з партыйнымі арганізацыямі не раяцца, не праводзячы ніякай растлумачальнай ра­боты, пра якую галоснасць у сродках масавай інфармацыі можна гаварыць?

Жанчына села, у душы ўшчуваючы сябе за нястрыманасць: ведала ж, што і гэта спроба выклікаць дыскусію, як ранейшыя, акажацца няўдалаю і калегі ніяк не адгукнуцца на сказанае, не падтрымаюць!

- Мяркую, пытанне пастаўлена своечасова, - нечакана падтрымаў Ковач. - I ў бліжэйшы час, - павярнуўся да Паўлюка, у якога твар, што называецца, пайшоў плямінамі, - трэба ў рамках рэспубліканскага семінара правесці шырокую дыскусію, на якую запрасіць вучоных, выкладчыкаў ВНУ, ветэранаў партыі. Упэўнены, падчас гэтай дыскусіі маглі б быць выпрацаваны неабходныя рэкамендацыі для прэсы. I не толькі для прэсы.

- Будзем рыхтаваць, Віктар Віктаравіч.

- Завяршаючы ж сённяшнюю нараду,- прадоўжыў ён, - хачу заклікаць усіх да ўдумлівага, а не бяздушнага асэнсавання ўсіх працэсаў, якія адбываюцца ў партыі і краіне. Асэнсаванне не на старонках газет ці ў тэлестудыях - якраз з гэтым спяшацца не варта, - а ў душы. Усе мы носім партыйныя білеты, і пачуццё адказнасці перад партыяй павінна быць на першым месцы. Што не апраўдвае, як вы разумееце, безыніцыятыўнасці ці абыякавасці. 3 усімі невырашальнымі на ўзроўні міністэрстваў пытаннямі звяртайцеся да нас. У аддзел. Ці да мяне. Дарогу ведаеце.

- Матэрыялы нарады можна атрымаць у сакратарыяце, - падняўся Паўлюк. - Усім усяго добрага!

Кабінет, хоць народу было поўна, апусцеў неяк вельмі хутка і амаль бязгучна: нават крэсла ніводнае не азвалася. Адно што Паўлюк як падняўся з-за стала, завяршаючы пасяджэнне, так і стаяў у нерашучасці, не ведаючы, адпускае яго сакратар ці чакае пэўных тлумачэнняў. Паўза зацягвалася, і ён не вытрываў.

- Штосьці памылковае сказаў я ў часе гаворкі з галоўнымі рэдактарамі і іх намеснікамі, Віктар Віктаравіч?

- 3 чаго ты ўзяў? - усміхнуўся Ковач.

- Дык жа... Гэты дыялог з Голубевай...

- Нельга дапусціць, каб такія, як Голубева, перайшлі ў стан незадаволеных, з якіх ужо фарміруецца апазіцыя. I табе, Валерый Юр’евіч, гэта вядома лепш, чым каму, - вяла корпаючыся ў паперах, патлумачыў Ко­вач. - I табе, і мне - усім нам! - трэба вучыцца так разыгрываць любую сітуацыю, каб і сумнення ні ў каго не ўзнікала, што ёсць нейкае выйсце з яе, апроч таго, якое мы прапануем.

- Ды гнаць іх... - мармытнуў Паўлюк. - Туды, дзе чорт кароў пасвіць...

- Усіх не пагоніш. Бо і так можа выйсці, што самім там няроўным часам давядзецца апынуцца. Таму і кажу. Час ад часу ўсім знаёмую маску мяняць рэкамендуецца. На мякчэйшую... На весялейшую... На іншую!

- Ёсць.

- Ну, ну... Пабачым... - складваў сёе-тое з папер у папку Ковач. - На Краўцова цісні: вытрымае. А Голубеву не чапай: яна яшчэ спатрэбіцца. Не заўтра, паслязаўтра... Гульня толькі пачынаецца! Хто выйдзе з яе пераможцам, яшчэ далёка не ясна.

Апошнія фразы прагучалі ўжо пасля таго, як за Паўлюком зачыніліся дзверы - як сам сябе падбадзёрваў Ковач, думаючы пра сваё, ніяк не звязанае з нарадаю, што толькі што завяршылася.

***

Сказаць, што Ганя не любіла гастрольныя паездкі ў межах рэспублікі з-за дарожных нязручнасцей і неўладкаванага гатэльнага побыту - гэта нічога не сказаць. Яна - проста захворвала за некалькі дзён перад выез­дам, і не так угаворы сябе самой на працягу ўсіх гэтых дзён, як валявы націск дапамагаў выйсці з хворага стану і ўсё-ткі выправіцца на гастролі разам з трупаю. У дарозе ўсё станавілася на свае месцы: анекдоты, розыгрышы, жартаўлівыя заляцанні, найграныя споведзі - ігра, пачаўшыся, не заканчвалася да завяршэння выступленняў, і хоць гэта і выматвала да поўнай пустаты ўнутры, ды калі б не бясконцае тэатральнае дзейства, бы­ло б яшчэ горш і невыносней. А так... Ігра... Прадстаўленне... Тэатр! Жыц­цё вакол - тэатр, чаго ж чакаць ад скамарохаў?

Урэшце, усе (хоць кожны вёў сваю гульню на падмостках жыцця) прыходзілі на спектаклі, каб атрымаць асалоду ад разыгранай перад імі гісторыі чужога кахання, чужой драмы, - і не так важна, што ў ходзе спектакля хтосьці хаваў у вусы з’едлівую ўхмылку, а хтосьці цішком уціраў набеглую слязіну: і пасміхаўся кожны з самога сябе, і плакаў над сваім. У любым выпадку станавілася лягчэй адно ад думкі, што ты не адзін такі ў свеце, не адзін гаруеш са сваімі бедамі, не адзін радуешся маленькім радасцям, якія зрэдку выпадаюць. Ну, як тут не падыграць?

Падыграць - штука няхітрая. Хоць публіцы, хоць каму з партнёраў па спектаклі, разыграным на сцэне ці ў гасцінічным нумары. А потым? Сам-насам з сабой? Сам-насам з даўкай начной цішынёю? Калі ўсе, няхай нават перад самым золкам, пазасынаюць? 3 чым ужо з чым, а з бяссонніцаю Ганя змагацца ніколі не ўмела - здаралася, усё пражытае і перажытае па шматку перабярэ, перамацае думкаю, пакуль зможацца і засне. А ўжо тут, у Наваполацку, пасля ўчыненага Генікам...

Вярнулася адчуванне гідлівасці, калі, здавалася, яе вось-вось званітуе, і зноў давялося выходзіць на балкон, у ноч, якая ціха пагойдвалася над горадам, над Дзвіною, акрываючы іх усім сваім бяздонным небам. Небам, што жыло сваім уласным - таямнічым - жыццём, бо ледзь толькі Ганя абаперлася на парэнчы і падняла вочы, здалося, пагляд выслізнуў і тут жа патануў у срэбна-чорным ззянні яго - патануў, а ўсё рухаўся некуды ўглыб, у міжзорную пространь, уцягваючыся, урастаючы ў яе. I адразу зніклі ўсе думкі і шкадаванні - знікла само ўсведамленне канкрэтнасці, матэрыяльнасці перажываемых імгненняў! Так, быццам ноч чакала менавіта гэтыя імгненні, каб твар у твар, вочы ў вочы з ёй, Ганяю, - з ра­бой Божай Ганнаю, як называлі яе часцяком сябры, - падзівіцца на беспрытульную душу яе, - падзівіцца і Гані паказаць. Зірні, маўляў, угледзься, уразумей, якая ты ў сапраўднасці - якой магла б быць, стаць!

Бо вось жа ўжо ахінала, ахутвала Ганю срэбна-чорнае - не, срэбна-сіняе! - ззянне, і паўставала перад паглядам дзівосная, як на аточанай срэбрам іконе, постаць... Постаць маці? Сама Багародзіца?! Але ж Яна не трымала на руках дзіцёнка, Сына Божага ці Сына Чалавечага - проста ішла насустрач, не кранаючыся Зямлі, не атрасаючы зорнай мітусні з шырокага покрыва свайго, не набліжаючыся... Так, не набліжаючыся! Быццам іх сцяжыны не маглі ні сысціся, ні перасекчыся нідзе ў цэлым свеце, хоць сустрэча і адбылася, адбывалася тут і цяпер, на зыходзе ночы.

I думкі ў Гані не мільганула апусціцца на калені ці хоць пакланіцца Той, да Каго імкнула душа ад нараджэння, - само імкненне ўвысь, насу­страч даўняй мары аб стрэчы, падтрымлівала, утрымлівала яе на крайку ночы, давала сілу не адводзіць пагляд, не агучваць маленне сэрца. Шчасця і так замнога, шчаслівыя імгненні доўжыліся і доўжыліся...

Усё жыццё прамільгнула за гэтыя імгненні перад паглядам душы, і нічога з таго, што выплывала з глыбіняў свядомасці, тут жа знікаючы, раствараючыся ў наступным вобразе, у наступнай карціне, не выклікала шкадавання. Ганя пазнавала сябе і ў басаногай дзяўчынцы, што з дзікунскімі крыкамі захаплення насілася па лужынах пад дажджом, і ў праўдалюбцы-школьніцы са старэнькім партфелем у руцэ, і ў цыбатай юнай спартсменцы пад валейбольнай сеткаю, і ў піянерважатай з вывадкам малых, і ў швачцы ў начным цэху, дзе пад гул машын нараджаліся і дужэлі мары пра сцэну, пра мноства роляў, якія яна некалі абавязкова сыграе на лепшай са сцэнаў, і ў студэнтцы-актрысулі, падманутай умела разыграным каханнем, і у жанчыне-развядзёнцы, на твары якой ніводнае люстэрка не заўважыла б сляды слёз... Пазнавала - і ўсміхалася, калі паспявала ўсміхнуцца, кожнай з іх. Бо за кожнай - і гэта было невытлумачальна! - паўставала зіхоткая постаць Той, да Каго Ганя імкнула, колькі сябе памятала. Яна была перад ёю, хоць і ў некаторым аддаленні ад яе, і нішто у гэту хвіліну не магло устаць паміж імі, засланіць ззянне, якім акрывала іх неба.

«Нішто? Нават тое, што адбылося пасярод ночы, гадзіны паўтары на­зад?» - вярнула свядомасць сваю страчаную ўладу над жанчынаю, і Ганя ўздрыгнула, быццам яе ўдарылі. Уздрыгнула, напружыла пагляд, чапляючыся ім за раптам апусцелы, хоць і пасвятлелы, далягляд, за нябеснае покрыва над ім, што шэрхла, шарэла проста на вачах, і толькі глыбокі горкі ўздых азваўся болем у грудзях. Ці то шчасця перажытых імгненняў сапраўды аказалася замнога - і душа надламалася, ці то ноч адгарала - адгарэла і засыпала шэрым попелам усё, што ўбачылася, або звідзілася.

Па ўсім было відно, што хутка пачне брацца на золак, і крыху азяблай Гані нічога не заставалася, як вярнуцца ў пакой і паспрабаваць сагрэцца. Залезці ў пасцель, сцяцца ў камячок, баронячыся ад згадкі, што зноў нага­дала пра сябе, і сагрэцца. Mo i на душы палягчэла б, калі б цела перастала ўздрыгваць і пакрывацца мурашамі не так на перадсвітальны халадок, як на ўзгаданую абразу зрэагаваўшы.

Адчуванне цяпла і ўтульнасці хутка вярнулася, на душы лягчэй не стала. Горш таго! - перажытае, калі з ёй, актрысаю, узжадалі абысціся, як з вяхоткаю, падабранай на панелі. I хто?! Свае... Гэткія ж, як і яна, служкі сваёй прафесіі і сцэны!

Абурэнне ўспыхнула з новай сілай, і як ні сціналая яна ў камячок, як ні старалася атрэсціся ад яго і павярнуць думкі ў якоесьці іншае - любое іншае! - рэчышча, нічога не атрымлівалася. Зноў яна, паддаўшыся ўгаворам Геніка, уваходзіла ў паўлюкс, які займаў памрэж, зноў уся кампанія ўставала ёй насустрач, і яна ледзь не павярнула назад проста ад дзвярэй - здзівіла не так тое, што разам з акцёрамі ступіў ёй насустрач, пахітваючыся, намеснік міністра... Пекар... Чула пра яго нямала і рознае, сутыкалася чыста вонкава і здалёк...

- Во! - прыклаўся той да яе рукі. - Нарэшце сярод асалавелых ад гарэлкі фізій мужыкоў з’явіўся твар... Прабачце...

Ён пахіснуўся, і калі б Генік не падхапіў яго і не ўсадзіў у крэсла, пэўна, страціў бы і такую ненадзейную апору, як падлога пад нагамі. Ногі - не трымалі, рука ж паслухмяна пацягнулася да шклянкі, паслужліва напоўненай другім сабутыльнікам - драматургам... Ганя не адразу звярнула на яго ўвагу, уражаная не так відовішчам загулу (не гэткае даводзілася бачыць у «Мутным воку», куды сыходзілася ўся калятэатральная брація!), як гнусна-саладкаватаю атмасфераю таннага бардзеля, якая панавала ў пакоі, нягледзячы на адсутнасць жанчын.

«Бач! I гэны тут! Няйнакш, новую п’есу прадаць хоча...» - чамусьці з непрыязнасцю падумала пра мілейшага фанфарона, як усе называлі Жлуктава, Ганя, падшукваючы словы, каб павярнуцца і пайсці ў свой нумар. Але Генік па старой (такой старой, што адзін ён і ўзгадваў калі-нікалі) памяці абняў яе за плечы, на міг прытуліў да свайго пляча, шапнуў у самае вуха: «Не дрэйф... П’ём за яго кошт...»

- Той-сёй ужо напіўся, - адхінаючыся, кіўнула Ганя ўбок Гукава, які спаў у кутку кушэткі ў такой нязручнай позе, што толькі дзіву дацца. - Я пайду...

- Не, не, не! - тут жа падскочыў да яе памрэж. - Хоць на мінутку! Хоць на адзін тост, як той казаў...

- «Той» - гэта той, каго вы так лісліва ўлагоджваеце... на карысць агульнай справы? - атрэсла цяпер ужо яго руку з пляча Ганя.

- Ганна Васільеўна!

- Раба Божая Ганна? - лыпнуў вачыма Гукаў. - Ганнуся! Яны мя­не, старога, спойваюць, каб пераключыцца на цябе...

- Цябе споіш! - падсела яна да яго. - Ішоў бы спаць, Павел.

- Чаму ніхто не налівае даме? - стараўся выпрастацца, сесці раўней Гукаў. - Раба Божая Ганна - гэта вам не хухры-мухры за будзь здароў!

- Ужо наліта, - падаваў праз стол напалову напоўненую шклянку Жлуктаў. - А за што вып’ем, скажа Іван Георгіевіч.

- За цыцкі! За жаночыя цыцкі, мужыкі! За гэткія, як у... - запнуўся той, забыўшы імя актрысы. - За любыя!

- Ну-у-у-... - расчаравана адкінуўся назад, прываліўшыся да сцяны, Гукаў.

- Што «ну»? Што «ну»? - замітусіўся Генік, і Ганя гідліва паморшчылася, потым рэзка, адным глытком выпіла налітую гарэлку, таўханула Гукава.

- Пайшлі, кароль. Давяду да дзвярэй нумара.

Гэтак жа рэзка, адным рухам паднялася, тузанула старога за рукаў, змусіўшы зварухнуцца і пачаць падымацца. Потым усміхнулася Геніку, які падскочыў да яе з разгубленым тварам.

- А як жа Іван Георгіевіч? Ён жа хацеў... Мы хацелі...

- Чаго хацеў Іван Георгіевіч, трэба было хацець да таго, як набраўся, як свіння. Чаго хочаце вы? Ды вы ніколі нічога, апроч таннага поспеху і выпіўкі на халяву, не хацелі!

- Во адбрыла! - пахітваўся побач Гукаў, чапляючыся за яе. - А то ўздумалі падкласці бабу... Раба Божая Ганна - гэта табе, Генік, не хухры-мухры за будзь здароў! Будзь здароў!

- А як наконт бабы? - ікнуў, нават галавы не павярнуўшы ў іх бок, госць. - Што - я так і не патрымаюся за цыцкі? Вы абяцалі, мужыкі...

- Вось іх брудныя сракі і заменяць іх табе! - адказала Ганя, адштурхнуўшы Геніка, і пайшла да дзвярэй. Ужо з парога, ледзь паспеўшы падхапіць пад руку Гукава, які пасунуўся за ёй і ледзь не бразнуўся вобзем, кінула: - Скаціна ты, Генік. Як і твой заступнік.

Пэўна ж, слёз Ганніных ніхто не бачыў, хоць яна з заплаканымі вачыма не адразу знайшла пакой Гукава. Не адразу, але знайшла. I калі той, асалавелы і раскіслы, нарэшце апынуўся на месцы, нават не развіталася са старым: дзе ўпадзе, там і засне...

«Спакайней, цішэй, раба Божая Ганна! Не табе першай, не табе апошняй плюнулі ў душу...» - угаворвала сябе і ў калідоры, і ў пакоі, і на бал­коне, куды адразу, зашчоўкнуўшы толькі замок, скіравалася, адчуўшы, што задыхаецца, задыхнецца, калі не ўздыхне на поўныя грудзі, каб адпусціў боль. Незнаёмы боль... Так, бы на часткі разрывалася душа, а яна нічым не магла дапамагчы ёй... сабе... Думкі блыталіся, невымаўленыя словы забівалі рот, непралітыя слёзы пяклі, выпякалі ўсё ўнутры.

- Цішэй... цішэй... - шаптала. - Hi зямля з-пад ног не выслізнула, ні неба на галаву не ўпала... Вунь яно, неба! Зорнае-зорнае... Агромністае-агромністае! Пасвятлее - і наступіць новы дзень...

Урэшце, Ганя так і не заўважыла, калі наступіў дзень.

***

- Таццяна Голубева. Таццяна Васільеўна, - падала руку памрэжу жанчына і ледзь стрымалася, каб не вырваць яе, калі той паднёс руку да губ. - Часопіс «Айчына»...

- Ну, хто ж не ведае ваш часопіс і вас, яго натхніцельку і кіраўніцу, Таццяна Васільеўна!

- Калі можна, пяройдзем на дзелавы тон... - разглядвала яна памрэжа з той цікаўнасцю, якую выклікаў бы незнаёмы від раптоўна сустрэтага насельніка іншай планеты: гэткі пяцідзесяцігадовы лысы «хлопчык», што заўжды на падхопе, - знешне да прытарнасці паслужлівы і ўсмешлівы, у душы - атрутна колкі і хітры. - Мне хацелася...

- Мне паведамілі, Таццяна Васільеўна, Эд Саныч... Прабачце, Эду­ард Аляксандравіч, галоўны рэжысёр! - упаўнаважыў мяне зрабіць для вас усё, што пажадаеце.

- Так ужо і ўсе?

- Прашу ў кабінет, - выгнуўся той дугою. Усяго на міг. Бо ўжо ў наступны міг узвышаўся над ёю ва ўвесь свой немалы рост, адчыняючы дзверы. - Пакінеце парасон. Вып’еце што-небудзь лёгкае.

- Дзякуй, - павярнулася Таццяна спіной і да дзвярэй, і да свайго праважатага. - Але пройдзем адразу на сцэну, да артыстаў. У мяне мала часу, Алег...

- Алег! Проста Алег! - прычыніў той дзверы, скараючыся яе волі і незаўважным жэстам скіроўваючы Голубеву ўбок грымёрак даволі вузкім калідорам. - Як скажаце, Таццяна Васільеўна, так і зробім. Акцёры пасля рэпетыцыі не разышліся. Эдуарда Аляксандравіча, праўда, выклікалі ў міністэрства. Але ўсё, што вам...

- Канешне, канешне. Дзякуй. Упэўнена, наперадзе - яшчэ не адна сустрэча... Хочам зрабіць сур’ёзны матэрыял пра новую пастаноўку.

- Адно тое, што вы самі...

- Чула: пераглядваецца канцэпцыя спектакля, - зноў перапыніла яго Голубева, і гэты раз даволі груба. Нават сама адчула. - Прабачце, не дала вам дагаварыць, Алег... Не люблю, ведаеце, бясконцага расшарквання. Справа ёсць справа. Нават калі знаходзішся ў нацыянальным тэатры.

- Прашу, - адвёў перад ёю кулісу памрэж. - Мне дазволена будзе прысутнічаць? Ці... У любым выпадку, калі мая прысутнасць неабавязковая, вас потым любы з прысутных праводзіць у мой кабінет.

Адчувалася, што «лысы хлопчык» злёгку пакрыўдзіўся ці рабіў выгляд, што пакрыўдзіўся, але ўсмешка, хоць і сухаватая, твару не пакідала. Голубева кіўнула яму, узіраючыся ў невялікую купку акцёраў, якія сядзелі хто на чым, і ўслед памрэжу галавы не павярнула.

- Добры дзень. Спадзяюся, вы не паміналі мяне нядобрым словам за тое, што змушаны былі затрымацца і чакаць? 3 Паўлам Віктаравічам мы даўнія знаёмцы, для тых, з кім я не сутыкалася, - намеснік галоўнага рэдактара часопіса «Айчына» Голубева. Таццяна Васільеўна, - шукала яна паглядам, дзе лепш размясціцца, каб бачыць усіх, хоць, урэшце, вымушана была апусціцца на вызваленае для яе крэсла побач з Гукавым. - Па Мінску чуткі папаўзлі, што вы тут класіку па-жывому рэзаць пачалі, геніяльны праект ажыццяўляючы.

- Ага. Геніяльны, - буркнуў Гукаў, бо ўсе астатнія, як згаварыўшыся, маўчалі: адно павіталіся з госцяю, а цяпер толькі разглядвалі яе, суадносячы ў думках тое, што чулі пра «жалезную лэдзі», і першыя свае ўражанні. Відаць, уражанні складваліся не на яе карысць, бо Ганна (не лічыла б яна сябе непераўзыдзенай прымаю!) абыякава адвяла пагляд, Генік, павярнуўшыся да Любы, штосьці шэптам пераказваў, а Ганя, хоць і пазірала ў іх бок, думала яўна пра сваё.

- I ў чым яна, геніяльнасць гэтая? - падшуквала словы Голубева, задаволеная, што падчас гэтай першай гаворкі не было рэжысера. - У тым, каб вывернуць сярэдневяковую гісторыю і нацягнуць яе на зламаны войнамі хрыбет дваццатага стагоддзя?

- О-о-о! - падняў галаву Генік.

- Ці ў тым, каб адкінуць трагізм - не гэткае, маўляў, на нашай памяці адбывалася! - і разам з публікай пасмяяцца са старога трагіка з яго залішне эмацыянальным успрыманнем звычайнай сямейнай драмы - адной з тых, што лічыць не злічыць?

- Адкуль вы... - тузанулася Ганна, недаўменна азіраючыся на Геніка. - Няўжо ўвесь горад ужо ў курсе?

- У курсе чаго? - хмыкнула Саня. - Геніяльнасці новай трактоўкі п’есы?

- Вы...

- Аляксандра Юр’еўна, - падказаў Гукаў.

- Вы, Аляксандра Юр’еўна, напраўду лічыце трактоўку п’есы геніяльнай?

- Каго цікавіць мая думка?

- Ну, мяне ж цікавіць, - не адступалася Голубева.

- Вы - не рэжысёр, - залішне рэзка адгукнулася Саня і, каб неяк змякчыць сказанае, дадала: - Акцёры іграюць тое, і так, як бачыць і патрабуе рэжысёр. Сыграць жа мы, як вы разумееце, можам усё што заўгодна.

- Веру. Бачыла. Неаднойчы, - усміхнулася Голубева. - I ўсё ж ёсць - не можа не быць! - у вас і сваё бачанне. Няхай толькі на ўзроўні думкі. Не згоды ні нязгоды - вы ж сыграеце што заўгодна! - а думкі.

- А ў часопісе потым надрукуеце: акцёры іграюць тое, з чым унутрана не пагаджаюцца, - за ўсіх адказала Ганна. - Дык жа не ў гэтым справа. Зусім не ў гэтым.

- У чым жа?

- Таццяна, ты змушаеш рабу Божую Ганну выказацца смялей, чым яна намервалася, - умяшаўся Гукаў, бачачы пэўную насцярогу, а то і прыхаваную пагрозу, як у Сані, у позірках сяброў па сцэне.

- Раба Божая - не раба каго-небудзь са смертных, нават калі ад гэ­тага «каго-небудзь» залежыць на пэўным прамежку жыцця яе лёс.

Ганя не проста не пагадзілася з заступніцтвам Гукава («Чаго гэта ён так напужаўся?»), а зазлавала: у гаворцы між сабой каменя на камені не цакідалі ад прапанаванай канцэпцыі спектакля, абураючыся, а на пытанне каго старонняга гатовы былі шарахацца і хавацца? Напішуць, не напішуць... Голубева не выдавала дурніцаю, а ў тым, як узіралася яна ў іх, услухоўваючыся ў нявыказанае, яўна бачылася не адно жаданне разабрацца, зразумець, але і гатоўнасць прыняць іх думку, іх разуменне. Калі ўжо чуткі папаўзлі па Мінску...

- Ганя, мы ж не выслухалі нашу госцю, - паспрабавала выправіць сітуацыю Люба. - Мы нават не ведаем мэты яе прыходу ў тэатр. Ёй, пэўна ж, нецікавыя нашы стасункі і погляды. А Эд Саныч...

- Вось ужо каго-каго, а Эд Саныча нашы погляды ніколі не цікавілі і не зацікавяць!

- Факт, - паддакнуў прыме Генік, як, дарэчы, заўсёды рабіў.

- А я думаю...

- Па-а-авел Віктаравіч, - тэатральна ўзвыў Генік, паказваючы на гадзіннік, - давайце проста адкажам на пытанні... Таццяны Васільеўны, і ўсё! I не будзем высвятляць, хто пра што думае.

- Я думаю, - праігнараваў той яго патэтыку, - што тэатр - не ба­лаган, дзе адно скамарохам месца. I трагедыя - хоць старая, хоць сучасная! - не шухры-мухры за будзь здароў, калі можна і жыццё і смерць асмейваць, не азіраючыся на ўласны шлях, не ўзгадваючы пра ўласную смерць, што не сёння, заўтра...

Гукаў адмахнуўся, палез у кішэню пінжака, каб выцягнуць трубку і хоць у пальцах яе пакруціць, як нельга прыпаліць, і нечакана прадоўжыў:

- Нічога звышардынарнага, урэшце, не адбываецца. I калі б табе, Тац­цяна, часцей выпадала зазіраць да нас за кулісы ці ў грымёркі, тако-о-ога б наслухалася! Ды гаворкі гаворкамі, а работа работай... Спектаклі, як бачыш, ідуць. Рыхтуецца новы... Рэпетыцыі штодня... Што яшчэ?

- Толькі тое, што гэта - рэпетыцыі «Караля Ліра». Упершыню ў гісторыі тэатра.

- Згодны, - павярнуўся да яе Гукаў. - Гэта не шухры-мухры за будзь здароў, І я не адмоўлюся ад ролі Лipa толькі таму, што рэжысёр ба­чыць караля шутом, старым шутом, які з’ехаў з глузду і аддаў царства, а потым і жыццё, дзеля пацехі публікі.

- О-о-о, штосьці новенькае...

- Старое як свет, - рэзка абарваў ён Геніка, не даўшы сябе перапыніць. - Вось толькі, відаць, дагналі нас часы, калі ўсё - на пацеху, усё - каб публіку весяліць. I не толькі ў тэатры - паўсюль. На плошчах, на экранах, у часопісах... Так, так, так, Таццяна, не ў крыўду табе будзь сказана, і ў часопісах! I да твайго часопіса, як бачна, чарга дайшла...

- 3 чаго ты ўзяў?

- 3 чаго? У тэатр - падчас рэпетыцыі - прыходзіць - упершыню, заўваж! - не хтосьці з аддзела культуры, а намеснік галоўнага... I прычына, як я зразумеў, самая банальная: пайшлі чуткі! трагедыя Шэкспіра прачытваецца, як скамарошы розыгрыш! трупа не разумее рэжысёра!

- Усё так і ёсць, - сказала, як цвік забіла, Ганна.

- I гэта наша ўнутраная справа. Табе так не здаецца? - пакпіла, прыпудрываючы носік, Саня.

- Не знаю, што вам, бабам, здаецца, а мне, старому - і дадам: заслужанаму! - акцёру, раздзьмуты перабудоваю касцёр амбіцый не даспадобы, - сплюнуў Гукаў. - Хутка плюнуць не будзе куцы, каб на генія не патрапіць, а ўся геніяльнасць сяго-таго ў адным слове ўмяшчаецца: брыдота!

- Во дае стары! - буркнуў, схіліўшыся да Сані, Генік.

- Сказанае можна аднесці да новай пастаноўкі ці гэта проста думкі ўслых? - звярталася Голубева ўжо толькі да Гукава, у душы папікаючы сябе за спробу выйсці на гаворку аб тым, што цікавіла, з наскоку, адразу з парога: па усім было відаць, што канцэпцыя спектакля нават тымі, хто заняты ў ёй у галоўных ролях, успрымаецца неадназначна. - Мая цікавасць, павер, падагрэта не чуткамі, і не жаданнем першай ухапіць штосьці смаленае, тым больш - за кошт аўтарытэту акцёраў. Адусюль плыве такое, што і падумаць страшна: а раптам захлынёмся? Не спахопімся своечасова - і захлынёмся брудам, пацехі дзеля... Вось чаму прыйшла да цябе.

- Мо астатнія тут увогуле толькі для масоўкі? - фыркнула Саня і, неяк грэбліва агладжваючы спадніцу, паднялася. - У мяне асабіста - больш ні хвілінкі вольнае.

- Канешне, канешне. Прабачце! - на міг схіліла ў яе бок голаў Голу­бева. - Гаворка толькі для зацікаўленых... Так што дзякуй. Дзякуй усім!

Усе, апроч Гукава, падняліся: хто звяраўся з гадзіннікам, хто збіраў свае паперчыны, перш чым развітацца. Ганна, якой муляла застацца (іх жа ўсіх папросту ветліва выправаджвалі), не адразу, але рушыла за астатнімі. Азірнулася на Голубеву: тая схілілася да суразмоўніка і штосьці ціха даводзіла яму, ці то супакойваючы, ці то дапытваючы, і толькі ўзмахнула ру­кой, калі тая заўважыла яе марудлівасць.

- Ты што? Застаешся? - гукнула з калідора Люба.

Куліса захінулася. Стала ціха. Так, быццам сцэна зусім апусцела. Хоць крыху ўбаку ад пляміны святла ў цэнтры сцэнічнай пляцоўкі па-ранейшаму гаманілі двое - жанчына і мужчына. I ў гэтыя хвіліны не мела значэння, што яна - вядомая журналістка, а ён - народны артыст, што гаманілі яны пра адносіны да трагедыі Шэкспіра і мажлівасць поспеху альбо правалу яе пастаноўкі ў Мінску. Голубева нічога не запісвала, стары акцёр нічога не сцвярджаў пэўна і безапеляцыйна - ён, здавалася, увогу­ле страціў усякую цікавасць да нечыяй там трактоўкі, быццам ніколі і на міг не губляў упэўненасці, што Лір на беларускай сцэне будзе такім, якім сыграе яго ён, Гукаў.

***

- Ды хто ён такі, гэты ваш Гукаў? - лена адмахваўся ад гаворкі Глінскі. - Ну, сорак гадоў на сцэне... Ну, народнага яму выбілі некалі... Дык не яму аднаму! А гады - той скарб, што належыць яму, акцёру, а не тэатру.

- Дык жа не сабе пад нос бурчыць, а на буйны паклёп...

- Ты ідзі, Ген. Я сам разбяруся.

Глінскі праводзіў паглядам Геніка да самых дзвярэй, потым лёгкім рухам рукі сцёр з твару пагардлівую усмешку, што нагадвала грымасу, і нягучна, але груба вылаяўся, памянуўшы далёкую прабабку ўсіх на свеце шутоў: і ходзяць, і гадзяць адзін на аднаго...

«Калі б вы ведалі, з якога смецця...» - выплыў з памяці ахматаўскі радок, і Глінскі стомлена адкінуўся на спінку крэсла, прыкрыў вочы, спрабуючы адключыцца ад занадта шэрай і бязрадаснай рэальнасці свайго, па ўсіх мерках, высокага становішча. Рэжысёр... Галоўны рэжысёр... Тэатр - не нейкі там тэатр марыянетак... А ўсё з марыянеткамі меў справу. Што тут, у тэатры, што вышэй.

«Калі б вы ведалі...» Ды ведаў, ведаў ён, з кім меў справу! 3 кім даводзілася мець справу тут, на зямлі, на гэтай смярдзючай грудцы гразі, на якой адно і льга зрэдку пацешыць сябе, спіхнуўшы каго з разумнікаў у змрок апраметнай, каб пад нагамі не блытаўся. Носіцца то адзін хто, то другі з думкаю на кульгавай кабыле яго аб’ехаць на якім з паваротаў шляху, а таго і не падазраюць, што і шлях, і любы паварот яго ў той ці іншы бок не так званай грамадскасцю вызначаюцца, нават не дзяржаўнымі дзеячамі самага высокага кшталту, а імі - такімі, як ён, Глінскі. Абраннікамі. 3 незапамятных часоў, з жыцця ў жыццё, перадавалася гэта права на абранніцтва лепшым з лепшых у іх крузе - і нікому не разарваць гэты круг, покуль стаіць Зямля і кіруюць усім на зямлі грошы. Нікому са смертных.

Змовы, рэвалюцыі, войны, смерці... Калі трэба - мільёны смярцей! План падпарадкавання ўсіх дзяржаў, усіх народаў адной магутнай купцы Абраных прапісаны да дэталяў не сённяшнім днём, не ў апошнім стагоддзі. I - няўхільна выконваўся. Без якіх бы там ні было адхіленняў ці няўвязак. Так было скрозь. I ніхто не мог парушыць - і не парушаў! - рух па ўзведзенай на пачатку часоў лесвіцы здзяйсненняў і перамог, падножжа якой гублялася ў змроку прамінулых тысячагоддзяў. Прыступка за прыступкаю адольвалі яе не народы, як уяўлялася гісторыкам, падманутым грудамі пакінутых ці, дакладней, падкінутых, ім сведчанняў, а Пасвечаныя. Жрацы, Філосафы, Архітэктары, Папы, Пастыры... Hi займаемае месца, ні імя ніколі не мелі значэння! Іерархія выбудоўвалася па іншых прынцыпах, і таямніцу будовы не разгадаў дагэтуль ніводзін разумнік.

Урэшце, таямніца на тое і таямніца, каб, нават высвечаная з таго ці іншага ракурсу промнікам разумення, была здольная тут жа ачысціцца, адкінуць выяўлены фрагмент і зноў замкнуцца, стаць недасягальнай не толькі для позіркаў, але і для думкі. Пасвечаных жа ў таямніцу - у кол, пад уздзеяннем якога адкрывалася б яна хоць адной гранню, - заўсёды было няшмат. Адзінкі. I яны - Зямлі не належалі...

Думкі забуксавалі, і Глінскі ўнутрана насцярожыўся: раптам перайшоў мяжу дазволенага? Міжволі ж паспрабаваў і сябе ўбачыць на лесвіцы іерархіі... Але насцярога праз міг знікла, не закрануўшы свядомасці, і спакой вярнуўся. Хутка ён ужо зноў закалыхваў Глінскага на сваёй плыні: блакітныя ўсплёскі то ўспыхвалі, то злёгку чэзлі, не згасаючы, а быццам аддаляючыся. Аддаляючыся і вабячы, уцягваючы яго ў незнаёмую духоўную пространь.

I - ці тое, пра што думаў, выклікала адпаведную асацыяцыю, ці то збуджанае думкамі ўяўленне ўзялося маляваць жывую, рухомую карціну, але перад паглядам замест кабінета, застаўленага старой, ледзь не даваенных часоў, мэбляю, з’явілася бязмежная ў абодва канцы пірамідальная лесвіца. Яна ні на чым не трымалася, ні на што не абапіралася - проста імкнула адначасова ў абодва бакі. Дакладней, не сама лесвіца ўтварала гэ­ты pyx, а напачатку шматлікі, а потым, з кожнай новай прыступкаю, усё больш разрэджаны людскі натоўп. Натоўп паломнікаў, натоўп прэтэндэнтаў на вышэйшае становішча, агалцелы натоўп вечна галодных і незадаволеных... Вызначаць Глінскі не ўзяўся б, ды і не было на тое ні часу (усё рухалася, мянялася, знікала і зноў узнікала адначасова, аднамомантна), ні выяўленага праз волю жадання. Мільганула думка: дзе ў гэтым натоўпе ён, Глінскі? - ды мільганула і мільганула, згасшы незаўважнай іскаркай у густой цемнай сінечы.

Выява лесвіцы не знікала. Наадварот - быццам набліжалася, узбуйняючы постаці. Мо толькі для таго, каб у нейкі момант убачыў ён твар натоўпу. Менавіта не кагосьці аднаго ў натоўпе, а - натоўпу. I відовішча аказалася мярзотным (якім яшчэ яно магло аказацца?!), калі, здавалася, усе грахоўныя памкненні, уся жывёльнасць людскіх істотаў увасабляліся ў паточаных чорнай злосцю рысах - усе штурхаліся, кожны груба адпіхваў іншага, працярэбліваючы сабе шлях угору, а pyx, быццам замыкаючыся ў самім сабе, не доўжыўся, а закручваўся, скручваўся ў жахлівы клубок брудных, потных целаў. Піхні - і пакоціцца гэты клубок уніз, душачы, трушчачы тых, хто яшчэ не дапяў сюды, на вышыню пагляду...

Няйначай, думка нейкім чынам матэрыялізавалася, увасобіўшыся ў рух, жорсткі сваёй неадменнасцю, - натоўп адхлынуў, клубок целаў абрушыўся ўніз, крышачы ўсё на шляху. Бачылася гэта выразна, ва ўсёй жорсткай рэальнасці імгнення - і здзівіла Глінскага (калі б мог ён усведамляць цяпер здзіўленне) не аголеная, нічым жыццёва неабходным не выкліканая жорсткасць пакарання, не скрыўленыя, а то і вывернутыя невыноснай пакутаю смертнікаў твары збітых з ног, раздушаных гэткімі ж, як самі, гарапашнымі людзьмі, а тое, што ён пазіраў на ўсе з задавальненнем. Хоць калі задумацца...

Задумвацца ён не стаў - не тая мінута, як кажуць. Задавальненне ж, ледзь толькі крайком свядомасці ўлавіў яго, узмацнялася, расло. У нейкі міг з’явілася адчуванне, што гэта ён, Глінскі, з задавальненнем адкідвае, спіхвае з прыступак гэты натоўп, - усё з большай жорсткасцю, усё ніжэй і ніжэй. Пад ногі! У гразь! У ліпкі змрок апраметнай! Туды, адкуль спрабуюць выбрацца!

- Так, колькі б смутку ў сэрцы ні насіў, быць цвёрдым змусяць гэткія часы!

Хто гэта сказаў? Чаму словы раскатам перуна пракаціліся недзе ўгары, асыпаўшы Глінскага халоднымі іскрамі сінечы? Пры чым тут Шэкспір з яго Лірам? Лесвіца...

Лесвіца знікла. Уся карціна, так выразна бачная толькі што, знікла, і цішыня, пэўна ж, была ўяўнаю. Бо вось ужо слых улоўліваў нечыя крокі ў калідоры, гул горада за вокнамі, дзіўнае рытмічнае пастукванне... Не ад­разу і ўцяміў, што чуе ўдары ўласнага сэрца. Уцяміўшы, глыбока ўздыхнуў і расплюшчыў вочы. Яшчэ падумаў: гэта ад ператамлення, але тут жа схамянуўся, адмахнуўся ад думкі, паспрабаваў аднавіць у памяці сцэну, якую толькі што назіраў аднекуль збоку ці зверху. Хоць мо дакладней: знутры... 3 глыбіні сканцэнтраванасці...

- Эдуард Аляксандравіч, ці можна?

- А-а, - паморшчыўся, пачуўшы голас сваёй прымы, Глінскі і, перш чым устаў насустрач Ганне, даланёю сцёр з твару і самы непрыкметны след раздражнення: з дамамі вечна трэба быць напагатове, каб ненарокам, па неасцярожнасці, не апынуцца раптам перад раз’юшанаю львіцаю. - Заходзь, Ганначка! Цалую ручкі... Цалую ручкі...

Цалаваў ён не ручкі, а шчочкі - ды якое гэта мела значэнне? Ганна адразу адмякла, адтала і... няхай часова, але схавала кіпцікі, якімі ўжо намервалася злёгку паказытаць яму бараду.

- 3 чым да мяне? 3 крыўдаю? 3 просьбаю?

- 3 прапановаю, - какетліва паправіла шалік прыма, усаджваючыся ў крэсла так, каб святло падала на твар крыху збоку. - Не ведаю, чаму ты сам не заўважаеш, што нашы актрысулі ўсё робяць, каб сарваць спек­такль і як не цяпер, то падчас прэм’еры выставіць цябе - цябе, цябе, Эду­ард, як бы ты да гэтага ні паставіўся! - недавукам і пыхліўцам. Я ўжо не кажу пра сябе!

- А што ў іх да цябе? - задумліва агладжваў бараду Глінскі, разглядваючы актрысу, як разглядваў бы казюрку, злоўленую сачком.

- Як што? Як гэта што? - заёрзала тая пад гэтым цяжкім паглядам. - Нельга сыграць ніводзін на свеце спектакль, калі табе не падыгрываюць партнёры! А тут у цябе гэткія выкрунтасы...

- Ну, якія такія выкрунтасы, радасць мая? Табе было б больш да спадобы проста далдоніць завучаны тэкст?

- Не пра мяне гаворка. Калі гэта я самавольнічала, тваю волю ігнаруючы?

- Было, было, - падняўся Глінскі, каб узяць са шкапчыка выпіўку. - Ды каб не ўспамінаць, - па чарцы каньяку... А?

- Ты мяне не даслухаў!

- Даслухаў, не даслухаў... - разліваў той каньяк. - Чаго і пра каго я ў тэатры не ведаю? Ды мне вядомы ўсе насмаркі і крытычныя дні нашых актрысуль, не тое што іх выказванні ці намеры! Упэўнены, што і яны, як і ты, дарагуша, памятаюць, хто ў тэатры гаспадар, чыя воля пануе з ранку да ночы. За гэта і вып’ем.

- За гэта? - вагалася тая.

- А за што? - пацвельваўся Глінскі, задаволена пасміхаючыся.- Усё жыццё - тэатр, а які тэатр - без рэжысёра? А, дарагуша?

- Нешта ты задужа вясёлы... - так і не выпіла Ганна, насцярожана назіраючы за рухамі Глінскага. - Няйначай, новую ахвяру знайшоў?

- Калі ты маеш на ўвазе новую бабу...

- Пляваць мне на тваіх баб, Эдуард! I даўно! Але калі ты ўздумаў пад руінамі свайго новага спектакля пахаваць маю мару пра новае званне, сцеражыся. Я занадта доўга ішла да яго, зашмат паклала...

- Ні-чо-га ні-ко-лі, дарагуша, ты не клала на алтар поспеху, апроч сябе самой, - наліваў сабе другую чарку Глінскі, - апроч свайго шыкоўнага без апраткі цела. Чаго ж раптам захвалявалася? Спалохалася, што старэеш?

- Ну і свіння ты, Глінскі! - ускочыла яна.

- Хіба я пярэчу? - цадзіў той каньяк, быццам пагладжваючы актрысу паглядам. - Са мной трэба ласкаю... Ці забыла?

- Ды пайшоў ты! - ужо ад дзвярэй кінула Ганна, не адразу вырваўшыся з яго ўчэпістага позірку. - 3 ім, як з чалавекам...

- У тым і памылка, - буркнуў Глінскі, адвярнуўшыся ад дзвярэй, перш чым яны зачыніліся. - У тым і памылка, дарагуша.

Ён узважыў у руцэ добра ўжо перапалавіненую бутэльку, зіркнуў на гадзіннік і, спакойна разваліўшыся ў крэсле, чарговы раз напоўніў чарку...

***

Званіў Стас. I Любу, якая ў кватэры была не адна, хоць і не напалохаў гэты званок, але насцярожыў: занадта пільна ўглядваўся ў яе, у яе жыццё прыблудны паэт, і кіравала ім яўна не толькі пачуццё, што б ён сам ні гаварыў і ні думаў у тую ці іншую мінуту. Няйначай, прыглядваў за ёй. То перастрэне ў горадзе - быццам бы выпадкова, то назвоньвае ледзь не сярод ночы, то вакол дома яе бадзяецца... Канешне, можна было б пайсці на больш рашучыя процідзеянні, сказаць каму... з высокапастаўленых, ды іх Люба, хоць і прымала ў доме, баялася яшчэ больш, чым свайго маладога наглядчыка, і лепш не думаць ні пра яго, ні пра іх, нанач гледзячы.

- Хто там так позна, Любаша? - пачула голас Пекара з ваннай і ўздрыгнула ўсім целам.

- Саня. Сяброўка, - салгала, не задумваючыся, і пагладзіла даўно апушчаную трубку: ці то для большай пэўнасці, ці то з падсвядомым шкадаваннем.

- Я сей мамент! Ты ідзі, ідзі ў спальню.

Загад і ў малой ступені не паходзіў на просьбу, і Любе, якая ціха зглынула ўздых, нічога не заставалася, як прыглушыць святло ў кухні і ісці разбіраць пасцель. Яна спрабавала падключыць, як рабіла звычайна, уяўленне і паставіцца да таго, што адбывалася і прадоўжыцца на працягу наступнай паўгадзіны, як да ролі, - да чарговай ролі, на якую пагадзілася і якую змушана была выканаць, пажадана - без адзінай фальшывай но­ты. 3 кожным разам рабіць гэта было ўсё цяжэй: уяўленне прабуксоўвала, душа пачынала пратэставаць... Яе, Любу, выкарыстоўвалі, перадаючы з рук у рукі, і віной таму - яе страх. Так, так! Хацела яна ў тым сабе прызнацца або не, усяму віной - жывёльны страх, у які, як у пастку, загналі яе душу. 3 яе, Любінай, згоды загналі. Напачатку. На самым пачатку, калі ёй, наіўнай, здалося: за поспех на сцэне, за мажлівасць увайсці ў кола набліжаных да ўлады людзей можна ахвяраваць усім, аддаць усё.

3 чагопайшло? 3 гатоўнасці пайсці на што заўгодна дзеля будучай славы - дзеля славы! Адкуль Любе тады, тры гады таму, было знаць, што з усяго ёй паабяцанага і сотай долі яна не атрымае, што давядзецца расплачвацца сабою ўсё жыццё! - перш за абяцанне, потым заплаціўшы, пачаўшы плаціць - хоць і ў думкаах не трымала, што будзе плаціць, - за страх? За страх, што адкрыецца ўся гнусная падаплёка яе двухмесячнага замежнага ваяжу, дзе давялося «тушыць» сексуальны жар вырваных з до­му, з цёплых жончыных абдоймаў чыноўнікаў - аднаго за адным, па чарзе, хаваючы ўласны жах перад тым, што чынілася...

- Як? Ты яшчэ не ў ложку? - перапыніў яе думкі голас Пекара, і Люба, перш чым азірнулася на яго, незаўважна змахнула набеглыя слязіны. - Позна... Так што часу ў нас няшмат.

«Сухажылы, нахабны, упэўнены ў сваёй перавазе арангутанг...» - па­думала яна, распранаючыся і прымружваючы вочы, каб не адкрыць, не адкрываць іх потым на працягу усіх наступных хвілін: цела скаралася чужой волі, душа, калі б магла, калі б мела неабходную сілу, пакінула б цела...

Жалобна зарыпеў ложак, сцялася ў ложку пад цяжарам распуснай грубай страсці Люба, збіраючы ўсю волю ў сцятыя кулачкі, каб не ўзвыць ад бездапаможнасці, ад бездапаможнай тугі па волі, па чыстым паветры любві, якога каторы ўжо год ёй так не ставала.

***

Дзіўны трохкутнік утваралі ў цэнтры горада гэтыя тры будыніны, аддзеленыя адна ад адной старым скверам. Цяжкі, грувасткі гмах ЦК, цэнтральны ўваход у які ахоўвалі аграмадныя каменныя галовы (менавіта не бюсты, а галовы) правадыроў пралетарыяту, пампезны ў сваіх прэтэнзіях на архітэктурны шэдэўр тэатр з гэткай жа пампезнай прыбудоваю грамадскага туалета на рагу паміж сваім службовым уваходам і цэнтральным ўваходам у высокую партустанову, і па-канструктывісцку строгі шэры сталак­тыт Дома афіцэраў, да якога выкшталцона і па-свойму грацыёзна ляпіўся разам з узгоркам, дзе стаяў, былы архірэйскі дом. Мала хто пра гэта помніў, але сапраўды ў канцы XIX - пачатку XX стагоддзя тут мясціўся архірэйскі падворак, і тое, што сёння дом займаў Саюз тэатральных дзеячаў, адно з невялікіх памяшканняў на паўпадвальным паверсе за рыфлёнымі непразрыстымі аконнымі шыбінамі аддаўшы пад рэспектабельную забягалаўку, празваную ў народзе «Мутным вокам», было глыбока сімвалічна. Асабліва, калі накласці намаляваную на цэнтральным пагорку Мінска карціну на знак эзатэрычнага трохкутніка з вокам у верхнім куце.

Ну, ды такія асацыяцыі нават Стас рэдка спалучаў падчас разважанняў - з чаго б раптам? Калі было што містычнае ў «Мутным воку», зазірнуць куды заўжды знаходзілася нагода, то сама атмасфера там... Атмасфера элітарнага басяцтва, інакш не вызначыш: мэтры ад культуры з тужэй, чым у астатняй браціі, набітымі кашалькамі, заходзілі сюды рэдка - звычайна менш крэдытаздольная і больш кампанейская публіка збіралася, каб пагаманіць за чаркаю ці выпіць пад бясконцую гаману...

Гул галасоў, то ціхі, то грамчэйшы, як і воблікі цыгарэтнага дыму і лёгкага кухоннага чаду над галовамі, даўно не ўспрымаўся чымсьці неардынарным ці, тым больш, надакучлівым: дзеля сустрэч, выпадковых ці прызначаных, сюды, ва ўлонне старога пагорка, спускаліся... Калі ж звыклы голас выбухаў зрэдчас гнеўным крыкам ці істэрычным рогатам (здаралася і такое), парушальніка няпісаных правілаў паводзін тут жа ўціхамірвалі. Налівалі... Выводзіць каго нячаста даводзілася: усе ж, ведалі адно аднаго або не, - свае. А са сваімі - па-свойму і абыходзіліся. Не дапамагала чарка налітая, і мацюкамі абкласці маглі, гукнуўшы буфетчыцы: «Тома, заткні вушы!» I напіваліся, і цверазелі тут хутка. Мо таму, што ніхто нікога не выганяў, покуль вечар доўжыўся і было каму заплаціць за чарговую пляшку...

- Нешта ты невясёлы, Стас. I гэта - пасля чацвёртай чаркі? - распавёўшы ўсё, што хацеў, пра сваю новую п’есу і не дачакаўшыся сур’ёзнага водгуку ці хоць бы проста ўхвалы, азіраўся ў пошуках весялейшай кампаніі Жлуктаў. - Прабач, што я ўсё пра сябе ды пра сваё... Ты - як? Што з кнігай?

- Днямі абяцалі сігнальны экземпляр.

- Ну-у, гэта ж падзея! Сама радавацца, а ты...

- Не зважай, - крыва ўсміхнуўся Стас, не здольны ўзяць сябе ў рукі пасля сутычкі з Генікам, які злосна шыпеў: «Шлюха! Ды Любаша - про­стая шлюха, а табе ўсё няймецца ўзвысіць яе, апець...» - 3 адным мярзотнікам не размінуўся, ідучы сюды.

- Плюнь! - махаў некаму драматург з таго кутка, куды яны ўплішчыліся, шукаючы вольнае месца. - Не адразу, не з маладых гадоў пачынаеш разумець, што ўсе людзі - мярзотныя па сваей сутнасці істоты, але калі ўразумееш, жыць значна лягчэй. Hi на каго не ўскладаеш надзей, нікога не падпускаеш бліжэй, чым на аплявуху.

- Жанчыне ж аплявуху не ўмажаш, - падумаў услых Стас і сам уздрыгнуў ад нечаканасці. - Я гэта.. Не ўсё ж аплявуха вырашае...

- Баба! Як жа я адразу не ўцяміў, тваю перакошаную фізію ўгледзеўшы? - усплёснуў рукамі і тут жа пачаў разліваць гарэлку па чарках. - Ды пра баб і ўвогуле думаць не варта. Замуляе - падкоцішся да якой на гадзінку, дужа не ўзіраючыся і не выбіраючы, а здаволішся - гуд бай, май бэбі! I не ўспомніш потым.

- Цынік ты, Жлуктаў.

- Я - цынік, ты - дурань... У чым розніца?

- У тым, што за дурня можна і пакрыўдзіцца, - не стаў піць Стас, нават чарку адсунуў крыху.

- Хочаш праўду? - зрабіў выгляд, што не заўважыў яго руху Жлуктаў, і наліў сабе яшчэ. - Дык хочаш - ці кішка тонкая, каб яе пераварыць?

- Адзін ужо сказаў... - буркнуў Стас, думаючы, як падняцца і прайсці між шчытна ссунутых крэслаў.

- Угу. Сказаў. А ты, паверыўшы, не паверыў...

- Ты - пра што? - тузануўся ён, зачапіўшы стол, і Жлуктаў ледзь паспеў утрымаць яго хісткую раўнавагу. - I ты - ўсё ведаеш?!

- А хто не ведае, стары! Ды выпі, ёш тваю! Выпі і плюнь. Шукаць небажыхарку сярод актрыс толькі паэту ў галаву прыйдзе, а рэальнасць...

- Паслаць бы вашу рэальнасць!

- Вось і пашлі. Адразу палягчэе, - шукаў на стале, чым прыкусіць, і, не знайшоўшы, зноў напоўніў чарку Жлуктаў. - Сюжэт твой і на драму не цягне, не тое што на трагедыю.

Стас моўчкі выпіў, моўчкі пасунуў чарку да Жлуктава, каб той зноў напоўніў яе: лягчэй ад гарэлкі не станавілася, але ж не сядзець як на пахаванні.

Думка зачапіла, і чамусьці стала не па сабе. Якое пахаванне? Каго ён хавае? Што яму раптам убілася ў галаву? Ажно мурашкі па спіне папаўзлі... Міжволі пацягнуўся да ўжо амаль пустой пляшкі, хоць паўнюткая чарка стаяла перад ім.

- Цьфу ты!

- Даўно сплюнуў бы, - адгукнуўся Жлуктаў, хоць увесь гэты час штосьці запісваў на нейкім шматку паперы. - Бабы - толькі бабы, і ў пасцелі...

- Ды што ты ўсё пра пасцель? - ціха, неяк зусім безнадзейна запярэчыў Стас.

- Што азначае толькі адно: да пасцелі ў цябе не дайшло, - пасміхнуўся Жлуктаў крыху грэбліва. - Што, дарэчы, зусім не азначае, што трэба сядзець з пахавальнай мінай.

- I ты - пра пахаванне? - падняў на яго асалавелы пагляд ён.

- Я - пра баб-с! - рагатнуў той. - Хочаш, адну падкіну па-прыяцельску? Не Любаша, канешне, але, павер майму вопыту, хрэн за рэдзьку не саладзейшы.

- Ты не знаеш...

- Я?! Не знаю?! То-ом! Тома! - загукаў той праз увесь пакойчык. - Перадай нам сюды беленькую... Знаеш жа, за мной не заржавее. А то, ёш тваю, тут паэт, таго і чакай, вершамі пачне плакаць...

- Па-эт? Хто тут паэт, апроч мяне? - раўнуў хтосьці з-за дальняга століка, але яго тут жа асадзілі, супакоілі, перадаючы пляшку Жлуктаву.

- Прызнайся: плакаў калі-небудзь вершамі? - адкаркоўваў Жлуктаў бутэльку, адкаркаваў, зноў павярнуўся ўбок буфета. - Тома! Як не згарэў на попел, то аджалкуй нам шашлык з турком, а?

- Шашлык? Не-е-е... - затрос галавой Стас, моршчачыся.

- У цябе не пра шашлык пыталі, а пра вершы, - рабіў сваю спра­ву Жлуктаў, напаўняючы чаркі. - Вершамі плакаць умееш? Як класікі ўмелі некалі?

- Плакаць? Але ж словы...

- Чытай, чытай!

- Пагляд, пагляд... Цяжар іх не ўтрымаць. Чыя ж, урэшце, гэта перамога? Нібы перад душой сваёю строгай стаю як ёсць. А радасці - няма. Ёсць толькі боль. Цяжкі, незразумелы, боль ва ўсім целе, цела ўсяго ўздоўж. I дождж, цяпер ужо бясконцы дождж, там, за акном. I гэты пэндзаль смелы: нічога - за паглядам - не міне, нічога не мяняючы, усё зменіць... 3 малітваю б упасці на калені перад табою - той, на палатне!

Стас чытаў нягучна, але ў пакоі раптам пацішэла, быццам усе ўслухоўваліся ў яго голас. Калі рэзка, крыху ўзвысіўшы голас, закончыў хтосьці непадалёку колькі раз пляснуў у далоні, хтосьці азваўся: «Па-э-эт!», і гул аднавіўся, вечар пакаціўся наезджанай каляінаю. Чокаліся, пілі, гулі, кожны штосьці сваё даводзячы ўсім астатнім, - і каб позірк хто кінуў убок іх століка! Быццам і не гучаў толькі што верш (хоць колькі іх гучала ў гэтых сце­нах!), быццам і не абарвалася, абарваўшы апошні радок, нейкая тонкая стру­на ў сэрцы паэта (хто калі зважаў на чыё - ды і на сваё ўласнае! - сэрца?).

Дзіўна, але нават Жлуктаў у першую хвіліну не знайшоў што ска­заць, - і гэта ён, драматург, які мог звязаць і развязаць любы вузельчык у любой чалавечай драме!

- Гэта праўда... пра Любу? - выціснуў з сябе Стас, зглынуўшы ўздых.

- Ды ты адзін, хто гэтага не ведаў... Том! Што з нашым шашлыком?

- Я пайду, - падняўся Стас.

Падняўся з такой рашучасцю, што бы­ло ясна: утрымліваць марна. I Жлуктаў, якому збрыдла, папраўдзе, іграць ролю цынічнай нянькі, нават спробы не зрабіў. Павярнуўся разам з крэслам, каб прапусціць Стаса, і стаў азірацца, шукаючы, да каго са сваей раскаркаванай пляшкаю прыстаць.

Стас, асалавелы не так ад выпітага, як ад удыхнутага (дым плаваў па пакоі цяжкім брудным ашмоццем), праціскваўся да дзвярэй, ні на каго не пазіраючы, ні з кім не развітваючыся: на гэтым свяце вольніцы і загулу ён быў чужы. Па крайняй меры, сёння.

***

Тое, што Першы не выклікаў яго ў кабінет, а запрасіў прыехаць у нядзелю ў летнюю рэзідэнцыю, Ковача адразу насцярожыла: па ўсім відаць, няпростая размова чакала... Паспрабаваў нават вызначыць мэту падобнага запрашэння ці хоць бы прычыну больш-менш выразную, але потым адмовіўся і ад спробы штосьці загадзя ўразумець, і ад самой думкі пра паездку. Сказана - прыедзе. Не на рыбалку ж запрашаўся: і кастрычніцкае надвор’е не спрыяла, і палітычнае... Палітычнае ўвогул псавалася, пагражаючы якім-небудзь катаклізмам. Прысмак здрады адчуваўся ледзь не у кожным моўленым наверсе слове, і насцярога перапаўзала з аднаго кабінета ў другі - па ўсёй партыйнай вертыкалі. Перашэпты, шушуканні, першыя пошукі запаснога акопа ў выпадку чаго... Не трэба дужа ўзірацца, каб заўважыць, адкуль дзьмуў сіберны вецер.

Нядзеля выдалася бязветранай, хоць шэрань зацягнула ўсё неба з но­чы. Раніцою ж, калі Ковач скіраваўся ў Дразды, пачало накрапваць. Дождж, не дождж... Спярша сыпалася драбнюткая сеянка, заўважная ад­но на лабавым шкле машыны, потым кроплі крыху пацяжэлі, і стаў чуцен лёгкі, асцярожны шолах. Мільганула нават думка: ехаць бы і ехаць вось так няспешна праз ранак, праз восень, забыўшыся на ўсе клопаты, на ўсё, што даводзілася і яшчэ давядзецца вырашаць! Ды дарога недалёкая: праз паўгадзіны «Волга» ўжо абмінала міліцэйскі пост, а яшчэ праз паўгадзіны перад ім патрэсквала паленне ў каміне, а на нізкім століку побач дыміўся кубак гарбаты.

- Нябось, здзівіўся, прымаючы запрашэнне прыехаць сюды? I для грыбоў, і для рыбалкі пазнавата...

Гаспадар сядзеў побач з камінам, зрэдку падварушваў паленне, дзівячыся на агонь, і сур’ёзную гаворку не пачынаў. Быццам адно для таго і прымаў Ковача, каб адагрэць і чаем напаіць. А той і да кубка не дакрануўся. Чакаў.

- Ды ты пі, пі гарбату, Віктар Віктаравіч! Сам заварваў. Па старым рэцэпце. Потым мы з табой пройдземся па алеях, падыхаем лясным паветрам, - не паварочваўся гаспадар, і толькі цяпер Ковач заўважыў, што апрануты ён у світэр і гатоў у любы момант падняцца і пакінуць утульны пакой. - Парасоны знойдуцца. Я, прызнацца, падрыхтаваў іх, зірнуўшы на неба.

- Дзякуй. I за запрашэнне, і за пачастунак, - адпіўшы з кубка колькі глыткоў, паставіў Ковач яго на стол і падняўся: упершыню трывожнае адчуванне нестандартнасці сітуацыі змянілася у ім трывогаю. Штосьці, чаго ён не ведаў і што адбывалася ці ў самым хуткім часе адбудзецца, патрабавала поўнай сакрэтнасці: нездарма ж выходзілі яны пад дажджом прагуляцца!

Дождж хоць і не перастаў, але і не ўзмацніўся. 3-за вялікага парасона неба не праглядвалася, ды і не шукаў Ковач яго паглядам, услухоўваючыся ў ціхі перастук кропель, у крокі, якімі яны мералі мокрую дарожку, услухоўваючыся ў маўчанне гаспадара. Калі той урэшце загаварыў, у голасе не чулася ні трывогі, ні напружання.

- Мяркую, ты, Віктар Віктаравіч, не можаш не здагадвацца, што вымагае нашай гаворкі тэт-а-тэт, далей ад чужых вачэй і вушэй, і разумееш, што не гукаў бы, каб не давяраў табе як раней, так і цяпер.

- Я высока цаню гэты давер. I не падвяду.

- Знаю. I таму хачу, каб слухаў і запамінаў. Не па пратаколе, а па сутнасці.

Нейкі час ён маўчаў. Ішоў, не запавольваючы крокаў і не паварочваючыся да Ковача, і нават шолах крокаў, шолах дажджавых кропель, здавалася, не парушалі цішыні.

- Цана свабоды - вечная пільнасць, казаў хтосьці з філосафаў, - прадоўжыў гаспадар, - і справядлівасць гэтага сцвярджэння адчуваецца асабліва ў нашы дні. Пільнасць, пільнасць і яшчэ раз пільнасць! Каб не застацца ў дурнях. Каб не аддаць усё, што такою працаю здабывалася.

- Усё так сур’ёзна? - не здолеў схаваць заклапочанасці Ковач.

- Вярхушка ўжо амаль нічым не кіруе, хоць многія - і мы! - па інерцыі падпарадкоўваемся. Робім выгляд, што падпарадкоўваемся! Але ж калі з-пад носа імкнуцца вынесці не толькі напрацаванае народам, a і на будучыню партыі, народа з Крамля замах робіцца, нельга жыць, быццам нічога не адбываецца. Мы проста абавязаны прадугледзець, прадухуліць што якое з магчымых наступстваў задуманага развалу краіны і абараніць, калі спатрэбіцца, сваіх. Сваіх людзей.

Зноў колькі хвілін чулася толькі пастукванне кропель, і Ковач не перапыняў узніклую паўзу, абдумваючы не пачутае (нічога новага - таго, чаго ён не знаў, - не прагучала), а магчымасць павароту гаворкі бліжэй да ўласных спраў і планаў. Хто ўспомніць пра іх, рэспубліканскіх лідэраў, у выпадку чаго? Хто да іх прыслухоўваецца сёння?

- Самастойнасці нам не стае! - нечакана вырвалася ў яго даўняе, не аднойчы абсмактанае ў думках.

- Правільна. Правільна мысліш, Віктар Віктаравіч, - запыніўся той, паварочваючыся да Ковача. - Нават тэатр марыянетак развальваецца, калі няма таго, хто ведае, калі і за якую вяровачку тузануць, каб дзеянне працягвалася. Што ўжо казаць пра краіну? Пра вялікую краіну! То змаразмелым старым дазвалялі тузаць сябе туды-сюды без толку і карысці, то мечанаму нячыстай сілай падкаблучніку аддалі ўладу, а цяпер дзівімся, што усе рассыпаецца.

«Смела! - мільганула ў Ковача. - Відаць, і сапраўды спра­вы дрэнь...»

- Вось і кажу, - рушыў той далей, атросшы парасон. - Галоўнаму перабудоўшчыку архітэктары гэтай перабудовы з Захаду шчодра з плацяць - Нобелеўскай прэміяй не абыдзецца! Тым, хто акружае яго сён­ня, мала што перападзе - і яны, разумеючы гэта, выходзяць, прадзіраюцца на авансцэну падзей самастойна і думаць не думаюць, чым усё абернецца. Чым можа абярнуцца... Рэспубліканскія ж партыйныя эліты - і наша ў тым ліку! - пакуль што толькі прыглядваюцца да сітуацыі. Чакаюць. А чаго чакаць? Таго, што у выпадку змовы калякрэмлёўскіх арлоў застанёмся незапатрабаванымі ні ў Маскве, ні дома? Што апынёмся пад нагамі ў больш нахабных пераемнікаў, якіх самі гадавалі ў камсамольскіх школах? Што будзем пахаваны пад шалёнай плынню зняславы і нянавісці? Усё да таго ідзе.

- I выкліча хаос, калі выявіцца, - падумаў уголас Ковач і тут жа папікнуў сябе ў душы за нястрыманасць.

- Хаос... Хаос... - у галовах. I даўно ўжо, - зноў задумаўся Першы на хвіліну, перад тым чым прадоўжыў. - Давераных асоб, з кім мож­на гаварыць больш-менш адкрыта, няшмат. Мажліва, кола іх трэба яшчэ звузіць, пакідаючы толькі самых-самых. Верных - пры любых абставінах. Пры любым павароце падзей. 3 табой першым гавару, Віктар.

- Дзякуй. Я апраўдаю...

- Не спяшайся дзякаваць, бо на цябе ўскладваю немалыя спадзяванні: спатрэбіцца ж не толькі сіла душы, але і сіла волі, і вопыт работы ў органах, і ўменне маніпуліраваць патрэбнымі людзьмі на карысць справы, і актыўна задзейнічаная памяць. 3 гэтага дня - ні слова нідзе не занатоўваць! Увесь распрацаваны план дзеянняў, усе прозвішчы - у схронах памяці. Да таго моманту, калі што якое спатрэбіцца падняць і скарыстаць. Інакш - не тое што кагосьці са сваіх не далічымся, а і ворагаў новых нажывём раней часу. Задача на сёння: калі ўжо і не застацца на кані, то і пад канём, пад капытамі яго не апынуцца.

Не перапыняючы яго, Ковач слухаў уважліва і, як ні дзіўна, усё больш супакойваўся: тое, пра што не мог не думаць усе апошнія гады, набывала выразнасць, думкам адкрывалася новае рэчышча і, як аказалася, не з раз­мытымі брудам і раскаю берагамі, а ўжо ўмацаванымі наколькі магчыма, і цяпер штосьці пачынала залежаць і ад яго, ад яго руплівасці і кемлівасці. Было ж - было, было! - рыхтаваўся шукаць нейкае выйсце самастойна, не давяраючы нікому. Не прызнаўся б, напэўна, у тым самому сабе (з кім жа тады ён працаваў?), а не давяраў, не верыў...

Што ўжо што, а кадэбісцкі нюх яму ніколі не здраджваў: не раз даводзілася пераконвацца, што самыя заўзятыя абаронцы ленінізму і чысціні партыйных шэрагаў без ценю сумнення пакідалі гэтыя шэрагі, здраджваючы і ідэі, і сваім паплечнікам за панюх тытуню... Ну, няхай не за яго, але цана заўсёды аказвалася мізэрнай: ніхто са здрадцаў каму б там ні было ці ча­му б там ні было, па вялікім рахунку, ніколі і нідзе ў свеце не разжыўся на шчасце. Пакуль служылі - служылі. Пайшоўшы на здраду, і ў старых і ў новых гаспадароў выклікалі адно пагарду. 3 тым і жылі. Паблізу ад Крамля ці ў адной з рэзервацый заходняга раю, значэння не мела: на ду­шу - на тое, што ўжо пушчана на распрадажу, - ніхто больш не квапіўся...

Думкі не перашкаджалі Ковачу ўважліва слухаць і запамінаць пачутае. Першачарговыя дзеянні, праверкі, сустрэчы, прозвішчы, банкаўскія рэквізіты... Усё вымагала канспірацыі, усё запатрабуе дадатковых высілкаў: спатрэбяцца не толькі рашучасць, адкрытая і непахісная, але і хітрасць. Абыгрываць жа збіраліся вядомых ігракоў і на іх полі, што заўсёды таіла небяспеку: любая ўцечка інфармацыі магла прывесці да краху. Не да пройгрышу, а менавіта да краху, і таму вывяраць і ўзважваць кожны pyx, кожнае слова давядзецца пастаянна: чым менш пасвечаных, тым лепш.

- Чым менш пасвечаных, тым лепш, - пацвердзіў, замацаваў гэту думку Першы, завяршаючы гаворку.

- Ёсць.

- Застацца на абед не запрашаю: яшчэ адна сустрэча наперадзе. На развітанне скажу: думай. I дзейнічай. Так, як вызначана, - з асцярожнасцю, але няўхільна. Спатрэбіцца - знойдзецца мажлівасць сустрэцца і пагаварыць.

- Ёсць, - зноў адгукнуўся Ковач.

- Не мы распачалі новарэвалюцыйную гульню, мы павінны ў той ці іншай ступені яе выйграць. Бо калі прайграем - і падчыстую! - адыграцца не дадуць.

«Не дадуць...» - пагадзіўся ў думках Ковач і потым, не адразу заўважыўшы, што думка не адпусціла, што два гэтыя словы перакочваліся ў мазгах і хвіліну, і другую, і трэцюю: не дадуць!

Машына з дазволенай хуткасцю рухалася ў накірунку горада, пакінуўшы ззаду асенні дождж, залітыя дажджом алеі загараднай сядзібы, доўгую гаворку з кіраўніком рэспублікі ўбаку ад чужых вушэй, а ён ніяк не мог пераключыцца на новую хвалю часу, на запозненую нядзельную раніцу, якая быццам не хацела аддаваць свае правы новаму дню.

***

- Што да сумленнасці - яна ў цане, тым большае, калі манарх здурнеў... - другі раз, быццам смакуючы, паўтарыў шэкспіраўскую фразу Гукаў, кіруючыся да выхада. Потым, перш чым выйшаў, азірнуўся на Любу, якая ўсё яшчэ корпалася ў сваім кутку. - Штосьці згубіла, Любаша?

- Ды завушніца недзе падзелася... Шкада будзе, калі не знайду.

- 3 маім зрокам дапамагчы не здолею.

- Не, не! Я зараз... Дзякуй! - Люба стомлена прысела на крэсла, на хвіліну прыкрыўшы вочы. Калі ж паднялася, вырашыўшы спыніць пошук, па ледзь заўважным бліску на падлозе адразу ўбачыла непадалёку тое, што шукала. Уздыхнула і, забыўшыся на завушніцы тут, на сцэне, скіравалася ў грымёрку: усе, відаць, разышліся, і яна спакойна, не спяшаючыся, прывядзе сябе ў божы выгляд.

Чамусьці ўзрадавалася, з калідора ўчуўшы Санін голас з грымёркі: з кімсьці яна размаўляла на павышаных танах... Яшчэ праз колькі крокаў стала выразна чуваць, з кім. 3 Ганнай. I тая ўзгадвала яе, Любіна, імя, што змусіла насцярожыцца, прыцішыць крокі і ўслухацца ў галасы: чым яна зноў некаму не дагадзіла?

- Ды адна ты і не ведаеш - ці прыкідваешся, што не ведаеш, - прычыны гэтае ўвагі, - пагардліва прамаўляла Ганна, раз-пораз хмыкаючы.

- Прычына адна: талент. Большы, чым у каго б там ні было, - у мя­не, у цябе... Вось і душыць жаба зайздрасці, вось і плятуць абы-што!

- Як жа! Плятуць... Ды са шлюхамі лепш абыходзяцца, чым з на­шай Любашаю!

- Ну і гнусь жа ты, Ганна! Баішся, што яна, маладзейшая і больш таленавітая, цябе з авансцэны ў цень адсуне? Што не цябе, а яе хутка прымаю будуць называць, узнагародзіўшы званнем народнай артысткі?

- А што? Ужо пра званне гаворка ідзе? - хіхікнула тая. - Неда-а-ца-ніла яе, аказваецца? Думала: за так, за пустыя абяцанкі кватэру сваю ператварыла ў таемны бардзель для чыноўных кабялёў, а ёй усё-ткі вырашылі заплаціць...

- Ды ты... Ты! - захлынулася гневам Саня. - На сябе азірніся! Выеш, як сука старая, не здольная ўкусіць ці хоць бы прылюдна абгаўкаць, а сваіх кабялёў ці палічыла? Ці падлічвала калі?

- Хто з нас не грашыў! I не ў падліках справа, - падкрэслена спа­койна зрэагавала на яе выпад Ганна. - Вось сяброўку кінулася абараняць, а хіба ты - ці я! - не выбіралі, з кім спаць, з кім гуляць. А ў яе, дурніцы, нават не спыталі. Не пытаюцца...

Люба, якая стаяла, прыпаўшы да сцяны, перад самымі дзвярыма, не зачыненымі, а толькі прычыненымі (таму і чула ўсё выразна), адчувала, што вось-вось страціць прытомнасць: у чым, у чым, а ў тым, што тычылася таямніцы яе паводзінаў з высокапастаўленымі асобамі, яна і думкі не дапускала пра іх няпэўнасць ці, тым больш, адкрытасць для ўсіх і кожнага. Канфідыцыяльнасць ёй была абяцана... канфідыцыяльнасць і падтрымка ва ўсім...

«За што? За што?!» - білася ў ёй, разбіваючыся ў кроў, душа, даўно ўжо і так у шышках і драпінах ад сумненняў і няпэўных апраўданняў, і Люба прыціскала абедзве рукі да грудзей з усёй сілаю, на якую цяпер бы­ла здатная, каб утрымаць сэрца, каб утрымацца на нагах і змусіць сябе зрабіць колькі крокаў - у пакой ці прэч ад яго.

- Ды калі хочаш ведаць, - спрабавала прыцішыць голас Ганна, бо но­ты былі такімі высокімі, што ўжо нагадвалі віск, - любы з чыноўных кабялёў адмовіцца ад яе і ўсяго, што ёй наабяцаў, калі ўзнікне хоць самая малая пагроза спакою, упэўненасці ў яе маўчанні. Калі раптам хто-небудзь...

- I гэты «хто-небудзь» - ты?! - ускочыла Саня так рэзка, што перакінулася крэсла. - Пайшла прэч!

«Пайшла прэч... прэч... прэч...» - перакочвала гэты крык па калідоры рэха. Усё цяжэй і цяжэй. Прыгінаючы, прыціскаючы Любу да сцяны. Перш - да сцяны, потым - да падлогі, на якую апаўзала, асоўвалася яна, чапляючыся за свядомасць, як чаплялася б за апошнюю саломінку, і адштурхоўваючы чарнату. Чорную даўкую цішыню...

Дзіўная гэта была цішыня: ні воднага згуку не чула болей Люба ні з-за прычыненых дзвярэй грымёркі, ні з калідора ў абодва бакі ад яе, але, узнікшы немаведама адкуль, набліжалася, нарастала музыка, якую ўсё больш заглушаў барабанны перастук. Бам-бам, бум-бум! Бам... бам... прэч... прэч... Хто і куды яе праганяў? Што ад яе патрабавалі? Падняцца? Ісці? Бегчы... уцякаць...

Апошняе слова, апошні сколак думкі ярка ўспыхнуў, высвеціўшы недзе па-за свядомасцю карціну сонечнага зімовага ранку, праз які, выдзіраючыся з рук ганіцеляў, бегла яна, Люба. Захлыналася марозным паветрам, але бегла, уцякала, пакідаючы ззаду, на белым снезе, перш шматкі садранага, разадранага адзення, потым - ярка-чырвоныя і ўсё больш буйныя кроплі крыві. Яна крычала (ці гэта толькі здавалася ёй?), плакала - а снежны цалік перад ёю шырэў і шырэў, зліваючыся з краямі далягляду, з небам...

***

Прэм’ера «Караля Ліра» фурору не выклікала. Ці то таму, што чуткі самага рознага шкталту распаўзліся па Мінску задоўга да яе і сёй-той з на­чальства, перастрахаваўшыся, не прыйшоў. Ці то таму, што тэатральныя крытыкі як змовіліся не выказваць ацэнак, пакуль публіка не разбярэцца, што да чаго, і ў прэсе з’явіліся толькі кароткія паведамленні: спектакль адбыўся... заняты ў галоўных ролях... цікавая рэжысура... I ўсё на тым. На­ват Эвеліна, якую Глінскі столькі абходжваў і агладжваў у свой час, не азвалася. Хоць на яе выходзілі... прапаноўвалі... Ён сам званіў! Няўжо ўзапраўду ў нечым памыліўся?

- Эд Саныч, да вас...

- Можна без прадстаўлення, - адным рухам галавы, здалося, адцясніла, выцесніла з дзвярэй сакратарку Эвеліна, высокая, мажная і, як заўсёды, грацыёзная ў сваім наймодным футры і футравым шыракаполым капелюшы. - Упэўнена, што мяне чакаюць.

Глінскі падхапіўся раней, чым усвядоміў сказанае, рушыўшы насу­страч знакамітай крытыкесе з усёй магчымай да сябе галантнасцю: з Эвелінай трэба было іграць па яе правілах, не інакш, калі не хацеў прайграць загадзя.

- Якая радасць! Які сюрпрыз! - прыклаўся да абедзвюх яе рук Глінскі. - Не паверыш, але толькі што думаў пра цябе.

- Чаму ж не паверу? - скінула яна футра, якое, калі б гаспадар не падхапіў на ляту, упала б на падлогу. - Я нават ведаю, my dear, як я выглядала ў тваіх думках.

- Зусім так, як цяпер, - падсоўваў ён крэсла. - Варта ўзгадаць толькі імя - Эвеліна! - і ніводзін эпітэт нічога не дадасць і не зменіць. Кава?

- Каньяк! Памятаю, у цябе вадзіўся...

- Для самых дарагіх гасцей!

- Нязвыкла бачыць цябе няўпэўненым ў чымсьці, - так нечакана, што Глінскі ледзь чаркі не ўпусціў, падсумавала яна першыя хвіліны сустрэчы. - Што - не так? Ці ўсё - не так?

- Госпадзе, Эвеліна! - узмаліўся той. - Ну прыкрый трапяткімі вейкамі свой няўмольна востры позірк хоць да таго моманту, калі ў чарках каньяк забулькае. Потым - усё, што заўгодна. Бі! тапчыся! здзекуйся! - я ўвесь твой...

- А то мне табе расказваць, што найбольшае пакаранне для маста­ка - маўчанне. Сцяна маўчання вакол зробленага, - няспешна прамаўляла Эвеліна, назіраючы за рэжысёрам, за тым, як ён рыхтаваў няхітры пачастунак. - Сцяна, нават штучна, з загадзя спланаванае нагоды, узведзеная, - усё-ткі сцяна: ілбом упёршыся, яе не паваліць. I гэткаму ўпёртаму казлу, як ты, Эдуард, не паваліць...

- Мо па старой дружбе, - усаджваўся той паблізу, - скажаш, кім спланаванае? Хоць... - прыўзняў сваю чарку, схіляючы голаў у яе бок, - хоць і так ясна.

- А калі ясна, то чаму ніякіх захадаў не робіш? Чаго чакаеш? - павольна, па глыточку, яўна смакуючы, адпівала яна прапанаваны каньяк.

- Што я, па-твойму, павінен рабіць?

- Ну-у, my dear! Не мне цябе вучыць.

- Зняць спектакль?! - прыўстаў Глінскі.

- Зняць.

- Пасля столькіх месяцаў працы над ім... - зжыраў ён Эвеліну паглядам.

- Ты забыў адзін з неабвержных законаў: варта прызнаць пройгрыш раней, чым пра яго загавораць усе навокал, - і ты ў выйгрышы. Паўза зацягваецца, Эдуард.

- Эвеліначка, я веру табе, як Богу, але ж... - не закончыў ён фразы, быццам наткнуўшыся на яе цяжкі позірк. - Няўжо ўсё так кепска?

- Не сёння-заутра рассыплецца савецкая імперыя. Доўгі шлях барацьбы за гэта завяршаецца. Вось-вось завершыцца! - дзе фарсам, дзе трагедыяй, а дзе і крывёю... На казку попыту не будзе. A і будзе - не на старую, раз­мытую слязьмі скамароха, а на новую, поўную жахаў і вольніцы. I дзівіць не тое, што ты звярнуўся да старога як свет, сюжэта, а тое, што не змог павярнуць яго ў наш час, у сённяшнюю рэальнасць. I гэта ты, Эдуард! - які можа практычна ўсё. Штосьці здарылася? Стаміўся? Страціў арыентацыю?

- Спачуваеш ці абвінавачваеш? - напоўніў ён сваю чарку, не прапаноўваючы (ведаў, што п’е толькі адну) Эвеліне.

- А ты чаго чакаеш? Спачування?

- Падтрымкі. Як раней. Як заўсёды.

- Хочаш ведаць, што я думаю? - гарэзліва абапёршыся локцем на стол, нахілілася яна ў яго бок. - Дык вось, думаю я, my dear, пра тое, што сёння выносіцца на авансцэну, на святло пражэктараў, усё тое, што ўтойвалася, заганялася ў падтэкст, - і выносіцца смела, без аглядак на ідэалагічныя нормы і наштампаваныя традыцыі. Вычышчаць! разбураць! вынішчаць! - вось выклік для наступных дзесяцігоддзяў, і панясе штандар - ужо нясе! - мастацтва.

- Нават з тваіх прыгожых вуснаў, Эвеліна, гучыць пагрозліва, - прайшоўся па пакоі, потым зноў апусціўся на крэсла Глінскі. - Вось толькі што вынішчаць, як усё, дагэтуль не вынішчанае, прагніло да кораня?

- Корань!

Глінскі і брывом не павёў на яе рашучае сцвярджэнне, але ўнутрана насцярожыўся і стаў узірацца ў даму ўважлівей: Эвеліна іграла, як здалося ў той момант, не сваю ролю. Але калі не сваю, то чыю? I чаго чакала ад яго? Якой рэплікі? Якой рэакцыі?

- Ты ж разумееш, my dear, не наш корань, а іхні, - спакойна пацвердзіла Эвеліна сказанае толькі што залішне эмацыянальна, з лёгкай усмешкаю назіраючы за рэжысёрам, які яўна не чакаў ні такога павароту гаворкі, ні таго, што загаворыць з ім пра гэта яна, жанчына. - I тут шэкспіраўскай метафорыкі мала. Метафарай нашага часу павінна стаць штосьці, накшталт: Богам абранаму народу - Богам створаны свет!

- Э-ве-ліна! - развёў рукамі Глінскі, жэстамі паказваючы, што кабінет маглі праслухоўваць, а тая зусім па-тэатральнаму рассмяялася.

- Я заслужыла другую чарку каньяку?

- Э-ве-ліна! - толькі развёў ён рукамі.

- Сказана: жанчынаю праз жанчыну... - задумліва разглядвала яна каньяк, злёгку пакручваючы чарку пальцамі. - Тэатральнай пляцоўкаю сёння ўвесь свет успрымаецца, і не грэх задумацца, што, якога спектаклю ў мініяцюры - у тэатры! - такая сцэна вымагае. Ды так, каб не мініяцюрным, не карлікавым ён выглядаў... Вось задача для такога рэжысёра, як ты, my dear.

- Таму і ўзяўся за «Караля Ліра», - падтрымаў гаворку Глінскі, хоць думаў пра сваё - дакладней, пра нечаканасць візіту Эвеліны і загадкавую няўцямнасць мэты яго: ні слова пра сам спектакль...

- Чаму ж не заўважыў супраціўленне матэрыялу?

- Супраціўленне? - перапытаў, выцярэбліваючыся з думак, - што ты маеш на ўвазе?

- Усё ў спектаклі працівіцца слову.

- ?!

- Дзеянне і гучанне тэксту не супадаюць. Часта не супадаюць, - крыху змякчыла яна ацэнку. - Няўжо сам, Эдуард, не заўважаеш? Усе - падкрэсліваю: усе акцёры! - іграюць адно, прамаўляюць другое, а думаюць... у вогуле, здаецца, не думаюць.

- Думае рэжысёр!

- Рэжысёр, my dear, ажыццяўляе рэжысуру - тузае за вяровачкі, - адпіла яна невялікі глыточак з чаркі. - Твае словы, дарэчы! Ты неаднойчы даводзіў мне, што любая ўлада - і ўлада над сцэнаю і публікай перад сцэнаю таксама! - гэта ўменне маніпуліраваць словамі, ідэямі, людзьмі. Калі ламаецца любое праціўленне, знешняе і ўнутранае. I ламаецца лёгка, без непамерных высілкаў, амаль незаўважна, у стылі загадзя пралічанай, разлічанай на выйгрыш гульні.

- Маналог класнай дамы...

- Што?

- Гэта маналог знакамітага крытыка, і ён, як я здагадваюся, не вы­магае маёй рэплікі.

- Я чакала: ты неяк патлумачыш чаму, у нейкі момант упусціўшы рычагі ўплыву на трупу, развязаў з ёй вайну... амаль...

- Я? Вай-ну?! Госпадзе, Эвеліна! Чые байкі ты слухаеш? - амаль непадробна абурыўся ён. - Акцёрскі імпэт, піетэт перад Шэкспірам, перад тэатральнай «класікай», мажліва, перашкаджае - шкодзіць інтэрпрэтацыі спектакля, таму што я - рэжысёр! - не змог давесці кожнаму свой погляд, свае патрабаванні, але - вайна?! Да гэтага, мяркую, не дойдзе.

- Пры адной умове, - смакавала Эвеліна.

- І якой, калі не сакрэт?

- Ты адменіш спектакль. Да лепшых часоў, - зноў паспрабавала яна змякчыць вынесены вердыкт, усміхаючыся.

- I ты, канешне, ведаеш усё пра тыя часы, - буркнуў Глінскі, падліўшы колькі важкіх кропель у сваю чарку.

- Я - не ведаю. А ты, my dear, павінен ведаць! - і брывом не павяла Эвеліна на яго буркатню і незадаволенасць. - Калі возьмеш на дні тры адпачынак і наведаеш Вільнюс, усё ў святле гэтай паездкі ўявіцца іншым.

- Парада ці закамуфліраванае парадаю патрабаванне? - церабіў бародку Глінскі, стараючыся зразумець больш таго, што пачуў.

- Табе вырашаць, Эдуард, - паднялася тая. - Вырашыш ехаць, до­брая кампанія знойдзецца.

- Я до-о-обра падумаю! - засмяяўся Глінскі. - Пасля такое сустрэчы, пасля такой гаворкі...

Ён немітусліва таптаўся вакол Эвеліны: прыклаўся да абедзвюх пульхных ручак, падаў футра, дапамагаючы апрануцца, цікаваў за кожным яе рухам, за кожным жэстам. Зрэдку адпіхваў недарэчнае ў гэту хвіліну пытанне: недаацэньваў ці пераацэньваў ён уплыў Эвеліны на падзеі апошняга часу? Зрэдку лавіў усмешлівы бліск яе позірку, міжволі схіляючыся перад ім голаў, і пачынаў злаваць: паводзіць сябе, як хлопчык... а разабрацца: без дай прычыны...

- Мы недагаварыілі, Эдуард, - абаперлася яна на яго локаць, лёгенька разварочваючы на сябе. - Наступны ход - твой, і час, як кажуць шахматысты, пайшоў.

- Што, калі прыеду да цябе вечарком? - паспрабаваў ён абняць Эвеліну.

- Прапанова не прымаецца, - рухам пляча атрэсла яна яго руку.

- Што, калі запрашу лэдзі ў рэстаран? - прадоўжыў ён гульню, праводзячы Эвеліну да дзвярэй.

- Надумаеш - запрасі, - чмокнула яна паветра каля шчакі Глінскага і выслізнула за дзверы, на міг апярэдзіушы яго наступны крок.

Калі дзверы зачыніліся літаральна перад носам, нейкі час ён стаяў нерухома; думкі рушыліся ўслед за Эвелінаю, а ён не мог ні звярнуць іх, ні ступіць да дзвярэй - з тым ці іншым намерам... Штосьці Эвеліна недагаворвала... Што?

***

Калі і выпадала Ковачу вольная хвіліна, то адно між двума тэлефоннымі званкамі або дзвюма прызначанымі загадзя стрэчамі: людзі! людзі! людзі! Кожнага трэба яшчэ раз праверыць, кранаючыся самых патаемных вузельчыкаў памяці, і ў выпадку чаго - адсеяць. Адхіліць. Цяпер ужо незваротна. Выпадковага ў іх рабоце і раней было няшмат, у сувязі ж з маскоўскімі палітычнымі бойкамі, пасля якіх разломы і шчыліны пайшлі па ўсёй краіне, руйнуючы партыю, пільнасць патрабавалася ва ўсім. Ва ўсім і пастаянна. Памылкі, і самыя што ні на ёсць нязначныя, надалей проста недапушчальныя: на карту пастаўлена многае... Калі не ўсё. I нават здагадкі не павінна ні ў каго ўзнікнуць, што ў калідорах ЦК...

Дадумваць не стаў, хоць думкі не першы дзень мулялі, змушаючы сяды-тады і волю, валявы націск скарыстаць, каб даць ім адпачыць. Адпачыць... Выпрастацца ў крэсле ва ўвесь рост, закінуць рукі за галаву, прымружыць вочы і расслабіцца. Так, каб на хвіліну-другую адключыцца ад рэальнасці, убачыць лагчыну, зараснікі лотаці над ціхай рачулкаю, човен, сябе ў чоўне з самаробнай вудаю ў руцэ... Калі тое было, не мела значэння, колькі гадоў з таго дня мінула, лічыць не злічыць, а спакой вяртаўся, паглынаў яго, закалыхваў - хвіліну, другую... Больш - рэдка выпадала, але калі б не гэта здольнасць душы, уяўлення вяртацца ў адно з імгненняў пражытага, у памяць, ён не вытрываў бы шалёнага рытму працы - з дня ў дзень, з году ў год.

Вось і цяпер, пасля тэлефоннай размовы з маскоўскім стратэгам, калі ўсё гаварылася толькі для таго, каб нічога не сказаць («Вы ж глядзіце там!» - усё, што запомнится), Ковач не стаў піць астылы чай, а крыху адсунуў крэсла ад стала і выпрастаўся ў ім ва ўвесь свой рост. Хрыбетнік - як мага прамейшы, галава - злёгку адкінутая на спінку крэсла... Прымружыў вочы, пачаў пагладжваць лоб над пераноссем, сціраючы з памяці ўсё, не вартае ўвагі сёння, цяпер - чакаючы ціхага ўсплёску святла, з якога вы­плыве спомін. Той ці іншы спомін... 3 мінулага ці з яшчэ непражытага...

Думка, крыху каструбаватая («Спомін... з непражытага...»), слізганула па краі свядомасці, не зачапіўшы, не парушыўшы засяроджанасці, і, здавалася, яшчэ міг-другі - і нішто не скране запоны цішыні. Але імгненне доўжылася, не пераходзячы ў наступнае, а ў цьмяным святле ніяк не магла акрэсліцца знаёмая далеч. Павольныя, ледзь заўважныя ў сваёй запаволенасці хвалі цяжкой непразрыстай сінечы падступалі, накочваліся бясконца - канца ім не было! - а час застыў, прыстыў да спыненага імгнення.

- Я палюбіла цябе... Люблю цябе ўсім сэрцам! А ты кінуў маё сэрца пад ногі натоўпу...

Голас прагучаў так выразна, што Ковач уздрыгнуў: там, у шэра-сініх хвалях цішыні нікога - нічога! - не было. Ды і адкуль чаму было ўзяцца, як яго самога ў гэты момант не ўгледзеў бы ніхто ні там, ні дзесьці ў іншым кутку часу?

- Ты прыйшоў... ты ўвайшоў у маё жыццё, перавярнуўшы, павярнуўшы наўстырч. Усё, чым жыла мая душа, аказалася зруйнаваным, раструшчаным, а я як аслепла: рвалася туды, куды мне ўваходу не было, куды мяне не пускалі. Ты - не пускаў! Любіў мяне - казаў, што любіў! - і не ўпускаў у сваё жыццё. Мажліва, не мог... Мажліва, не хацеў...

Ковач пазнаваў і не пазнаваў голас, узіраючыся ў цьмянае святло. Хто да яго звяртаўся? Адкуль?

- Адтуль, адкуль я ўжо не вярнуся. Не вярнуся... Хоць я так доўга чакала твайго прыходу, каб прыпасці да цябе, зліцца з табой - і стаць шчаслівай, самай шчаслівай жанчынаю ў свеце! Ты забыў, што прыходзіў... што абяцаў зноў прыйсці.... Абяцаў - і больш не прыходзіў... пасылаў іншых...

Словы часам абрываліся, не дагучаўшы, і ён быў упэўнены, што расчуць усё да канца перашкаджала раздражненне, невядома чым выкліканае.

Чым? Нежаданнем успамінаць? Раптоўна збуджаным пачуццём незразумелай віны? Ці мала каму ён штосьці некалі абяцаў!

- Ты забыў... А я рабіла ўсё так, як ты хацеў, як перадаваў праз тых, каго пасылаў у мой дом...

«Ды нікога нікуды я не пасылаў! - абурыўся ў душы Ковач. - Толькі звар’яцелай ад адзіноцтва бабы мне не ставала!»

Абурэнне было непадробным: ён не мог уцяміць, у чым яго абвінавачвалі. I хто? Жанчына? Ён - жанаты. У яго сям’я. Двое дзяцей.

- Я палюбіла цябе... Люблю! I штодня, штоміг паміраю ад любві, растаптанай тымі, каму ты мяне аддаваў... аддаў... I нават калі б сказаў, што аддаваў на пагібель, я не запярэчыла б! Любоў не можа абараняцца... абараняцца ад людзей... ад жорсткага свету... I гіне. Чуеш? Яна гіне - і губіць мяне. Пагубіць! Чуеш?

«Чуеш? чуеш?.. чуеш?..» - перакочвалася дзесьці глыбока ў ім рэха ледзь чутнага клічу, і Ковач адчуваў, як болем адгукаецца на яго сэрца.

- Што здарылася? Што павінна здарыцца?

Падумаў ён ці прамовіў, пэўна б не вызначыў. 3-за разарванай пытаннямі запоны цьмянага святла выплывала карціна сквера, звычайна бачнага з акна яго кабінета, фантан, будыніна тэатра... Яшчэ да таго, як перш на каменнай сцяне будыніны, а потым на вышчарбленым асфальце з’явілася выява жаночага твару, Ковач зразумеў, каму належаў голас, хто звяртаўся да яго з памяці. Хоць хіба толькі з памяці?

- Лю-ба?! - ці то здзівіўся, ці то перапытаў здагадку Ковач, і цішыня выбухнула, на вачах развальваючыся на кавалкі, рассыпаючыся на друзкі. Лыпнуў вачамі, тузануўся ў крэсле, вяртаючы больш зручную по­зу: задрамаў ён, ці што?

Падаўся да кубка, але піць не стаў, а ўключыў сувязь з прыёмнай і папрасіў прынесці наноў завараны чай. Потым падняўся і, перасмыкнуўшы плячамі, пайшоў да акна. Нейкі час бяздумна, бяспамятна дзівіўся на заснежаны сквер, у цэнтры якога стаяў выключаны, укрыты ад халадоў фан­тан, на амаль бязлюдныя цяпер алеі, ачышчаныя ад снегу, на гмах нацыянальнага тэатра, які нечым няўлоўна нагадваў агромністую, завешаную ад адсутных гледачоў і акамянелую ў сваёй нерухомасці сцэну. Якога спек­такля чакала яна? Чым - пражэктарамі ці вогнішчамі? - асветліцца?

***

Здавалася, ночы не будзе канца: яна то правальвалася ў цішыню - і тады ўсё вакол мярцвела, пачынала растварацца ў дрогкай цемры, то з нейкай сляпой безвыходнасцю білася ў сцены, у вокны - і тады гучнеў, нарастаў халодны, нейкі металічны звон, ад якога было не ўкрыцца, не схавацца ні пад коўдраю, ні пад падушкамі. Любу як ліхаманка трэсла: перш яна не магла сагрэцца, потым аблівалася потам, скідвала з сябе ўсе коўдры - і ўсё на працягу некалькіх хвілін, а то і адной хвіліны. Незразумела, адкуль кожны раз бралася сіла на новы pyx, але зноў і зноў яна саскоквала з ложка, каб, зрабіўшы круг па кватэры, знайсці ручнік ці любую сухую анучыну і ўцерціся, зноў і зноў пасля таго, як вярталіся дрыжыкі і пачынала ляскаць зубамі ад холаду, кідалася да ложка, накідвала, нацягвала на сябе ўсё, што трапляла пад руку.

Тэмпературу Люба не мерала, нейкім дзесятым пачуццём адчуваючы, што прастуда тут ні пры чым, - атрутнай стрэмкаю перасела ў душы крыўда, і атрута болем расцякалася па раптам аслаблым целе, знясільваючы, нявечачы яго. Вось-вось, здавалася, абваліцца яно хоць на ложак, хоць на падлогу і пачне нерухомець, мярцвець - і нарэшце адпусціць душу, адпусціць жыццё на ўсе чатыры бакі, ажно не. Вярталася думка пра загнаны ў душу боль - вяртаўся боль - і стогнам адгукалася на яго жанчына.

А ноч доўжылася і доўжылася, стрэлкі гадзінніка быццам бы ўвогуле спыніліся... I - каб які нечаканы тэлефонны званок! Каб якая ратавальная думка! Не... Чым далей, тым горш. Калі стома або чарговы наступ ліхаманкі перапынялі яе кіданні па пакоях - з пакоя ў пакой, Любе пачыналі мроіцца нечыя постаці паблізу, нечыя твары. Мноства самых розных твараў! I ўсе схіляліся над ёю, па чарзе, а то і ўсе разам корчылі грымасы, крыва пасміхаліся, запаўняючы пакой спярша гэтымі абразлівымі усмеш­камі, потым не менш абразлівымі словамі.

- Вы толькі зірніце на яе! Вяхотка, а туды ж! - пра любоў, пра слё­зы па страчаным каханым...

- Званне выслужвала, перад кожным чыноўным кабялём спадніцу задзірала, перад кім іншым недатыкальную з сябе корчачы.

- Маладая, ды ранняя!

- Усім вочы не завяжаш: ба-а-ачылі - і... неаднойчы бачылі, якперш скача, а потым плача!

- Даскакалася...

- А гонару колькі! I той ёй не пара, і той не партнёр... Не тым заваблівалі, відаць. Не ўхваляць, а добра пужануць трэба было, каб у абдымкі трапіць.

- Ды не абдымаў шукалі...

Галасы таўклі цішыню, якая калючымі іголкамі асыпалася на Любу, і хутка яна перастала ўспрымаць сэнс слоў, сэнс таго, што адбывалася.

- Мама! ма-ма! - гукала тую, чыйго твару не памятала, а над ёю схіляўся перакошаны злосцю твар незнаёмай жанчыны.

- Любоў... Бач чаго захацела!

- Саня! Я збіралася ўсё табе расказаць... Абавязкова расказала б! - адпіхвала яна незнаёмы твар, звяртаючыся да сяброўкі, а ў адказ гучаў смех, чыйсьці істэрычны смех.

- Другая ганарылася б сонмам грашавітых палюбоўнікаў, а гэта апраўдваецца.. I перад кім!

- Я палюбіла цябе... Люблю цябе! Няўжо ты не адчуваеш, як я паміраю? - узгадвала Люба каханага, а сэрца спынялася, дыхаць не было чым.

Неймаверным намаганнем волі змусіла сябе ўстаць, уключыла святло, каб яшчэ раз пераканацца, што ў пакоі нікога не было, і зірнула на гадзіннік. Пяць гадзін раніцы... Улетку дзень бы ўжо займаўся, а цяпер... I цяпер яна магла апрануцца і пайсці на вуліцу. Прайсціся па ўсё яшчэ сон­ным горадзе, падыхаць чыстым марозным паветрам.

Думка падбадзёрыла. I яшчэ да таго, як прыйшло рашэнне, Люба пачала нацягваць боты, шукаць паглядам футра і шапку: на вуліцы, на марозе ўсё прыйдзе ў норму, усё нейкім чынам вытлумачыцца - і боль аціхне. Паціху, памалу адпусціць, вярнуўшы спакой. Хоць некалькі гадзін спакою, у якія льга будзе адпачыць, адаспацца. I тады... Тады яна здолее ўгаварыць душу змірыцца - прыняць адзіноту як належнае і змусіць яе дараваць адступніцтва сяброў, адступніцтва каханага. Каб жыць. Каб неяк жыць далей...

Спускаючыся па лесвіцы, Люба лічыла прыступкі. Чаплялася за парэнчы, змушала сябе ісці далей, рабіць крок за крокам і лічыць. Сто дзевяноста шэсць... сто дзевяноста сем... Лічбы свядомасцю не фіксаваліся, але думкі адганялі - і адно гэтым дапамагалі, падтрымлівалі, адлічваючы і прыступкі, і крокі, і імгненні, уціснутыя ў паўцёмны лесвічны прагал з усё яшчэ адключаным ліфтам.

Марознае паветра, ледзь толькі ўправілася Люба з цяжкімі ўваходнымі дзвярамі, апякло дыханне, змусіла страпянуцца, апрытомнець, узгадаць пра мэту сваіх дзеянняў. Прайсціся... аддыхацца... забыць пра начныя прывіды... суцішыць боль у грудзях... Словы, як толькі што лічбы, надавалі пэўны рытм руху, павольным, калі не запаволеным, крокам. Прайсціся... аддыхацца... забыць... Неглыбокі снежны покрыў, у які ўдрукоўваліся і словы, і крокі, ледзь прыкметна адбліскваў час ад часу сваімі сінімі крышталікамі, хоць Люба наўрад ці заўважала гэта. Ішла, ку­ды ішла, - уздоўж доўгай сцяны. Калі сцяна заканчвалася, паварочвала, рухаючыся ўздоўж другой сцяны. Што гэта за сцены, чаму яна як навяза­на да іх увесь час, куды б ні паварочвала, не ведала. Ды і не хацела ведаць. Важнейшым здаваўся сам рух, павольны, але няспынны, - пакуль не пакінула сіла, пакуль не скавала стома, трэба было ісці. I ні аб чым не ўзгадваць, ні пра што не думаць!

Дзіўнае (калі б хто дзівіўся на яе ў гэтыя хвіліны) гэта кружэнне вакол дома - круг за кругам вакол дома, дзе жыла, - крыху запавольвалася, але Люба не магла спыніцца. Ледзьве ногі валакла ўжо, заграбаючы снег то адным, то другім ботам і раз-пораз спатыкаючыся, а ішла і ішла. Імкнулася прагуляцца па горадзе - вось і прагульвалася! У той бок ці іншы - якая розніца! Яна толькі ўзрадавалася б, калі б раптам заблудзілася ў бязлюднай шэрані гарадской прасторы. А яшчэ лепш - у бяздоннай шэрані ночы, адкуль ужо не выбралася б... Ды не гэта, не гэта змушала рухацца, бо вось жа ўжо заазіралася Люба, пазнаючы і не пазнаючы дом, няроўную сцежку, пратаптаную ёю ўздоўж дома, дзверы ў пад’езд. Вось ужо збірала апошнюю сілу, каб адолець некалькі прыступак да дзвярэй, адчыніць дзверы...

Яшчэ ў ліфце адчула, што задуха вяртаецца, што трэба расшпіліць футра і зняць шапку. Перад дзвярмі ў кватэру ўзгадала, што не ўзяла ключы, але дзверы, не прымкнёныя пры выхадзе, лёгка адчыніліся, упускаючы яе ў прыхожую.

- Вярнулася... вярнулася... вярнулася... - засіпелі з усіх бакоў, здавалася, самі сцены, і Люба не вытрывала новага наступу думак: абхапіла галаву рукамі, сціснула яе, быццам хацела разгнесці, раструшчыць, каб нічога не чуць. Сіла пакідала яе - і трэба было паспець... Паспець выбавіцца ад усяго, што тузала, мучыла, гняло!

На падлозе засталася кінутая шапка, потым - футра, потым - шалік, што, як удаўка, доўга працівіўся акалелым Любіным пальцам... Pyx доўжыўся - і гэта было галоўным. Апошнім, на што яшчэ Люба была здатнаю цяпер.

- Дурніца! дурніца... дурніца... - падганялі думкі, а паветра не ставала, дыханне перапынялася.

Не ўціраючы слёз, якія залівалі шчокі, засцілі позірк, Люба навобмацак шукала шлях на балкон, натыкалася на крэслы, пераварочвала іх, не звяртаючы ўвагі на грукат, па сутнасці, і не заўважаючы яго. Доўга, адкашліваючыся, тузала цяжкую штору, якой звечара завесіла акно і дзверы на балкон. I калі дзверы нарэшце адчыніліся, і свежае марознае паветра хлынула ў пакой, ледзь не збіваючы Любу з ног, раптам - і зусім нечакана - прыйшла палёгка. Ці то перадсвітальнае неба, да якога памкнулаея душа, кранулася яе, супакойваючы, ці то там, за спіной, у пакоі, засталіся ўсе крыўды, усе балючыя згадкі і настаў час пакінуць іх назаўсёды, не вяртаючыся да іх ні ў думках, ні наяве, - Люба былому ўжо не належала. Яна рабіла і зрабіла, што магла, на што стала сілы, і цяпер не павінна нікому нічога. Слёзы высахлі, дыханне аднавілася, пагляд лунаў высока ў небе, між зорак, якія зачароўвалі, вабілі, гукалі яе кудысьці ў невядомыя пространі.

Ніводнага свайго наступнага руху яна не ўсведамляла. I не магла ўсвядоміць, бо жыла толькі душа, і жыла ўжо ў іншай рэальнасці - нябеснай. Люба проста адштурхнулася ад пражытага - не ад парэнчаў бал­кона, а менавіта ад пражытага і перажытага за трыццаць гадоў і апошнія, атручаныя болем дні - і ўзляцела, паляцела ўслед за душою. I не было ў гэту хвіліну ніякага спачування целу, скаванаму, скурчанаму жахам падзення і потым уплішчанаму ў зямлю, прысыпаную снегам, побач з няроўнаю, натаптанаю ёю нядаўна сцежкаю. Яна рабіла і зрабіла, што магла, на што хапіла сілы...

***

Рэпетыцыя даўно ўжо павінна была пачацца, але «выхад» Эд Саныча, па якім звычайна звяралі гадзіннікі ўсе прысутныя, затрымліваўся, і ад­но гэта выклікала пытанне. Яшчэ больш загадкавай здавалася адсутнасць гераіні дня - Любы, чые партрэты красаваліся на першых палосах цент­ральных газет з нагоды прысваення ёй звання народнай артысткі БССР: з чаго б ёй не прыляцець на крылах славы своечасова, пакуль не сагрэлася падрыхтаванае шампанскае?

- Крылы славы... крылы славы... - бурчаў у адказ на Саніна пакепліванне Гукаў. - Калі ўзгадаць, чым, здараецца, яны запэцканыя...

- Мо Любашу разам з «рэжам» выклікалі наверх? - зрэагавала на нейкую сваю думку Ганна, падымаючы галаву і акідваючы позіркам прысутных з незразумелай трывогаю.

- Ага! Зрання! Тады ўжо хутчэй - сярод ночы! - фыркнула Саня, хоць для перасцярогі і адступіла крыху ўбок, абапёршыся на спрытна падстаўлены Генікам локаць. - Маглі б патэлефанаваць. Спіце, маўляў, даўжэй, даражэнькія: у нас свята...

- Свята - у тэатра! - сказаў, як адсек Гукаў. - I нават у такой зайздрослівай душы, як твая, Саня, павінна ж хоць на міг ускалыхнуцца гордасць за наш, купалаўскі.

- Знайшоў дзе шчырасць шукаць!

Ганна нервавалася, і сама не вытлумачыла б, чаму. Ну, не адказаў тэ­лефон... Ну, спазняецца Люба... Дык жа горад, транспарт... Выпадковая стрэча ўрэшце!

Разумела: гэта не вытлумачэнне. Hi на якую сустрэчу з кім бы там ні было не прамяняла б Любаша рэпетыцыю: тэатр быў яе лёсам, яе жыццём - і адно смерць...

- Цьфу ты, насланнё! - адпюнулася яна ад недарэчнай думкі, не адразу заўважыўшы, што ўсе змоўклі і ўтаропіліся ў яе. - Што? Чаго вочы вылупілі?

- Ты сказала...

- Я нічога не казала! Я падумала... Я не ведаю, чым вытлумачыць узніклую сваю трывогу, а вы! Вы... - у Ганны пачыналася істэрыка, і зразумеў гэта толькі Гукаў, які падышоў, узяў яе рукі ў свае і стаў моўчкі ківаць на кожнае яе слова, супакойваючы. - Вы... Усе мы - чурбаны бяздушныя, калі маглі асудзіць, судзіць Любашу за мяккасць, за дабрату!

- Ды хто што казаў? - падміргнуў Сані Генік. - I каму з нас костачкі ў гэтым жыцці ні абмывалі?

- Прысядзь, раба Божая Ганна, - папрасіў Гукаў. - Пасядзі са ста­рым. Удваіх і маўчаць лацвей.

- Ты не думаеш...

- Я думаю: хутка ўсё праясніцца, - хаваў ён раптам узніклую і ў яго ў душы трывогу. - Гэткая навіна для любога не хухры-мухры.

- Прыехаў! - высунуў галаву з-за кулісы хтосьці са статыстаў.

- Хто? Эдуард? - віхлянула клубамі Саня, атросшы Генікаву руку.

- Пайшоў да сябе... Твар чорны, як зямля... - пакаціўся шэпт ад аднаго да другога, і ўсё аціхла.

Саня дзвюма рукамі ўчапілася ў парэнчы крэсла, каб устаць, прыўстаць, і не змагла нават зварухнуцца. Яшчэ нічога не было сказана, а жах ужо ўціскаў яе ў крэсла: яна адчувала! прадчувала нядобрае! ёй не варта было пакідаць Любашу адну пасля той балючай размовы!

- Вазьмі, - падаў ёй Гукаў таблетку. Саня машынальна ўзяла і, зглынуўшы пераселы ў горле камяк горычы, паклала пад язык.

- А што здарылася? - падскочыў Генік. - Што адбываецца? Мы што - на пахаванні?

- Заткніся! - рэзка кінуў Гукаў, не павярнуўшы галавы.

- Эд Саныч... Эдуард Аляксандравіч! - кінулася насустрач рэжысёру Ганна, першаю ўгледзеўшы яго праз кулісы. - Мы вас зачакаліся! Мы ўсё падрыхтавалі, каб павіншаваць новую народную артыстку, а яе дасюль няма. I вы...

- Любы... Любові Георгіеўны больш няма, - адхінуў яе Глінскі, звяртаючыся да ўсіх. - Трагічны выпадак.

Усе, падрыхтаваныя для гэтай хвіліны словы зніклі, перш чым прыйшлі на памяць, і ён стаяў там, дзе спыніўся, за тры крокі ад знямелых акцёраў (дзве такога маштабу навіны для адной раніцы і для акцёраў замнога), і не ведаў, што шчэ казаць, куды сунуць рукі, якія раптам сталі перашкаджаць і няўклюдна торгаліся ў пошуку патрэбнага зараз жэста.

Колькі доўжылася агульнае зняменне, калі б раптоўна не ўскрыкнула, прыкрываючы рот далонню, Саня, невядома, але тут жа, быццам адчараваныя яе ўскрыкам, усе ажылі: хтосьці зашморгаў носам, хтосьці падаўся бліжэй да яе і Гукава, як адчуўшы, што ў гэту хвіліну не вакол рэжысёра, а менавіта вакол іх трэба згрупавацца, каб нейкім чынам, хоць бы і моўчкі, асэнсаваць толькі што пачутае і яшчэ да канца не ўсвядомленае.

- Забілі... усё-ткі забілі... - пахітвалася з боку ў бок Саня, абхапіўшы галаву рукамі.

- Хто?!

- За што?

- 3 чаго ты ўзяла? Нічога ж не вядома.

Пытанні наўрад ці дасягалі яе слыху, акружаючы хісткай цьмянаю сцяной, з-за якой Саня самастойна, без дапамогі, не выбралася б, і дапамога не змусіла сябе чакаць. Перш Гукаў, які не адходзіў ад Сані ні на крок, прыўзняў, падняў яе з крэсла і абняў, тулячы да сябе. Потым і астатнія падаліся бліжэй, каб крануцца яе, пагладзіць па плячы, жэстам і словам выказаць спачуванне, паказаць, што гэта і іх боль, і іх страта.

Момант ісціны? Непадуладны кантролю эмацыянальны парыў? Патаемны, глыбока ў душу загнаны страх пакінутасці ці, больш таго, адвергнутасці людзьмі і небам у іх прэтэнзіях на жыццё і славу? Штосьці адгукнулася у кожным з акцёраў у гэту хвіліну - штосьці, што перамагло ўсе іншыя прыхільнасці, пачуцці і страхі, падштурхнуўшы ўсіх з’яднацца, сплесці ўсе памкненні ў адно.

Глінскі, пра якога ўсе раптам забылі, пакінуўшы ў адзіноце там, дзе запыніла скіраваная на яго ўвага трупы, спярша нават разгубіўся: хіба не ён у тэатры галоўны? Хіба не ад яго залежала...

«Мабыць, не цяпер», - мільганула думка, і, асабліва не засяроджваючыся на ёй, Глінскі павярнуўся і пайшоў са сцэны. Мажліва, і чакаў, што хто-небудзь кінецца следам ці хоць бы пагукае, але і сабе не прызнаўся б у тым. Тым больш, што ніхто не пагукаў.

***

Вяла перабіраючы паперы на стале і не ўчытваючыся ні ў адну з іх, Пекар чакаў памочніка з дакладам і раз-пораз адплёўваўся ў душы ад непрыемных думак. А яны з упартай настойлівасцю вярталіся, атручваючы хвіліны, гадзіны каторы ўжо дзень. «I трэба ж было гэтай дурніцы менавіта цяпер, калі разглядвалася пытанне аб яго павышэнні, сігануць з бал­кона! Ды іншыя, не менш таленавітыя, дзесяцігоддзямі выслужвалі зван­не, а ёй... Тлумач цяпер, апраўдвайся!»

- Ат, Бог бацька! - адмахнуўся чарговы раз і рашуча адпіхнуў па­перы: не да іх! Потым, пачуўшы прыглушаны голас памочніка за дзвярыма, гукнуў: - Што ты там топчашся, Іван? Заходзь. Дакладвай.

Той бачком праціснуўся ў прыадчыненыя дзверы і шчыльна зачыніў іх за сабой. Паспрабаваў выпрастацца, крыху развінуць плечы, але пад цяжкім позіркам Пекара гэтак жа, бачком, і наблізіўся да стала.

- Ну? Што нашкроб? - адсунуўся ад папер разам з крэслам, перакінуў нагу на нагу. - Сядай і выкладвай.

Пэўна ж, пасля дазволу прысесці ў Івана трохі адлягло ад душы: мо не будзе бос кідацца, як згаладалы сабака? А то ўчора... Дадумваць не стаў, бо ледзь толькі падняў пагляд над сталом, як словы самі, здаецца, пасыпаліся:

- Прэса, як загадана, адмоўчваецца. Калі што дзе і ўзнікае, то як спа­чуванне з нагоды трагічнага выпадку, недарэчнай выпадковасці. Інфармацыя праходзіць і сумніву не выклікае, бо, як справядліва лічыць абывацель, з на­годы прысваення звання народнай артысткі з балкона не выкідваюцца.

- Абстаноўка ў тэатры?

- Нервозная. Не ўсіх задавальняе афіцыйнае заключэнне, - разглядваў свае складзеныя на каленях рукі памочнік. - Сёй-той, хоць і не ў поўны голас, пагаворвае пра забойства... пра мажлівасць забойства маладой і таленавітай...

- Што за манера таптацца па ўласных словах? - паморшчыўся Пекар, адводзячы нарэшце позірк. - 3 Глінскім гаварыў? Яго думку выслухаў?

- Рэжысёр лічыць, што акцёрскаму асяроддзю трэба свядома падкінуць інфармацыю пра хваробу... пра нервовае захворванне актрысы, якое яна ўмела хавала, пакуль удавалася... Мяркую, прапанова рызыкоўная, на мяжы скандала... - зноў пачаў заікацца той.

- Гледзячы як падаць, - не пагадзіўся з ім Пекар, здавалася, нават злёгку ажывіўшыся. - Калі ненавязліва... тонка... час ад часу абвяргаючы... чыста неафіцыйна...

Ён быццам забыў пра прысутнасць памочніка, разважаючы ўголас, і было відаць, што падкінутая ідэя яму спадабалася хоць бы тым, што прапаноўвала новы шлях для думкі, якая трэці дзень тапталася на адным і тым жа месцы. Тапталася менавіта таму, што рассеянасць, неасцярожнасць актрысы, якой вытлумачылі недарэчнае здарэнне, пакідалі за дуж­камі шмат пытанняў. Хоць, пэўна, не менш пытанняў выклікала б і спасылка на нервовы стан ці, тым больш, нервовае захворванне: каму у такім выпадку давалася званне народнай?

- Не, не! - адмахнуўся ад пытання. - Чым менш тлумачэнняў, тым лепш. Ёсць афіцыйная думка. - I ўсе - падкрэсліваю: усе! - павінны ад яе адштурхвацца.

- Рот жа ўсім не закрыеш, - асмеліўся запярэчыць памочнік.

- А хто кажа пра нейкія дзеянні? Тым больш сілавыя?

- Я мушу паправіцца... Замала часу мінула. Mo і не забудзецца ўсё з цягам дзён, але змуляецца, аціхне. Сёння ж... Цяпер...

- Што - сёння? - зноў пачаў губляць цярпенне Пекар. - Пра «сёння» і гаворка! Ёсць мажлівасць штосьці змякчыць, выправіць?

- Калі мая думка ўзапраўду цікавіць, - раптам зазлаваў у душы той, - то, мяркую, не зашкодзіла б высокаму начальству з’явіцца ў тэ­атры, і не інкогніта, а адкрыта. Пайсці, пагутарыць з акцёрамі, а не толькі з рэжысёрам. Падтрымаць, паспачуваць іх гору: спачуванне ча­сам дарагога каштуе. Асабліва, калі трэба адвесці цень сумнення альбо падазронасці.

- I ты на нешта намякаеш?

- А мне гэта навошта? А то не ведаю...

У голасе Івана нечакана з’явіліся жорсткія ноткі: збрыдла іграць, прыкідвацца дурнем... I перад кім? Перад гэтым блудлівым кабялём, што, нашкодзіўшы, гадзіць на ўласны след? Збрыдла! Трэба б паслаць і яго, і ўсіх астатніх да дзесятае чортавай бабкі і сысці!

Таго, чаго не дазволіла б зрабіць шматгадовая службовая вывучка, лёгка адолелі крыўда і абурэнне: плечы развінуліся, спіна выпрамілася, галава прыўзнялася, твар пасуровеў... Нават пагардлівая ўсмешка слізганула па твары, яшчэ больш змяніўшы звыклы выраз яго. Калі б Пекар зірнуў на памочніка ў гэты момант, моцна задумаўся б: каму ўжо каму, а Івану ён давяраў, аднойчы і назаўсёды вырашыўшы для сябе і лёс, і месца старога сябрука ў табелі рангаў, думаць не думаў, вядома, што таго магло не задавальняць прапанаванае і кімсьці там вызначанае.

- Зробім так, - прыпаліў ён цыгарэту, пасунуўшы пачак і запальнічку ўбок Івана. - Ты пойдзеш у тэатр...

- Але...

- Ты, - не даў яму аспрэчыць сваё рашэнне Пекар, - пойдзеш у тэ­атр. Афіцыйна або неафіцыйна - твая справа, а гаворка павінна адбыцца максімальна адкрытая і шчырая. Я... Я падключу Эвеліну і праз яе - іншых тэатральных крытыкаў, каб увесь бліжэйшы нумар «Тэатральнай Беларусі» быў прысвечаны купалаўцам, іх былой і новай славе.

Іван, адзначыўшы ў думках, што прапанова разумная, ніяк не адрэагаваў. Узяў цыгарэту, прыпаліў, зацягнуўся, шукаючы позіркам попельніцу, потым сеў яшчэ вальней, перакінуў нагу на нагу.

- Будзеш пярэчыць? - нарэшце заўважыў гаспадар кабінета змены ў паводзінах памочніка. - Ці літасціва пагодзішся? А то бачу: надзьмуўся, наструніўея...

- Плюнуць на ўсё хочацца.

- Плюнь! - засмяяўся той. - Супраць ветру, сам ведаеш...

- Ну-у, калі пад ветрам ты маеш на ўвазе сябе, небяспека невялікая, - нават не ўсміхнуўся ў адказ Іван. - Духу не хопіць.

- Ш-што?! - папярхнуўся смехам ці цыгарэтным дымам Пекар, бо тут жа закашляўся, выпучыўшы на яго вочы.

- Духу не хопіць, кажу. Быў - ды ўвесь выйшаў, - і брывом той не павёў, хоць і дзівіўся сам на сябе: столькі гадоў цярпеў, а тут як прарвала... - Любога, з кім зводзіла жыццё, з кім сутыкаўсяя, і ў грош ніколі не ставіў, а таго не заўважаў, што душа выпетрала і роля, якую выконваеш, даўно не па табе.

- Ды ты... Ты хоць ведаеш, што ў ЦК на разглядзе дакументы на маё павышэнне?! - узарваўся Пекар, нервова тушачы, трушчачы ў попельніцы акурак з такой злосцю, быццам яго, свайго намесніка, нішчыў. - Ды хто ты такі? Кім бы быў, калі б не мая падтрымка?

- Чалавекам. Чалавекам быў бы, - падняўся Іван, упершыню ў жыцці шчаслівы і, нягледзячы на прысутнасць Пекара, незалежны і ад яго, і ад ягоных загадаў. - Мяркую, у мяне ўсё яшчэ ёсць шанец. У адрозненне ад цябе.

Не гасячы цыгарэту, з цыгарэтаю ў руцэ пайшоў ён з кабінета - і ні голасу яго, ні постаці, пазіраючы ўслед, знямелы ад здзіўлення Пе­кар не пазнаваў. Больш не пазнаваў. Трыццаць гадоў побач - плячо ў плячо... Самы надзейны памочнік ва ўсіх справах і ўцехах... Hi сло­вам ніколі не папракнуў, не папрасіў для сябе самога... Што, урэшце, здарылася? Што адбывалася і адбудзецца, калі пачынаюць бунтаваць самыя надзейныя?

Адказаў не было. Ён, Пекар, не ведаў. Мо таму, што пазіраў на спакойна, як заўсёды, зачыненыя Іванам дзверы і гэтак жа злосна, не шкадуючы сілы, трушчыў у попельніцы не дакураную падчас спрэчкі цыгарэту. Бунт? У яго ціхім ведамстве - бунт?!

***

Бунтам пахла паўсюдна: у калідорах ЦК, у ведамствах і ўстановах, у партыйных арганізацыях. Адны выходзілі з партыі, часам як мага эфектней - у разліку на рэакцыю публікі, другія прымерваліся да іншай у бліжэйшай перспектыве рэальнасці (а значыць, і да іншых пасад), трэція імкнуліся прыбраць да рук, прысвоіць што якое з таго, чым пагарджалі больш самавітыя. I ўсе як адзін прыслухоўваліся, прыглядваліся, прынюхваліся да няпэўных чутак то з Масквы, то з Кіева, то з суседняга кабінета.

Навіны не пахнуць, як вядома... Ды не! Гледзячы якая навіна! Нездарма кажуць: дыму без агню не бывае, а змены, рэформы, як правіла, не абыходзяцца без крыві. Ці, па меншай меры, без мардабою. I хто чыёй мордаю каляіны на шляху возьмецца згладжваць, наперад не вызначыш.

Стасу не падабаліся гэтыя разважанні, але думкам ён не працівіўся. Сядзеў, утаропіўшыся ў шклянку, і думаў. Так, як думалася. То пра адно, то пра другое. Старанна абмінаючы ўзгадкі пра Любу, пра жахлівы яе адыход. Усё астатняе, якою б крывёю ад яго ні патыхала, было менш жахлівым. Хоць бы таму, што ўсё-ткі паддавалася нейкаму вытлумачэнню. А тут... Тут без нячыстай сілы не абышлося!

Падняў галаву. Перасмыкнуў плячамі, каб атрэсці выпадковую ўзгадку, кволы цень яе, і зноў апусціў пагляд... Піць не стаў. Нават шклянку недапітую адсунуў, першы раз на тыдні ўсвядоміўшы і свой стан, і пагібельнасць падобнага стаўлення да праблемы. Не тое, каб зусім апрытомнеў пасля доўгага запою, схацеўшы жыць, цвяроза ўспрымаць жыццё, але маятнік, якім яно вымяралася, яўна прытармазіў і вось-вось павінен быў пачаць рухацца ў адваротны бок. Хвілінаю раней, хвілінаю пазней... Гэта ўжо не мела значэння.

- Стас?!

Вынырнуў са здранцвення не адразу. Калі ж пагляд, шкрабануўшы па процілеглай сцяне, па свяцільні, да яе прымацаванай, перамясціўся крыху ніжэй і ўбок, пазнаў Саню... Аляксандру Юр’еўну з купалаўскага і пачаў цяжка падымацца з крэсла. Каб павітацца. Каб прывітаць яе.

- Вы, Стас? 3 цяжкасцю, прызнацца, пазнала, - падышла да століка са шклянкаю соку Саня. - Мо вам непрыемная наша стрэча, тады...

- Не, не! Прысаджвайцеся! - гэпнуўся той на месца. - Піць больш не магу, а пагаманіць...

- А пагаманіць давядзецца: мы доўга не бачыліся, а чуткі... Чуткі я і раней цярпець не магла. Цяпер - больш, чым калі-небудзь.

- Чуткі? - спрабаваў настроіцца на гаворку Стас. - Хіба яшчэ не ўсё абгаджана і заплявана? Прабачце...

- Ты ўпэўнены, што хочаш са мной гаманіць? - раптам перайшла на «ты» Саня, нейкім сёмым пачуццём адчуўшы, убачыўшы тую глыбіню пакуты, з якой імкнуўся выбрацца Стас.

- Канешне. Калі вас не бянтэжаць ні мой стан, ні мой выгляд, Аляксандра Юр’еўна, - не адразу ўспомніў ён яе імя па бацьку. - Папраўдзе, і ўзгадаць цяжка, калі я апошні раз зазіраў у люстэрка. Усё каціўся, каціўся пад адхон... услед за абрынутым у сумёт часам...

Дагаворваў, нізка апусціўшы голаў, - быццам прыслухоўваўся да водгулля сказанага, да таго, як зрэагавала на забароненыя дагэтуль словы душа. I Саня, ад якой не схаваўся міг глыбокага ўнутранага напружання, перажытага Стасам, адгукнулася не адразу. Няспешна, па глытку, піла сок, разглядваючы паэта, яго схуднелы твар, цёмныя кругі пад вачамі, зблытаныя, не прыгладжаныя валасы, непаслухмяныя нервовыя пальцы, якія ён то сціскаў, то распростваў... «Мо ніхто так, як Стас, не перажываў смерць Любашы», - мільганула думка, і Саня, хоць і адчула, што ў гэтай нечаканай выснове тоіцца папрок ёй самой, апраўдвацца нават у думках не ста­ла. Быццам не адно гэты папрок заслужыла і даўно пагадзілася з ім.

- Бог мой, усяго два тыдні мінула, а думаецца пра ўсё, як пра штосьці, што даўно мінула! - не падумала, сказала. I - уздрыгнула, не ведаючы, як зрэагуе на яе словы Стас, але той толькі падняў ад стала пагляд і зірнуў у яе бок. Менавіта не на яе, а ў яе бок, таму што вочы па-ранейшаму засталіся згаслымі, без іскры цікавасці і гэта чамусьці абурыла яе. - Думаеш у сваёй гардыні, што табе горш за ўсіх? Думаеш, адзін ты любіў яе? Не ведаю, ці стане сказанае мною табе суцяшэннем, але скажу: Любаша была для мяне ўсім тым, чаго не ставала ва мне самой, і я не проста любіла яе - я... шмат у чым менавіта я вінаватая ў тым, што адбылося.

- Вы?! - ад нечаканасці, ад нечаканае рэзкасці ў яе голасе, ад патрабавальнасці ў словах, звернутых да яго і ўсяго свету, ускінуўся Стас, свідруючы Саню паглядам, у якім мільгацелі шалёныя іскаркі. - Вы не можаце быць вінаватаю. Вы - адзіная, каго... каго Любоў Георгіеўна любіла.

- I адзіная, што магла яе ўратаваць, - шморгнула носам і хуценька адвярнулася, шукаючы ў сумачцы насоўку, Саня. - Вось што горай за го­ра, Стас. Вось чаму менавіта я магу сказаць табе: до! досыць!

- I розум тое кажа. А сэрца не пагаджаецца.

- Ты нават не разумееш, што шчаслівейшы - так, так, і ў горы шчаслівейшы! - заўважыўшы, што той збіраўся пярэчыць, павысіла го­лас Саня. - У цябе - талент, над табою няма рэжысёра, ты - вольны ўсе свае пачуцці, увесь свой боль выказаць у слове. Праз слова. А гэта - многага каштуе. Вышэй мо і няма нічога.

- Вы так рашуча сцвярджаеце... - не знайшоў, чым адказаць на падобную шчырасць Стас, хоць адчуваў, што словы яе ўплываюць на ўвесь настрой думак, што недзе ў іх, за імі - супакаенне. Абяцанне супакаення.

- Я шмат думала. Шмат перажыла за тыя дні і ночы, што прамінулі пасля забойства Любашы.

- За... забойства? - здавалася, не ўздрыгнуў, а здрыгануўся Стас і, каб схаваць разгубленасць, моцна абхапіў сябе рукамі.

- Неразуменне людское... Наша неразуменне забіла яе, - зрабіла Саня пэўнае душэўнае намаганне, каб прадоўжыць, як мага спакайней прадоўжыць: - Душэўна тонкія натуры - безабаронныя. Абсалютна безабаронныя! Не толькі жорсткасць, не толькі злосць людская раняць такія душы, a і любая несправядлівасць, любая няшчырасць, любая спроба за дабро адплаціць насмешкаю. Многія гэтага не разумеюць... Я, здавалася, разумела, а ў нейкі момант адступілася, адышла ўбок, замест таго, каб прыкрыць Любашу сабою.

- Вы нагаворваеце на сябе, - паспрабаваў перапыніць паток прызнанняў Стас, нарэшце заўважыўшы, як цяжка, як пакутна цяжка даецца ёй кожнае слова.

- Дзякуй, Стас. Але я ведаю, што гавару.

Саня змоўкла. Апусціўшы голаў, нейкі час маўчала, перабірала сказанае і нясказанае, прыйшоўшы да думкі, што карысць была хоць бы ў тым, што, здаецца, вывела Стаса з утрапення - змусіла зірнуць на ўсё не толькі праз сябе, праз сваё гора: дасць Бог, і ён, і яна сама акрыяюць, знойдуць у душы сілу прадоўжыць шлях, прадоўжыць працу.

Паўза, напэўна, дужа зацягнулася, бо калі Саня падняла пагляд на Стаса, то ўбачыла трывожны бляск у яго ў вачах. Паспрабавала ўсміхнуцца - і ўсміхнулася.

- Не напалохала цябе сваімі разважаннямі?

- У мяне яны яшчэ больш бездапаможныя, - не здолеў той усміхнуцца ў адказ.

- Я толькі цяпер задумалася, чаму яна... чаму мы выбралі сцэну, тэатр. Былі ж іншыя мажлівасці, іншыя дарогі, - зноў думала ўголас Са­ня. - Святло пражэктараў, апладысменты, кветкі... Гэта вабіла, так, і было б смешна аспрэчваць падобную прывабнасць штодзённага... штовячэрняга свята. I ўсё ж, галоўнае - гульня. Вечная гульня ў стварэнне новага свету, якая давала і дае мажлівасць штораз быць іншаю - не мяняючы ні знешнюю, ні унутраную структуру свайго жыцця, пражыць пэўны прамежак жыцця гераіні, усякі раз новай, незнаёмай. 3 гэтым ма­ла што можна параўнаць.

- Але ж так заўсёды ў творчасці. У любой творчасці, - не вельмі ўпэўнена пагадзіўся Стас.

- Калі хтосьці не прысвойвае тваё права на творчасць, не патрабуе слепа следаваць сваім уласным уяўленням і патрабаванням. Нават у дробязях, у дэталях, у гучанні тваіх фраз. Так, быццам ты - не з племені акцёраў ці няхай нават простых скамарохаў, быццам ты - лялька. У касцюм таго ці іншага стагоддзя апранутая лялька з тэатра марыянетак.

- Жыццё - тэатр... - мармытнуў Стас і тут жа апамятаўся, нават пачырванеў. - Прабачце, Аляксандра Юр’еўна! Я перапыніў вашу дум­ку... Неяк само вырвалася!

Саня піла сок, і заўважалася, што выказанае толькі што працягвае ў ёй вымалёўвацца, гучаць, доўжачы разважанне. Твар заставаўся спакойным, нават яшчэ паспакайнеў, і пазіраць на яго было прыемна. Hi пра што такое Стас, канешне, не думаў. Проста цішком узіраўся ў Саню, проста дзівіўся яе душэўнай сіле і адкрытасці: падышла да яго, загаварыла, суцешыла, не шкадуючы для яго дабрыні, разумеючы яго муку. Трэба б падзякаваць, а не мог. Не знаходзіў патрэбнай ноты. Не хацеў, каб гаворка перапынялася.

- Жыццё - тэатр, і ўсе ў ім - скамарохі... Сёння гэта часта - і не беспадстаўна - паўтараецца, - быццам пачуўшы яго нямую просьбу, прадоўжыла Саня. - Вось толькі тэатры розныя здаўна існавалі: драматычныя, музычныя, сатырычныя, эксперыментальныя... Страшна, калі ўсе яны раптам - па патрабаванні адпаведна настроенай публікі - ператвараюцца ў тэатры марыянетак, з тым, каб сцэна і зала зліліся ў жаданні іграць і перайграць уся і ўсіх. Калі не будзе ні акцёраў, ні гледачоў, а тыя, і другія акажуцца лялькамі ў спрытных руках якога-небудзь рэжысёра, свайго ці заезджага. Свят, свят, свят!

- Няўжо такое магчыма? На самай справе, магчыма? Мы ж - жывыя!

- Той, хто жывы, жыве. Змагаецца. Супрацьстаіць любому замаху на сваю індывідуальнасць. Не аддае каму б там ні было права на твор­часць. I не адно табе кажу гэта, Стас, з усёй цвёрдасцю, на якую здатная, a і сабе.

- Няўжо такое магчыма? - зноў задумліва паўтарыў ён.

- Усё магчыма. На жаль. Ці на шчасце... Як для каго, напэўна. Але я пра іншае, Стас, - узіралася ў яго Саня.

- Пра іншае?

- Той, хто становіцца лялькаю ў чыіхсьці руках - па сваёй волі ці пад прымусам, - аднойчы ламаецца. Ламаецца, бо ніводная канструкцыя, апроч створанай Богам па Ягонай волі і ласцы, не мае сілы і ўстойлівасці, не можа вытрываць зменлівасці і жорсткасці жыцця. Не можа ў прынцыпе. А калі не пра прынцып, а пра чалавека разважаць, то творчую, тонкую чалавечую натуру, адораную Госпадам не толькі свабодай волі, a і асобым дарам, талентам, нішто не абараняе, не ратуе ад краху. Найперш - душэўнага. А ўжо за ім...

- За ім - беспрасветны змрок, - зноў пазмрачнеў Стас, хоць і адчуваў у сэрцы ўдзячнасць Сані за тое, што не пакінула яго сам-насам са сваімі думкамі і гаворка працягвалася.

- Беспрасветны тады, калі не асветлены нічыёй памяццю, - ледзь заўважна кранулася яна дрогкай рукі Стаса, быццам супакойвала, быццам пералівала ў яго крупіцу сваёй сілы. - Ты напішаш... лепшыя свае вершы напішаш, Стас, прысвяціўшы іх памяці Любы. I ўсе будуць чытаць іх, узгадваючы вялікую актрысу, дзівячыся радкам, якія прадыктуе любоў.

- Так, так! Я напішу!

- Веру, Стас, - пагладзіла яна яго руку, падымаючыся. - А я запрашаю цябе на спектакль. Апошні спектакль па шэкспіраўскай п’есе, дзе Люба сыграе Кардэлію.

- Сы... сыграе?! - падымаўся той услед за ёю. - Ты... Вы што та­кое гаворыце?

- Яе не будзе, Стас. I ўсё ж - яна сыграе гэты спектакль! Гэта паклон наш ёй на расстанне. Прыходзь. Сам усё ўбачыш.

Саня пайшла да выхада, чамусьці, нягледзячы на стан паэта і яго разгубленасць, упэўненая, што ўсё будзе добра, што Стас прыйдзе на спектакль і потым напіша цудоўныя вершы, над якімі заплача не адна чуйная душа.

***

Слізгаючы паглядам па афішы, якая абвяшчала аб апошнім спектаклі па п’есе Шэкспіра «Кароль Лір», мала хто заўважаў, што ў ролі Кардэліі па-ранейшаму значылася Любоў Гаруня. А калі хто і заўважаў, то не надаваў асаблівага значэння: старая афіша, ранейшы склад трупы - не паспелі ці не схацелі мяняць... Пытанне, чаму ў сярэдзіне сезона гаворка ішла аб апошняй пастаноўцы, гэтаксама асабліва нікога не хвалявала: хто гэтым часам хадзіў у тэатр? Заўзятых тэатралаў, якія ведалі пра тэатр калі не ўсё, то многае, дзесяткі два набралася б, ды што яны маглі ў атмасферы агульнае абыякавасці да сваёй - і, тым больш, чужой - долі? У іх была свая роля, зусім нязначная, можна сказаць, незаўважная, і на авансцэне, чаго б ні тычылася, яны рэдка з’яўляліся. Адно каб кветкі каму з акцераў перадаць.

Урэшце, афіша і афіша! Апошні спектакль дык апошні! Чуткі пра трагічную смерць адной з галоўных гераінь калі і не зусім аціхлі, то до­бра прывялі, а нечая задума... Якой новай задумаю можна ўзрушыць сучасную публіку?

Пэўная інтрыга, вядома, была. Адчувалася. У блізкіх да тэатра колах, сярод тых, хто асабіста, па ўзгодненай схеме, запрашаўся на спектакль у гэты вечар. Пасвечаных жа ў разгадку яе не набралася б і дзесятка. Ды і сярод іх двое-трое выглядалі залішне напружанымі і незадаволенымі: Саніна задумка... I яшчэ невядома, чаму раптам рэжысёр пагадзіўся з ёю, адступіўшы ад уласнае інтэрпрэтацыі.

Урэшце, Стас над такімі рэчамі не задумваўся: напярэдадні пазваніла Саня, нагадала пра запрашэнне - хіба мог ён не пайсці? Хіба мог прапусціць спектакль, прысвечаны памяці Любашы? Надламаная трагедыяй душа паціху распроствалася, звыкалася з прыступамі болю і праваламі у пустату, адкуль патыхала холадам і адчаем, наноў вучылася прамауляць да неба. Паэзія, хоць і нячаста, гасцявала ў яго заваленым кнігамі пакойчыку - і тады нараджаліся сумныя, шчымлівыя радкі. «Ноч заварвае чорную каву, чорны дзёгаць бяссонных хвілін, ледзь прыгубіўшы, штосьці пра славу, пра пакутніцтва шэпча зямлі. А якая ў тым слава - памерці? Дзень прачнецца папросту раней, каб паспець тую плямінку сцерці, што зашэрхне крывёй на сцяне. Разагнуўшыся - гэткага гора! - нават не прыгадае імя, што насіў толькі ўчора. Учора... Ноч нясе шкадаванні дарма: я прымаю і гэту пакуту. Веру ў пеўчую долю сваю і па кроплі - па сло­ву! - атруту з пераможнай усмешкаю п’ю...»

3 пераможнай усмешкаю? Гэта наўрад ці. I ўсё ж цем паціху адступала, упускаючы у душу святло, - і жыцце аднауляла свае ранейшыя прэтэнзіі і прапановы. Іх можна было не прымаць, але незаўважнымі яны больш не з’яўляліся, і значыць, прыйдзе - ужо набліжаўся! - час, калі ўсе правы жыцця на яго адновяцца. Адновяцца, аднаўляючы інтарэс да ўсяго навокал. Найперш - праз паэзію, праз слова.

I па кроплі - па слову! - атруту з пераможнай усмешкаю п’ю... - паўтарыў заключныя радкі верша уголас, заўважыўшы гэта толькі па рэакцыі пасажыраў тралейбуса, які пад’язджаў да цэнтральнай плошчы, і папракнуў сябе ў душы: занадта засяроджваўся на сабе, на сваім - добра, што выходзіў якраз на гэтым прыпынку і не трэба прабачацца.

Саскочыў з прыступкі на зацярушаны снегам асфальт, удыхнуў паветра на поўныя грудзі і, агледзеўшыся (раптам хто са знаёмцаў дзе паблізу?), няспешна пакрочыў убок сквера. Думкі пачалі рассыпацца, і Стас рабіў немалыя намаганні, каб утрымліваць увагу і не наткнуцца на каго з прахожых. Лягчэй стала, калі ўвайшоў у сквер і, трымаючыся краю алеі, яшчэ больш запаволіў хаду: раптам нахлынулі ўспаміны, узгадаліся доўгія вечары, праведзеныя тут, пад старымі таполямі і ліпамі, сам-насам з паэзіяй, у чаканні Любы. Нейкім крайком свядомасці адзначыў, што боль, як звычайна раней у падобныя хвіліны, не азваўся ў душы, і толькі ціха ўздыхнуў. Быццам у адказ на ўздых, наперадзе асыпаўся зіхоткім срэбным воблачкам іней, і Стас прыпыніўся, задраў галаву і доўга дзівіўся на цёмныя вершаліны, падсвечаныя знізу святлом ліхтароў і бела-блакітным атачэннем намерзлага на галіны інею: усё хацелася дамкнуць паглядам да высокага неба, убачыць зорны россып па ім. Не адразу, не ў першую хвіліну, але праз пэўны час, калі перастаў заўважаць каго б там ні было паблізу ці воддаль, усё ж убачыў - і неба, і зоркі сям-там, у прагалах паміж галінамі, высока ўгары.

Паўгадзіны мінула ці крыху больш, але зрушыўся Стас з месца адно тады, калі холад да яго дабраўся і стала зябка. Пацепваў па ходу плячамі, памахваў рукамі, адганяючы хвіліны засяроджанасці і спрабуючы вызначыць, прыпазняўся ён на спектакль ці паспяваў. Калі меркаваць па тым, што сквер амаль абязлюдзеў і перад уваходам у тэатр ніхто не маячыў, - прыпазняўся.

Цяжкія дзверы не паддаваліся. На спробы Стаса дастукацца да вахцёра ніхто не абзываўся. Здалося нават, што там, за дзвярмі, у тэатры, нікога і не было, а спектакль прызначаўся не на гэты дзень - на іншы. Але будыніна заззяла усімі вокнамі, ледзь толькі ён адышоўся і падняў пагляд, - і каб думка якая пра магчымае выйсце! Час назад не адкруціш, але штосьці ж ён мог зрабіць!

Незразумела адкуль узніклая злосць не давала супакоіцца, змірыцца - ён таптаўся каля ўвахода, раз-пораз зіркаючы на асветленую афішу, пакуль раптам не спыніўся перад ёй. Што яго запыніла, не ведаў. А позірк слізгаў па тэксце - спярша хутка і бяздумна, потым усё павольней...

- Кардэлія - народная артыстка Любоў Гаруня, - прачытаў уголас, раз і другі раз, і ўсё ніяк не мог уцяміць значэння прачытанага: Любоў Гаруня? Люба?! Але ж яна... Яна ніколі не іграла ў званні народнай... Яна не паспела... не ведала...

Думкі таўкліся адна ўкруг адной, пакуль раптам не адхлынулі ўсе ра­зам, пакінуўшы ў ім пустату. I рэальнасць паведамленага ў афішы падалася самай што ні на ёсць рэальнай, і Стас кінуўся да дзвярэй, пачаў малаціць па іх кулакамі. Потым, узгадаўшы, што ёсць яшчэ адзін уваход у тэатр - службовы, кінуўся бегчы ўздоўж сцяны, каб апынуцца там, пе­рад ім, і ўсё ж дастукацца да каго-небудзь з вахцёраў, патрапіць у залу і ўбачыць Любу.

***

Глінскі нерваваўся. Мала таго, што выслухаў перад спектаклем доўгую натацыю ад Пекара, у якой, нягледзячы на тэлефонныя «праслушкі», вядомыя абодвум, гучалі толькі нелітаратурныя выразы і словы, дык і залу запоўніла ўсё больш журналісцкая публіка. «Зляцеліся... няйначай, як груганнё на мярцвячыну... Нябось, і тое, што ён, рэжысёр, ад вачэй хаваецца, заўважылі!» - лаяў сябе ў думках Глінскі і так, і гэтак, хоць і разумеў, што позна і карысці аніякай. Не адмяняць жа, на самай справе, спек­такль пры бітком набітай зале! Не толькі журналісты не ўспрымуць...

Мёртвая цішыня панавала ў тэатры. Не, спектакль ішоў, акцёры жылі спектаклем, перажываючы ўсё, што адбывалася ў часы Шэкспіра, без адзінай нацяжкі, без аднюткага збою: і іх галасы, і голас Любы з магнітафоннай стужкі чуліся і ў зале, і тут, за сцэнаю, у прапахлым пылам закуліссі, ясна і выразна, а ўражанне, што вакол стаяла мёртвая цішыня, не знікала.

- Цьфу, чорт! - нягучна вылаяўся Глінскі, не ўпэўнены, што вытрывае ўсё да канца, што не сарвецца. - Дай бабе веры...

Вядома, тлумачэнне ўсяму простае: калі ўжо і развітвацца са спек­таклем, то эфектна - па-тэатральнаму эфектна. I незадаволены Глінскі (тут ён не падманваўся!) зусім не ад таго, што званіў раз’юшаны праяўленаю ініцыятываю Пекар, а хутчэй таму, што ініцыятыва гэта сыходзіла не ад яго, рэжысёра, а ад занятых у спектаклі акцёраў. Як змовіліся, паставіўшы яго перад выбарам: сыграюць без актрысы, якая замяніла б Лю­бу, ці ўвогуле адмовяцца іграць... Нават Ганна ўступіла ў змову! Нават Генік лапатаў пра абавязак перад памяццю! Быццам яму, Глінскаму, не муляла памяць...

Вось і даў згоду. А з чым, запытацца, пагаджаўся? 3 тым, каб распаўзлася чутка аб задуманым па горадзе, не абмінуўшы высокіх кабінетаў? 3 тым, каб успыхнуў нездаровы інтарэс прэсы? Каб зрэагавала як ніколі гнеўна начальства? Зрэагавала. Пекар дагаварыўся да таго, што ў бязволлі і некампетэнтнасці абвінаваціў. Яго, Глінскага?! I хто?! Чыноўны пацук з даўно вышчарбленымі ад залішняй сквапнасці зубамі!

Злосць саступала абурэнню, і Глінскі зноў мераў цёмную пляцоўку закулісся шырокімі ўпэўненымі крокамі. Урэшце, Пекар - толькі Пекар! Хоць пакуль і пры пасадзе. I хто-хто, а галоўны рэжысёр галоўнага нацыянальнага тэатра яму не па зубах. I зубы ўжо не ранейшыя, і за Глінскага заступіцца было каму. I ў Мінску, і (калі што якое) у Маскве. Так што самы час плюнуць на ўсё і выйсці на людзі. Не ў ложу, вядома, не пад прыцэл журналістаў, але бліжэй да акцёраў, да сваіх, што б яны часам пра яго ні думалі...

Прайшоўшы на сцэну, стаіўшыся за бліжняй кулісаю, Глінскі ўважліва агледзеў залу - той край яе, які быў відзён з яго месца. Адзначыў лёгкае напружанне, якое дзіўнымі хвалямі перацякала з канца ў канец памяшкання. Заўважыў, што некаторыя гледачы, не зважаючы на слёзы, плакалі. I каб крэсла дзе зарыпела! каб шолах дзе абудзіўся!

Ён, дзівячыся, перавёў увагу на сцэну. Прыслухаўся нарэшце да акцёраў, як бы збоку, адасоблена, успрымаючы іх ігру, іх рэплікі. Спектакль завяршаўся. Ігралася апошняя сцэна трагедыі. Менавіта трагедыі! - і ні час, ні месца, дзе адбываліся тыя далёкія падзеі, не мелі у гэтыя хвіліны значэння: на сцэне гінула жыццё і перамагала саму смерць любоў. Стары Лір (і думкі не ўзнікла, што гэта толькі вобраз, таленавіта ўвасоблены акцёрам!), які, перажыўшы і сваю славу, і сваё вар’яцтва, спяшаўся да любай дачкі, прыспешваў і сцежку, і сэрца. I ў той напружанай цішыні, якой ды­хала зала, здавалася, чуўся кожны ўдар бацькоўскага сэрца, кожны ўсё цішэйшы усплеск яго.

- Зладзеі і забойцы! Я б яе

Уратаваў ад роспачы і смерці...

Кардэлія, Кардэлія, крыху

Хвілінку - пачакай! Што ты сказала?

О гэты пекны, чысты галасок...

Гукаў пераўзышоў самога сябе: шалёна-спакойны бляск вачэй, святло радаснага чакання на твары, шчасце стрэчы у кожным руху пасля таго, як вынеслі мёртвую Кардэлію, і любоў, любоў! Здавалася, любоў тачылася з кожнай тканкі, з кожнага моўленага і нямоўленага слова, з кожнага пагляду... Гэта зачароўвала - зачаравала нават Глінскага, які і не думаў пра такую глыбіню тэксту, кантэксту п’есы, калі браўся за пастаноўку: наўрад ці ўсведамляючы гэта, не зводзіў вачэй з распатланага, з дзівосна прасветленага хвілінамі стрэчы з дачкою старога, быццам баяўся ўпусціць нейкую нябачную нітачку падзеі, быццам, як і ўсе прысутныя, баяўся нават уздыхнуць.

Сіла мастацтва, неверагодная сіла таленту пераўвасаблення былі такімі, што нават калі прагучапа апошняя рэпліка спектакля і акцёры застылі у тых позах, у якіх яна кожнага заспела, зала не скалыхнулася. Маўчала. I некалькі кароткіх імгненняў бязмернай, бязмежнай, як здалося, цішыні, доужыліся цэлую вечнасць.

Дзе - на сцэне ці сярод гледачоў - азваўся першы рух, першы згук, ніхто не вызначыў бы. Але ўжо ў наступнае імгненне цішыня выбухнула: шквал апладысментаў узарваў яе. Людзі ўставалі, без адзінага воклічу і таму неяк асабліва ўрачыста - апладзіравалі. Хвіліну, другую, трэцюю... Акцёры раз-пораз выходзілі на авансцэну, кланяліся, не адразу разгінаючыся. Быццам вытрымлівалі паўзу, каб усвядоміць да канца, што спектакль завершаны, сыграны, і мэты сваей яны дасягнулі.

Занавес закрываўся і зноў адкрываўся. Хтосьці выпхнуў з-за кулісы рэжысера, змусіўшы выйсці на паклон разам з акцерамі, і той, агаломшаны нечаканым поспехам спектакля, падпарадкаваўся. Выйшаў, пакланіўся, зноў і зноў узіраўся ў твары людзей у зале, якія не спяшаліся разыходзіцца: даўно ён не бачыў такіх твараў, такой рэакцыі залы на спектакль. I ўжо ж, калі б сказаў ямухто ў гэтыя хвіліны, што няма ў тым яго заслугі, што акцеры ігралі свой спектакль, па-свойму - так, як разумелі і адчувалі, Глінскі, вядома, пакрыўдзіўся б. Але ніхто нічога не сказаў, і стомленыя акцеры разыходзшюя па грымерках гэтак жа моўчкі, як гледачы пакідалі перш залу, потым вестыбюль тэатра. Не адзін з іх за дзвярмі міжволі азіраўся на афішу, дзе значылася, што ролю Кардэліі выконвала ў спектаклі народная артыстка БССР Любоў Гаруня

***

Газеты пісалі пра спектакль купалаўцаў, сыграны без адной з галоўных гераінь, стрымана, без асабістых эмоцый: ці то сама незвычайнасць падзеі перашкаджала выказацца з большым захапленнем альбо з большай насцярогаю, ці то папярэджанне, якое сыходзіла зверху, спрацавала, але і слоў і ацэнак прагучала няшмат, а вядучыя тэатральныя крытыкі ўвогуле адмаўчаліся. Сяго-таго з іх, як Эвеліну Райскую, давялося асаджваць, але вынікам Ковач быў задаволены і ў думках нават пахваліў Пекара, якога рэдка ўспрымаў усур’ёз: з узніклай сітуацыі той выйшаў гэтым разам без асаблівых страт, мо таму, што сам з племені скамарохаў...

Думка чамусьці не выклікала ўсмешкі, хоць Пекар і ўбачыўся ў момант, калі яна мільганула, у скамарошай шапцы са званцамі, і Ковача гэта зачапіла: ён што - сапраўды ўсур’ёз успрымаў тэатральную эпапею любві і адпомсты? Толькі гэтага цяпер не ставала! Падобных гісторый - толькі што воддаль ад падмосткаў! - лічыць не пералічыць...

- Не трэба дакладваць, - пачуўся голас Першага, і перш чым адчыніліся і потым шчыльна зачыніліся за ім двайныя дзверы, Ковач паспеў падхапіцца і зрабіць тыя некалькі крокаў, што падзялялі іх.

- Вы маглі выклікаць мяне, - схіліў галаву, вітаючыся, і потым паціснуў пададзеную руку.

- У цябе спакайней, - пайшоў той да стала і апусціўся на крайняе, дальняе ад стала крэсла, жэстам прапануючы Ковачу сесці насупраць. - Дакладваць абстаноўку не абавязкова. Ведаю. Трэба яшчэ раз нагадаць табе пра мэту тваёй паездкі ў Маскву.

- ?!

- На нараду, дзе будуць абмяркоўвацца вынікі рэферэндуму, - не даў ён Ковачу мажлівасці здзівіцца ці штосьці спытаць, а, прадоўжыўшы, паклаў на стол і пасунуў у яго бок паперчыну, аркуш з тэкстам, напісаным ад рукі. - Пазіцыя рэспублікі выразна акрэсленая і нязменная: вынікі галасавання гавораць самі за сябе, але могуць быць іншымі ўнесеныя карэктывы.

- Так, так, - ківаў Ковач, прабягаючы напіcанае і адрасаванае яму асабіста, дзе паведамлялася: «Курс на распад СССР будзе падтрыманы Украінаю. Не напрамую, але цвёрда. Там хочуць скарыстаць сітуацыю і замацавацца ў статусе незалежнай краіны. Прашу абдумаць наш курс і з прапановамі (пажадана мець некалькі варыянтаў) у нядзелю - да мяне. На прыродзе ўсё абгаворым».

- Наша рашэнне, - убачыўшы, што нататка прачытаная, забраў той яе ў Ковача, - прынята, і мяняцца не будзе. 3 гэтым і паедзеш.

- Ёсць, - па-вайсковаму адказаў Ковач, але штосьці, відаць, мільганула ў яго на твары, бо Іван Кузьміч ледзь заўважна ўсміхнуўся, перш чым спытаў:

- Што? Кепска выглядаю?

- Ды не... - сумеўся Ковач.

- Кепска. Ведаю. Работы шмат. А да паездкі рыхтуйся!

- Ужо прыступіў.

Ковач праводзіў Першага да парога, адчыніў перад ім дзверы і потым, калі застаўся ў кабінеце адзін, доўга стаяў за два-тры крокі ад акна, узіраючыся ў бачную праз яго лапіну неба. Думаў, як ні дзіўна, не пра тое, што прагучала ці не прагучала колькі хвілін таму, а пра даўняе сваё захапленне парашутнымі скачкамі, калі не толькі пагляду, а і душы, здавалася, адкрываліся такія пространі, такія вышыні, што ажно дух займала.

«Старэю...» - мільганула ў думках, але ўздых утрымаць Ковач усё ж здолеў: знайшоў час маладыя гады ўзгадваць!

А лапіна неба шырылася, павялічвалася - і вось ужо лёгка пагойдваліся побач аблачынкі, вось ужо плыла празрыстая, прасвечаная наскрозь зыркімі сонечнымі промнямі сінеча, бязмежная ва ўсе чатыры бакі, пакалыхваючы яго. Hi зямлі ўнізе, ні яркага купала парашута над галавою - неба і неба!

Дзіўнае адчуванне лёгкасці, здавалася, ужо забытае пачуццё злітнасці з вышынёю не адпускалі - і імгненні цяклі праз яго незаўважна, і сонечныя бліскі плёскаліся паблізу. Нібы спомін пра палёт абярнуўся самім палётам, вярнуўшы далёкую радасць.

- Ты прыняў маю любоў... Ты абяцаў вярнуцца ў мае абдымкі...

Словы прагучалі хоць і ціха, быццам аднекуль здалёк, але так выразна, што Ковач заазіраўся, не адразу зразумеўшы, чаму з ледзь чутным зво­нам рассыпалася, асыпалася доле празрыстая сінеча неба, чаму перарваўся палёт, знікла адчуванне бязважкасці і зноў азваўся ў грудзях стары боль.

«Які палёт? Чый голас? - зазлаваў, папікнуў сам сябе ў душы Ко­вач. - Не ставала яшчэ з глузду з’ехаць!»

Але і тады, калі ён адвярнуўся ад акна і заняў сваё месца за сталом, каб абдумаць адзін-два хады хуткага, па ўсім відаць, візіту ў Маскву, засяродзіцца на рабоце не змог. Напэўна, не збягаць трэба было ўвесь час ад спомінаў, ад пытанняў, якія яны заўсёды нечакана высвечвалі, а паспрабаваць разабрацца, на што натыкаўся ў сваіх разважаннях, ледзь толькі азіраўся назад, на некалькі гадоў назад...

Што, урэшце, здарылася тады? I калі - тады? Ён і ў тэатры нячаста бываў, звычайна - з якой афіцыйнай нагоды, калі яго адсутнасць успрынялася б пэўным выклікам, і з натоўпу жанчын (а тым больш - актрыс) вылучаў каго-небудзь ад выпадку да выпадку, і то чыста вонкава. Па крайняй меры, нічога дзіўнага ў тым, што не адразу і ўспомніў кароткі флірт з адной з актрыс купалаўскага тэатра, не бачыў: калі б не фізічная - недарэчная! - смерць яе, то ўсё дарэшты сцерлася б з памяці непрыкметна, без аніводнае ўзгадкі.

Ковач вынуў з шуфляды пачак цыгарэт і запальнічку, падсунуў бліжэй да сябе попельніцу. Потым адкінуўся на спінку крэсла, перакінуў нагу на нагу. Памарудзіў, вырашаючы, ці варта курыць (курыў цяпер рэдка - толькі калі нерваваўся), і ўсё ж пстрыкнуў запальнічкай. Прыкурыў не адразу, нейкі час проста дзівіўся на агеньчык, які ледзь заўважна паміргваў (быццам падміргваў), але калі зрабіў першую зацяжку, то адчуў асалоду: атрута атрутаю, а штосьці абуджала - штосьці выцягвала з глыбіні забытага, узбуджаючы і супакойваючы адначасова.

«Старэеш, браце! - пакпіў з сябе. - Ад адной зацяжкі рассіропіўся, як маладзён». Але асалода не знікла, і колькі хвілін, расслабіўшыся, ён адпачываў нават ад думак. Хітраваў крыху, вядома, бо намерваўся ж раза­брацца з успамінамі, але прыспешваць іх, баронячыся невядома ад чаго, не хацеў. Усё даспявала ў свой час, думкі таксама... Даводзілася напружваць памяць, каб аднавіць падзеі мінулага хоць бы ў нейкім парадку: ні падзеямі тыя некалькі стрэч не ўспрымаліся і та­ды і цяпер, ні ў больш-менш выразную карціну споміну не складваліся. Так... Урыўкі... Імгненні...

Прывабілі ўвагу, памятаў, радасны бляск у вачах актрысы і тое, што гэ­ты бляск быццам наліпаў на яго, узвышаючы і амалоджваючы адначасова. Ён нават не адразу зразумеў, у чым справа, адкуль з’явілася маладая зухаватасць, але паводзіны яўна мяняліся, настрой паляпшаўся і хацелася жартаваць, паддражніваць памочніка, які, улавіўшы гэты яго настрой, завіхаўся каля актрыс, вынаходзіў усё новыя прычыны для таго, каб вечар прадоўжыўся дзе-небудзь у невялікім рэстаранчыку. Прычыны хапіла б і самай недарэчнай, але жанр, як кажуць, патрабаваў.

Рэстаран... Рэстаран ніхто асабліва не выбіраў: у падобных выпадках выкарыстоўваўся загарадны, пад Заслаўем, на беразе Мінскага мора, дзе мелася не толькі закрытая ад старонніх позіркаў зала... Усё - як зазвычай. Усё - па вышэйшым разрадзе. Ковачу мо таму, што нячаста дазваляў са­бе падобныя вечары, усё падабалася: і вячэра, і вясёлыя байкі, і дрогкае плечыка актрысы, якая, апынуўшыся побач, хінулася да яго і пазірала радасна, наіўна-закахана. Наіўна закаханая цнатлівасць актрысы, пэўна ж, была найграная: хто дзе страчаў цнатлівую актрысу! Але ў той вечар хаце­лася верыць нават у гэта.

«Люба, Любоў!» - пры знаёмстве назвалася жанчына, і так потым і называў яе Ковач: Люба-Любоў. Што ж да любві... Хто гаварыў пра любоў?

Увогуле, цяжэй за ўсё ўспомніць, пра што гаварылі яны падчас тых дзвюх-трох сустрэч: словы (як для яго, Ковача, то абсалютна пэўна) ніколі не мелі асаблівага значэння ў адносінах з жанчынаю. А тут - актрыса... лялька ў мужчынскіх руках... Вядома, лапатала штосьці на сваёй птушынай мове, перш чым пачынала стагнаць у ягоных руках, але і ў галаву не прыйшло б усур’ёз услухоўвацца ў падсалоджаныя момантам словы! Разумеў, што за ўсё трэба плаціць, і амаль адразу, без доўгіх роспытаў, ведаў, чаго ад яго чакала Люба-Любоў: усе яны чакалі і прагнулі аднаго - вядомасці. Славы! I не тлумачыць жа прыгожай жанчыне, распаленай страсцю, што і вядомасць, і слава не варты ніводнага з такіх імгненняў, - калі наогул чаго-небудзь варты...

Ковач глыбока зацягнуўся, нават папярхнуўся дымам - і рашуча патушыў цыгарэту: знайшоў чым бавіцца, забыўшыся на ўзрост? Што бы­ло - было. Ён - заплаціў за кароткія ўцехі напоўніцу, і хто б мог яго папракнуць? Хто - з тых, каго яна потым прывячала ў сваім ложку?

- Ты казаў, што любіш... - зноў з’явіўся, прагучаў у ім голас.

- Кожны чуе тое, што прагне пачуць, - не стаў адмахвацца ад думкі Ковач. - Hi розніца ва ўзросце, ні неадпаведнасць уяўленага рэальнасці не спыняе.

- Рэальнасць у любві - сама любоў.

- Скамечаная пасцель, падкамечаныя збуджанай у целе жарсцю абяцанні і прызнанні - не любоў, і толькі наіўныя дурніцы вераць у прызнанні цела, - невядома каму патлумачыў Ковач, міжволі нядобрым словам памянуўшы таго, хто скіроўваў на гэту ўяўную спрэчку яго думкі. - I толькі такія старыя дурні, як я, потым пачынаюць апраўдвацца хто ведае за што!

- Апраўдваецца той, хто вінаваты, - мякка папракнуў голас, які і жаночым наўрад ці выдаваў з усёю пэўнасцю.

- Ві-на-ваты?! За што? За тое, што не адпіхнуў прыгожую жанчыну, якая ліпла да мяне? Што разлічыўся за любоў тым, чаго прасілі? Што не азірнуўся, аднойчы развітаўшыся назусім? - ён быццам абкручваў сябе непрагучалымі і ад таго яшчэ больш даўкімі пытаннямі, хоць і адчуваў, што зноў навальваецца незразумелая стома. Цяжкая, непад’ёмная стома...

Міжволі прыкрыў вочы. Нават далонню - паверх павекаў. I не про­ста адкінуўся на высокую спінку крэсла, а як уплішчыўся ў яе ўсім цяжарам цела. Здаецца, каб можна, зліўся б з ёю, шукаючы ці то абароны, ці то спакою - хвіліны спакойнага адпачынку. Але думкі вярэдзілі душу, малюючы, выяўляючы то адну карціну, то другую. Дакладней, не карціны, а фрагменты іх, якія самой гэтай фрагментарнасцю нагадвалі нейкія сколкі, абрыўкі, чарапкі цэлага. Чаго - цэлага, у думках не чыталася. Mo таму, што Ковач i не хацеў нічога прачытваць ці ўдакладняць. Галоўным скрозь была работа, а побыт, сям’я - тым больш, выпадковыя знаёмствы! - заставаліся калі і не па-за свядомасцю, то ўжо ж, не на пярэднім плане яе. Партыя развальвалася, улада ледзьве ліпела, ужо амаль няздольная прадухіліць распад краіны ці хоць бы не застацца каля разбітага карыта, а думкі разбрыдаліся - расцякаліся хто ведае куды...

- Апраўдваецца той, хто вінаваты, - вярнулася ўжо прагучалае колькі хвілін таму, і гэты раз Ковач ніяк не зрэагаваў на словы: апраўдвацца - перад кім? Перад ахвяраю ўласнага глупства? Перад сабою?

- Прэч! Прэч усе ўзгадкі! - мовіў уголас і рашуча выпрастаўся ў крэсле. Пакратаў плячамі, быццам гэтымі няспешнымі рухамі атрасаўся ад здранцвення, і, уключыўшы сувязь з прыёмнай, загадаў выклікаць машыну.

***

Эвеліна, разваліўшыся ў крэсле так вальяжна, як магла толькі яна, пакручвала ў пальцах цыгарэту, нібы раздумвала, прыпальваць яе ці пакласці ў пачак і засяродзіцца на тым, што, часам зрываючыся на фальцэт, даводзіў ёй Пекар. Але цяпер гэта давала занятак пальцам і, калі яна над чым і раздумвала ў гэту хвіліну, то над тым, чаму такія чыноўныя пацукі, як ён, аказваюцца ва ўрадавых структурах: прагрызаюць сабе дарогу, ці што? Акцёрам некалі хацеў стаць - не стаў, не пацягнуў. У рэжысёры спрабаваў падацца - на партыйную работу вылучылі. А там прасцей: сачы, каму, дзе і як прыслужыць - і ўся работа. За каго даведкі пісаў, каму дзве-тры ідэйкі ў даклад падкідваў, а з кім вышэй і ў верных лакеях пахадзіць год-другі не саромеўся...

- Ты не слухаеш мяне, Эвеліна! - перастаў Пекар размахваць рукамі і ўтаропіўся ў жанчыну.

- Пакуль што не было чаго слухаць, - прыўзняла яна цяжкія ад тушы вейкі. - Супакоішся - скажаш. Пашукаў бы лепш агню.

Гаварыла ленавата, разглядвала колішняга свайго палюбоўніка калі і не грэбліва, то без імпэту. Пастарэў... Мяшкі пад вачамі... За дамачкамі наўрад ці ўхлёствае, як раней: няма чаго прад’явіць...

- 3 мяне скуру здымаюць, а ёй хаханькі!

- У такіх, як ты, my dear, новая скура тут жа вырастав, так што скарга не прымаецца, - ўсміхнулася Эвеліна і, назіраючы, як ён корпаецца ў шуфлядзе ў пошуку запалак, спакойна адкрыла сумачку і ўзяла запальнічку. - Чаго ты ўсхадзіўся, быццам пораху пад хвост сыпанулі? Даручана правесці выхаваўчую гутарку - праводзь. А то: нігілізм! западэншчына! знявага ўлады, вінаватай за амаральнасць усіх і кожнага!

- Дык ты ўсё-ткі чула ўсё, што я думаю...

- Ты ніколі ні пра што не думаеш, my dear, i мы абое гэта ведаем, - пстрыкнула яна запальнічкаю, і хутка прыемны пах дарагога тытуню паплыў над сталом, каля якога сядзела ў залішне вольнай для начальніцкага кабінета позе. - Ты паўтараеш тое, што кажуць твае начальнікі, паплечнікі ці сабутыльнікі. I правільна робіш! Так лягчэй. I бяспечней. Калі ўсур’ёз успрымаеш сваю пасаду.

- Хто каго выхоўвае? - гэпнуўся Пекар на крэсла насупраць, наперад пагадзіўшыся, што ніякая гаворка ні да чаго не прывядзе. - Не я ж, а ты напісала: «У нас няма палітыкаў, ёсць партфункцыянеры».

- I што? Я схлусіла?

- А вось яшчэ шэдэўр: «Любая імперыя хавае сябе пад сваімі абломкамі, сённяшні час - не выключэнне», - моршчыўся, удыхаючы цыга- рэтны дым, Пекар. - Маеш на ўвазе...

- Ты цудоўна разумееш, што я маю на ўвазе! Даўно быў у Прастольнай?

- Пры чым тут...

- Пры тым, што ніводзін з былых не патлумачыць - не ведае! - хто сёння на перадавой, хто ў абозе: старыя разумнікі павыміралі, новыя да новага прыглядваюцца, кішэні расшываючы.

- Пры чым тут... - зноў недагаварыў ён.

- Даць цыгарэту? А то храпамі, як конь, паводзіш, - перакінула на­гу на нагу Эвеліна.

- Не, не! - як спалохаўся, падхапіўшыся і вяртаючыся на сваё месца, той. - Кінуў. Завязаў. I не загаворвай мне зубы, Эвеліна! 3 чаго табе раптам схацелася чужых гусей дражніць?

- Чужых? Ужо - чужых?! - засмяялася яна. - А як жа з вядомым: «Усё вакол народнае, усё вакол маё»? Ці пасля таго, як маскі аказаліся намаляванымі і пацяклі, стала відаць, што не сваю ролю ўвесь час іграў?

- Э-ве-ліна! - ёрзаў Пекар, даўно не рады, што па настойлівай просьбе зверху запрасіў да сябе на гаворку гэтую... гэтую аўтарку... А то ён Эвеліну не ведаў! Ды яна такіх, як ён, дзесятак вакол сябе пакладзе!

- Што? Штаны замулялі? - весялілася тая, не знаходзячы ў душы ні кроплі патолі: Пекару міністрам ужо не стаць, а без высокага крэсла ён і выведзенага яйка не каштаваў. - Заму-у-лялі! Адно і суцяшэнне, што не аднаму табе.

- Якая ж ты ўсё-ткі дрэнь! - зазлаваў Пекар, забыўшыся на меры перасцярогі. - Вечна выстаўляеш сябе перад любым з нас непадступнай амазонкаю, а сама з таго ж цеста, што і ўсе. 3 таго ж, што і ўсе, родненькая!

- Mo і з таго ж, ды не ўсім па зубах, - бліснула злосным позіркам Эвеліна і тут жа зноў засмяялася. - А пра амазонку - ты ў самую кропку, my dear! Я ўсё ніяк не магла вызначыць ролю, што падышла б мне, а ты, аказваецца, бачыў... Убачыў!

- Для нечага ж я тут сяджу, - астываў той (ці, дакладней, астуджваў сябе пасля ўспышкі). - Прашу прабачэння за нястрыманасць, але і ў ЦК узгрэлі, і ты... Хоць бы для прыстойнасці змоўчала!

- Божа мой! Ты, Пекар, яшчэ такія словы, як прыстойнасць, памятаеш?

- Паслухай, Эвеліна. Не ведаю, якая муха цябе ўкусіла і што табе ўздумалася высвятляць у адносінах паміж чыноўніцтвам і ўладаю менавіта цяпер, калі і так усё хістка, але спадзяюся, што індульгенцыю ты на ўсякі выпадак прыдбала. Раптам абернецца ўсё не так, як вымалявала?

- Маляваць і без мяне было каму, - прытушыла цыгарэту і задумліва разглядвала Пекара Эвеліна. - А наконт індульгенцыі... Хто калі ў гэтым свеце звяртаў увагу на нечыя граматы і дазволы? Ты яшчэ ўбачыш, як будуць паліць партбілеты тыя, хто душы сваёй не шкадаваў каб займець іх. Ужо сёй-той адхрышчваецца ад прыналежнасці да партыйнай касты, не надта тоячыся ад астатніх. Быццам выклік кідаючы грамадству: хто - наступны?! Не ты, my dear?

Пекар не адказаў. Не так з боязі, як ад нечаканасці павароту гаворкі: замест таго, каб прыняць (хоць бы вонкава!) ушчуванні, якіх сваім артыкулам заслужыла, пацвельваецца, як заўжды...

- Пагарджаць такімі, як ты, лёгка, а даводзіцца ж мець справу сяды-тады, - прадоўжыла, адвярнуўшыся, Эвеліна. - I няхай бы толькі ў лож­ку! - там хоць ініцыятыву льга ўзяць на сябе, а то і ў жыцці, і ў прафесіі. Вось ад чаго нос верне.

- Цябе б на маё месца! - буркнуў той.

- А то ты яго аддаў бы! - нават не ўсміхнулася яна. - Зубамі ўчапіўся б у выпадку чаго: столькі пагарды сцярпеў, каб выбіцца, столькі чыноўных задоў вылізаў!

- Ды ты... Ты!

- Дагаворвай, my dear. Нічога новага не скажаш, бо і ў душы і ў дум­ках калі не сцервай, то прыгожай сукаю даўно такіх, як я, называеш. Хоць і ведаеш, што пазногціка майго не варты. Hi ў справе, ні ў ложку.

Пекар, якога душыла злосць, сарваўся з месца, падскочыў да яе і, наткнуўшыся на яе халодную пагарду, не адразу знайшоўся, як, чым адказаць: не размазваць жа аплявуху па гэтым прыгожым твары, каб іскры з вачэй сыпанулі! - і выхаванне не тое, і твар не той.

Эвеліна зноў пстрыкнула запальнічкай, прыкурыла новую цыгарэту і няспешна адкінулася на спінку крэсла, з-пад паўапушчаных вейкаў назіраючы за ім, за яго таптаннем вакол стала, вакол яе крэсла. Калі надакучыла, выпрасталася, пакратала плячамі, падняла пагляд.

- Мяркую, гаворка завершана?

- Гаворка?! - узрадаваўся той, што напружаныя хвіліны маўчання мінулі. - Ды ты нічога з таго, што я казаў, і на дух не ўспрыняла, не тое што...

- Калі гэта я ўсур’ёз успрымала твае словы, my dear? - грацыёзна, як котка, пацягнулася яна. - Ты ж проста рупар таго, хто на прыступку вышэй: уключаць - гаворыш, выключаць - шукаеш няспраўнасць. I марна робіш выгляд, што пакрыўдзіўся: не гэткае цярпеў і церпіш штодня, абы крэсла не забралі.

- Крэсла... крэсла... - зноў гэпнуўся той на крэсла насупраць. - Тут паленым з апраметнай запахне, калі што...

- Паленым? 3 апраметнай? - пасунула яна яму цыгарэты і запальнічку. - А мы дзе, па-твойму, жылі і жывём? У райскіх кушчах?

- Райскіх, не райскіх, але ж пэўнасць ва ўсім нейкая была, - павагаўшыся, узяў той цыгарэту і закурыў. - Была - і заканчваецца. Чорт галаву зломіць, куляючыся паміж супрацьлегла рознымі рашэннямі і патрабаваннямі! 3 Дома - адно, з Масквы - другое...

- Фігара тут, Фігара там... Не спрабаваў спыніцца?

- Спыніцца дзе? Для чаго? - не разумеў ён.

- Ды проста спыніцца, - злёгку пацвельвалася Эвеліна. - Адных паслаць у адзін бок, другіх - у другі. Можна ж і не агучваючы, калі сло­вы ў горле ад страху захраснуць. Няўжо ніводнага разу не замуляла вымацюкацца ў адказ на чыё-небудзь распараджэнне?

- Ага, - закашляўся той, але цыгарэту не патушыў, - і ў той жа дзень апынуцца...

- Там, дзе чорт свіней гадуе, - дагаварыла за яго Эвеліна, пасміхнуўшыся. - Дык шмат хто апынецца там неўзабаве. На пацеху новай публіцы.

- Яшчэ накаркаеш! - жэстам паказаў ён угору, нагадваючы, што кабінет мог праслухоўвацца. - Ужо сёння публіцы дагадзіць немагчыма. Калі ты - пра тэатр.

- Тэатр выраджаецца, - выпускала яна колцы дыму і дзівілася на іх неяк залішне сур’ёзна. - Як і грамадства. А натоўпы... тыя, каго мы схільныя лічыць публікаю, шчэмяцца на сцэну, выцясняючы прафесіяналаў. I якімі оргіямі гэта завершыцца ў хуткім часе, ніхто не возьмецца прадказваць. Ніхто!

- Ну-у, ты ж узялася, - буркнуў той, узгадаўшы мэту загадзя спла­наванае сустрэчы. - Артыкул нават для пасвечаных залішне рэзкі, а ўжо начальства...

- С... мне на тваё начальства, my dear!

- Эве-лі-на! - рашуча патушыў Пекар цыгарэту, папракаючы сябе ў душы: рассіропіўся! былое ўзгадаў! усякую лухту выслухоўвае! - Ты ж ва ўстанове...

- А-а-а! - засмяялася яна. - А я і забыла, што яна яшчэ стаіць, яш­чэ не рассыпалася на друзкі, твая ўстанова! Што ж ты, намеснік міністра, не абяцаеш мне новае званне за згоду супрацоўнічаць? Бізун адляскаў - дзе пернік? Ці ты не ўпаўнаважаны раздаваць пернікі?

- Эвеліна Анатольеўна, - перайшоў той на афіцыйны тон, ледзь толькі заняў сваё звыклае месца. - Я ўпаўнаважаны сказаць вам, што сваім злосным пяром вы дыскрэдытуеце дзяржаўнае выданне, і наперад...

- I наперад, - не даў ён сябе перапыніць, - папрасіў бы вас не падстаўляць супрацоўнікаў і галоўнага рэдактара часопіса, якім, у адрозненне ад вас, ёсць што губляць.

- Ды пайшоў ты! - паднялася і, кінуўшы непатушаную цыгарэту ў попельніцу, пайшла Эвеліна да выхада. - Чытай свае пропаведзі каму іншаму - каму дурнейшаму! Ка-азёл!

Апошняе прагучала якраз у той момант, калі адчыніліся дзверы ў па­кой сакратаркі, і ніхто там, у пакоі, як ён разумеў, вушэй не затыкаў. Пекар ажно зубамі скрыгануў, заціскаючы ў роце брудныя мацюкі, якія з задавальненнем шпурнуў бы ўслед гэтай раз’юшанай ведзьме: і нож бы ўсадзіла па самую ручку ў грудзі, пасміхаючыся!

Азвалася сэрца, і ён змусіў сябе апусціцца ў крэсла і адсунуць шуфляду: недзе там ляжала за паперамі ўпакоўка валідолу...

- Усё ў парадку? - зазірнула ў дзверы сакратарка.

- Так, так, - змусіў ён сябе ўсміхнуцца. - Вы ж ведаеце пра імпульсіўнасць характару Эвеліны... Анатольеўны.

3 палёгкаю ўздыхнуў пасля таго, як і за ёю зачыніліся дзверы. Паклаў таблетку пад язык. Паспрабаваў расслабіцца, выкінуць з галавы толькі што адыграную сцэну, і тут жа з недаўмененм заўважыў: і ён думае пра перажытае, як пра спектакль...

***

Для наведвання могілак Саня выбрала будні дзень. I нават сябрам не сказала, збіраючыся да Любашы: хацела пабыць у палоне соснаў, адной, сам-насам са спомінамі, і пагаманіць з Любашаю хоць у думках. Не так пагаманіць, як пажаліцца. На людскую абыякавасць. На адзіноцтва, якое зацягвала ўсё глыбей. На ўласнае бяссілле там, дзе патрабаваліся воля і нязломная сіла. На тэатральныя будні, урэшце!

Будні, будзённая руціна, ад якой і раней цяжка было адкаснуцца, цяпер паглынула ўсё: на рэпетыцыях і акцёры, і рэпетытары пазяхалі, спектаклі ішлі ў паўпустой зале, пра перспектывы новай пастаноўкі ніхто не абзываўся, пазбягаючы пры стрэчы з галоўным рэжысёрам не толькі намёкаў, але і бяскрыўдных пытанняў: любое пытанне магло выклікаць буру, а новую буру ніхто ўвогуле не перажыў бы. Вось і адводзілі позіркі пры стрэчы, вось і пазяхалі, хаваючы раздражнёнасць ці хандру - абы дзень да вечара, абы вечар без лаянкі...

«У царкву трэба б схадзіць! Намерыцца - і пайсці...» - мільганула ў душы, і ў Сані ад нечаканасці думкі нават дыханне на міг перахапіла: падказка ці знак які?

Засяроджвацца на думцы не стала: ведала, што вернецца да яе ў больш зручны момант, у якую цішэйшую хвіліну. Бо хоць і не бітком набіты аўтобус, а і цяпер, удзень, штурханіны хапала. Асабліва на прыпынках. Усе некуды спяшаліся: некаму мусова трэба было ехаць, некаму карцела выйсці. Да рэплік самых нецярплівых лепш было ўвогуле не прыслухоўвацца. Што Саня і рабіла.

Бліжэй да канечнага прыпынку стала спакайней, і, узіраючыся ў акно, у тлумнае жыццё праспекта, Саня бачыла зусім не тое, што мільгала перад паглядам: выразна, да асобных дэталей моднай блакітнай кофтачкі і самых тонкіх рысаў твару паўставала перад ёю Любаша. Так, так, аўтобус рухаўся, гарадскія кварталы адзін за адным заставаліся ззаду, а яна - такая, якой упершыню ўбачыла яе Саня непадалёку ад увахода ў тэатральна-мастацкі інстытут, - стаяла, лёгенька, у такт адной ёй чутнай мелодыі пахітваючыся. Быццам прытанцоўваючы... I ўсміхалася. Не ёй, Сані (хоць, мажліва, і ёй), а гораду, вясноваму дню, ліпам, на якіх прадзёўбвалася лісце, небу без адзінае аблачынкі... Сваёй маладосці, ад­ным словам! I столькі чыстага святла было ў ёй, столькі іскрыстай радасці выплёсквалася праз усмешку, праз ясны позірк, што Саня вачэй не магла адвесці.

- Вы што, не выходзіце? Канечны прыпынак!

Зірнула ўслед жанчыне з ванзэлкамі, якая працісквалася ў дзверы, і тут жа зразумела, што, апроч яе, у салоне ўжо нікога не было.

- Так, так, - таропка пацвердзіла свой намер пакінуць аўтобус, хоць, хутчэй, з нечым іншым пагаджалася, згадаўшы свае думкі.

Ад прыпынку да брамы Маскоўскіх могілак - невялікі прамежак шляху, і на ўсім прамежку - нікога, ніводнага чалавечка. Саня ўздыхнула, быццам (няхай і не прызналася б у тым нават сабе) нейкім край­ком душы спадзявалася, што Любаша чакала яе тут, - стаяла ж яна толькі што перад паглядам! усміхалася! Уздых не прынёс палёгкі, але прыспешыў - і Саня пайшла ўбок пляцоўкі перад далекаватаю адсюль брамаю, дзівячыся адно на сосны. На сосны і неба над імі, чыстае-чыстае, без адзінай аблачынкі.

Пра што думала? Ды ні пра што. Няспешна ішла, забыўшыся на час, які застаўся там, у горадзе, на тлумным праспекце, і не меў да яе ніякага дачынення. Набліжаючыся, вышэлі маўклівыя, прысыпаныя снегам со­сны - нават сонечныя водбліскі, здавалася, прыстылі да цяжкіх галін і ніводным усплёскам не парушалі гэтай маўклівасці, маўклівай журботнай велічы месца. I хоць не першы раз наведвала яго Саня, міжволі адчувала ціхае ўзрушэнне, і сустрэча з памяццю, якая прывабіла думкі, ужо ўяўлялася сустрэчай з цішынёю. 3 той цішынёю, што з кожным крокам ўсё шчытней ахінала, атуляла, абдымала яе, а ў хуткім часе, пасля таго, як прайшла Саня праз браму і сіупіла на заснежаную алею, паглынула ўсё. I мінулае, і цяперашняе.

Удыхаючы марознае паветра і дзівячыся на водсветы неба паўсюль - на сумётах праваруч і леваруч ад руху, на камлях і галінах соснаў, шукала паглядам патрэбную сцежку. I наўрад ці адшукала б адразу (столькі снегу панамятала ўкруг!), калі б не ўбачыла грудок з вянкоў і кветак, толькі злёгку прыцярушаных інеем, метраў за дваццаць ад цэнтральнай алеі.

- Я прыйшла, Любаша! Ты пагукала мяне - і я прыйшла... - падумала ці прашаптала Саня, і рэха думкі, крануўшы нахіленую цяжарам наліплага снегу галіну, асыпалася празрыстай аблачынкаю інею проста на плечы.

Непадалёку заценькала сініца, ёй азвалася другая - і зноў усё аціхла. Ледзь чутна парыпваў снег пад нагамі, глыбела, запавольваючыся, дыханне. Бязгучна пырхалі вакол сонечныя бліскі, і крокі Саніны цішэлі, цішэлі. Пакуль увогуле не аціхлі, прыстыўшы да пратаптанае ў снезе сцежкі.

Перш чым пакласці ружовыя гваздзікі, Саня намерылася змахнуць іней з прымерзлых да грудка кветчын, але штосьці ўтрымала руку. Упалі, рассыпаўшыся круга, гваздзікі, і калі яна выпрасталася і падняла пагляд, то знямела ад нечаканасці. Спачатку - ад нечаканасці, якая нават напужала яе ў першы момант, потым - ад захаплення, якое межавала з містычным жахам. Саня не трызніла, не! Яна нават вачэй не заплюшчыла, знерухомеўшы. I калі б раптам уздумала спытаць, што азначала сцэна, якая паўстала перад паглядам, пытаць не было б у каго: нікога - на ўсёй бачнай пространі могілак. Нікога, апроч...

Розум адмаўляўся верыць, а душа ўжо цягнулася да таго, што адкрывалася ёй: крокі за тры ад сцежкі - там, дзе толькі што ўзвышаўся над грудаю кветак драўляны крыж, бачыліся ёй дзве постаці ў белым. Адна - зіхоткая - уся акружаная ззяннем! - стаяла тварам да той, што ўкленчвала, і Саня чамусьці баялася паверыць у такую стрэчу, у такое шчасце. I сама б укленчыла, апусцілася на калені проста ў снег, калі б здольная была зварухнуцца. Яна і ўсвядоміць не магла ўзніклае жаданне, не тое што выканаць.

Ад Маці Божае (ад каго ж яшчэ?!) сыходзіла такое яркае ззянне, што часам усё патанала ў ім, - і толькі душа Саніна сваім нястрымным парываннем прарывала ўзніклую запону. Больш таго: усё-ткі ўставала перад Багародзіцаю (не Саня, а душа яе) - і ўразумець, як падобнае магло адбывацца, калі ўвогуле адбывалася, не дадзена нікому са смертных: ні ёй, ні кам б там ні было. Ды ў гэты момант і не хацела Саня нічога разумець: не розум - сэрца валодала цяпер усімі правамі...

«Ты давярала жыццю, а не ўласнаму сэрцу, - гучалі ў ёй словы. - Але толькі сэрца можа крануцца прамень Ісціны, прамень Любві».

«Любаша загінула ад нелюбві», - міжволі запярэчыла яна ў душы, тут жа спалохаўшыся, сцяўшыся ў чаканні адказу.

«Шлях заўсёды вядзе чалавека ад нелюбві да Любві. Тут, на Зямлі, вонкава, рух можа перапыняцца, нават перарвацца на адно-два імгненні, вяртаючы таго, хто заблукаў, на адно-два жыцці назад, але pyx прадоўжыцца. Абавязкова прадоўжыцца, каб выправіць часовую, выкліканую часовай апантанасцю крывізну думкі, аднавіць абламаную прыступку росту, аднавіць радасць быцця. Разуменне гэтага прыходзіць праз пакуту, так. Але сіла - і сіла любві таксама! - адно пакутаю прырастае. Пакутаю, прынятаю з радасцю і тым самым радасцю пераадоленаю...»

«Якая радасць у тым, каб памерці маладою?» - мільганула ў ёй нязгода.

«Той, хто апынуўся ў тупіку, змушаны вяртацца назад і пачынаць усё спачатку. 3 любві, а не з нелюбві».

«Я любіла яе!»

«Любіш... Любіш і будзеш любіць», - мякка азвалася на яе вокліч пространь, і раптам такім цяплом, такім шчасцем напоўнілася душа, што, здаецца, і вытрываць немагчыма. Саня захлыналася шчасцем, плакала ад шчасця, не чуючы гарачых - гаючых - слёз, узіраючыся ў сляпучае ззянне непадалёку - у Тую, ад Kara яно сыходзіла, лілося на зямлю, і бачыла то Любашу, то сябе на каленях перад Ёю.

«Маці Божая! Святая Багародзіца!» - прасіла Саня, а чаго прасіла, і сама не ведала.

Перш чым пачало згасаць ззянне, адчула бязважкі дотык рукі... ці толькі пяшчотнага павеву... Схіліла голаў, на міг убачыла сваю маці, яшчэ маладую, і сябе, малую, заплаканую, у яе на руках. Памкнулася ўцерці слязінкі, потым, верачы і не верачы пагляду, ціха пагукала:

- Мама!

Тучна заценькалі ў адказ сініцы - чародка іх успырхнула з нізка навіслае над сцежкаю галіны, гучна зарыпеў пад нечыімі крокамі снег крыху воддаль, і цішыня растварылася ў гуках зімовага дня, якія рап­там быццам ажылі, вяртаючы і яе, Саню, да рэальнасці гэтых пражываемых хвілін.

- Мама! - ужо адно сцятымі вуснамі паўтарыла яна і толькі тады заўважыла, што стаіць на каленях проста ў сумёце, за крок ад прыцярушанага інеем крыжа, невядома як там апынуўшыся, невядома чаму гукаючы да маці, памерлай пазалетась: прыйшла ж на магілу Любашы, да яе...

Падымалася няспешна, спрабуючы ўспомніць штосьці важнае і імгненна забытае. Потым яшчэ хвілінку пастаяла моўчкі і, не крануўшыся крыжа, стала выбірацца з сумёту на сцежку. Хацела паправіць шаль, якая спаўзла на каўнер футра, але так і не паправіла. Пагляд упёрся ў фота, якога дагэтуль не бачыла з-за ссунутых вянкоў: Любаша ўсміхалася ёй з фота светла і радасна, і Саня не вытрымала - заплакала ўголас, наўзрыд, не хаваючыся.

***

Вяртаўся з Масквы Ковач з цяжкім сэрцам: ведаў, бачыў ужо, што ішоў развал партыі, але не думаў, што працэс зайшоў так далёка і, па сутнасці, стаў незваротным. Каб утрымаць ці, тым больш, выправіць сітуацыю, трэба было прымяніць сілу, сілавое ўздзеянне - ды хто б яе прымяніў, як былы генсек даўно хадзіў з падцятым хвастом не толькі перад лідэрамі заходніх краін, а і перад арангутангамі мясцовага разліву, якія рваліся да ўлады, ламаючы, крышачы ўсё без разбору? Трыкалор, сцяг свабоднай Расіі, вочы засціў, а тое і ў галаву не прыходзіла, што ні свабоду, ні свабодную Расію з латак потым не сшыеш: то адзін шывок разыдзецца, то другі. I што потым папрэ праз дзіркі, утвораныя разрывамі, аднаму д’яблу адгэтуль відаць...

Думкі тузалі, як ні бараніўся ад іх, як ні стараўся з іх выбавіцца. I хоць ў купэ ехаў адзін і хуткі цягнік мерна адстукваў начныя кіламетры, сон не ішоў: бакі змуляў Ковач, варочаючыся, а сну не было ні ў адным воку.

- Скамарохі! Шуты гарохавыя! - нягучна вылаяўся, каторы раз падымаючыся, каб булькнуць у шклянку каньяку: не было выпадку, каб піў калі адзін, а тут... А тут гатовы пляшку залпам асушыць, абы даць ду­шы адпачынак!

Пляшка паціху пусцела - думкі, хоць крыху і запаволілі цяжкі свой рэй, не адпускалі. I ціснулі на душу, прыгнечвалі, каменя на камені не пакідаючы ад колішніх спадзевак: яны, паточаныя рознымі пражэктамі перабудоўшчыкаў, і раней не вельмі ўсцешвалі, цяпер жа, пасля сустрэч не адно з кіроўцамі перабудовы, а і з сябрамі, што належалі да «старой гвардыі» і так і не ўпісаліся ў новыя часы, як ні перажывалі за згвалтаваную дзяржаву, ад спадзевак і ўвогуле нічога не засталося. Непрафесіяналізм ва ўсім... Ды што там - непрафесіяналізм?! Местачковасць! Местачковая прага вылезці «на самы верх», красавацца перад усім светам! То адзін, то другі прадстаўнік гэтага «свету» прагматычна адхопліваў, аддзіраў кус за кусам ад таго, што складала Савецкі Саюз, а ім у адказ толькі дзякавалі... I ў вернасці «дэмакратычным» ідэалам кляліся...

- Цьфу! - сплюнуў Ковач горкую думку, перш чым, моршчачыся, дапіў каньяк, і зноў распластаўся на мулкім вагонным матрацы.

Ляскаталі колы. Парыпвала недзе над дзвярмі кепска замацаваная па­нелька. Пахістваўся раскалыханы рухам цягніка змрок, які запаўняў купэ, і, зрэдку раздзіраемы на колькі імгненняў бліскамі ліхтароў за чыгуначным палатном, дзесьці над соннай, засыпанай снегам станцыяй, быццам пакрэктваў у адказ на ўвагу Ковача. Увагу няпэўную, расплывістую, як са­ма ноч, што не ўтрымлівала цягнік, а неслася ўслед за ім - па ягоных дум­ках, праз ягоныя думкі... I ці лёткі рух гэты, ці выпіты каньяк - а мо і тое, і другое разам? - уплывалі на іх, але хутка Ковач ўжо нічога не ўзгадваў, нічога не ўспрымаў, апроч палясквання колаў і пахітвання спаласаванага промнямі ліхтароў змроку побач. Побач - і над сабой...

Праўда, зрабіўшы пэўнае намаганне, заўважыў: над ім змрок здаваўся бяздонным. Быццам не стрэшка вагона, а начны прасцяг пакалыхваўся ўгары. Усё вышэй і вышэй. Так што ў хуткім часе пагляд проста не дацягваўся да нейкай мяжы яго - тануў, патанаў у бязмежжы, перш цёмным, амаль чорным, потым усё больш разрэджаным і пасвятлелым. «Ноч мінае, ці што?» - мільганула далёкае і нібыта чужое, незнаёмае недаўменне: ён жа толькі прылёг, толькі збіраўся прыкрыць вочы краем ручніка і чарговы раз паспрабаваць заснуць!

Мяжа паміж яваю і сном чэзла, знікала, але гэтага Ковач ужо не ўсведамляў. Вышыня - ці, дакладней, глыбіня - уцягвала, зацягвала ў свае тоні пражытае і перадуманае, зацягвала яго самога, і з’явілася дзіўнае адчуванне лёгкасці. Так, нібы ён раптоўна выбавіўся ад усіх повязей з жыццём - і адпачываў. I было не важна, колькі такіх хвілін адпачынку выпала яму гэтым разам, - яны выпалі, доўжыліся, кіруючыся нечым па-за яго свядомасцю, па-за рэаліямі здоўжанай ночы.

Хоць якія ўжо там рэаліі! Усёй рэальнасці, што паляскванне жалеза, ды і яно хутка пачало нагадваць паляскванне бізуна, перш - па камені, потым - па нечыіх стогнах. Удар за ўдарам - рытмічна, няўхільна, бязлітасна, і што самае дзіўнае: рэха іх іскрамі рассыпалася круга, каб праз міг-другі яркія іскры-бліскі ўзмывалі ўгору, застываючы там россыпамі зорак. Самых сапраўдных зорак і зорачак! Яны нават паміргвалі...

- Гэта яшчэ што за чартаўшчына? - не пацікавіўся, а, хутчэй, абу- рыўся Ковач, шукаючы паглядам відочную праяву хоць бы якой прычыны: нечым жа гэта павінна было вытлумачвацца!

- Ну, чаму адразу - чартаўшчына? Тэатр. Тэатральны эфект, - прыйшло тлумачэнне, і Ковачу ў галаву не стукнула задумацца, адкуль - прыйшло.

- Тэ-атр? - перапытаў, азіраючыся.

Здалося, менавіта тое, што заазіраўся, змяніла бачную карціну. Змяніла кардынальна. Бо вось ужо - ні цёмнай пространі вакол, ні паміргвання зорак, ні іскраў ці іскрачак. Змрок раптоўна саступіў святлу, і калі спачатку святло было цьмяным, халодным, то ў наступныя імгненні значна пацяплела, паступова набіраючы яркасць, і адразу выразна ўбачыўся брукаваны пляц, каменная сцяна высокай будыніны за ім, рухомыя цені на сцяне.

Ковач напружана ўзіраўся ў іх, каб зразумець, дзе іх гаспадары і хто яны, а святло ярчэла - і так хутка, што, здавалася, вось-вось выбухне, як выбухнула б ад перанапружання электралямпачка. Ён нават заплюшчыў вочы, перасцерагаючыся, але перасцярога аказалася марнаю, бо, і не пазіраючы, усё да драбязінкі і ледзь заўважнай шчэрбінкі на каменнай сцяне выразна бачыў.

«Ат!» - адмахнуўся, скараючыся непазбежнаму, узгадваючы, што ўвогуле збіраўся заснуць, адпачыць, а не бадзяцца думкамі хто ведае пад чыімі сценамі...

«Хіба зусім незнаёмая сцяна? - пакпіў нехта нябачны. - I зубцы яе нічога не нагадваюць?»

«Якія яшчэ зубцы?» - не зразумеў ён, але тут жа пазнаў чырвоную зубчастую сцяну, і плошчу, і цёмную ўсечаную піраміду маўзалея, і постаці наверсе... Хоць наконт таго, чые постаці, мо і памыляўся: адразу, з усёй пэўнасцю сцвярджаць не ўзяўся б. Ці мала хто там стаяў! Ды і ці стаяў, невядома: цені на сцяне зніклі, яны з'явіліся...

«Дурню сёе-тое з неверагоднага паказаць хочуць, а ён за разважанні чапляецца», - азвалася цішыня, і Ковач не знайшоў, чым адказаць: што - адказваць? каму?

А дзеянне ўжо было запушчана, спружына пачала раскручвацца, і хоць адчуванне калі не ўдзелу, то прысутнасці падчас разыгранага дзеяння заставалася, нідзе і ніяк ён сябе больш не ўсведамляў, ні з чым і ні з кім не атаясамліваў. Усё адбывалася без яго ўдзелу і неўзапраўду - так, нібы разыгрываўся дзіўны спектакль тэатра марыянетак, дзеючыя акцеры якога заставаліся за шырмаю (дакладней, за каменнымі парэнчамі маўзалейнай трыбуны), а ўсе ролі выконвалі марыянеткі. Лялькі!

Вядома, кожная лялька нагадвала аднаго з вядомых лідэраў партыі і дзяржавы, але пэўны час, пэўныя абставіны не ўплывалі ні на іх вобразы, ні на іх паводзіны. Хто ў вайсковым фрэнчы ўзору двадцатых гадоў, хто ў цывільным, хто ў форме военачальніка, завешанай гірляндамі ўзнагарод самага рознага кшталту, хто ў акулярах, якія засланялі ўвесь твар, а то і ўсю постаць. Іх можна было назваць. Пайменна. Але імёны ў гэтым спектаклі не мелі ніякага значэння для ходу дзеяння: і сюжэт, і акцёры, няхай і ў пазнавальных ролях занятыя, - выдавалі вечнымі, вечна запатрабаванымі. Ды так яно і было, бо ў сляпой і жорсткай барацьбе за ўладу паўсюдна, дзе мелася хоць якая вышэйшая прыступка, працаваў адзін і той жа закон: хто - каго. Сродкі маглі быць любымі: пераможцаў не судзілі... Звычайна, не было каму судзіць...

Зразумець, што адбывалася на імправізаванай сцэне, Ковач нават не памкнуўся. Мо таму, што не бачыў сябе, свайго месца ці ролі ні на трыбуне, ні сярод публікі, хоць нейкім чынам не толькі прысутнічаў, але і быў задзейнічаны ва ўсім. Калі верыць адчуванню і пагляду. Усё - проста на вачах - мянялася, жыло і знікала па нечай волі, быццам хто нябачны тузаў за нябачныя матузкі, сціраў ці мяняў дэкарацыі, асуджаў - каго на жыццё лакея, каго на смерць. I адно і другое выглядала скамарошым розы­грышам. Яно б і нічога, калі б крыху на ніжэйшым узроўні - не на фоне крамлёўскай сцяны - ішоў гэты розыгрыш, а то атрымлівалася, не проста лес таго ці іншага правадыра высвечваў і падсвечваў, а лёсам дзяржавы забаўляўся нябачны рэжысёр. То раптам шчытна, плячо да пляча, ссоўваў доўгую шарэнгу малых і большых правадыроў у купку, і тады ўсе бачыліся на адзін твар, і твар гэты нагадваў ці то злепленую абы з чаго мас­ку, ці то морду нейкага монстра. А то пачынаў перастаўляць фігуркі, увесь час мяняючы месцамі, быццам разыгрываў вядомую толькі яму шахмат­ную партыю, - і тады то адна, то другая постаць дзе паступова, дзе раптоўна знікала. Знікала ў прамым сэнсе - прыплюснутая цяжкой каракуле- вай шапкаю, ці здушаная накручанымі на вушы дужкамі агромністых, ва ўсесь твар, акуляраў, ці раструшчаная ссунутымі тулавамі паплечнікаў, у той міг ужо былых...

Пры ўсёй фантасмагарычнасці карціна была жывою. I, больш таго, усё відочней уцягвала Ковача ў сваё дзеянне, хоць ён па-ранейшаму нідзе, ні за чыімі плячамі, і ценю свайго не знаходзіў: і ранг не той, і ро­ля не вызначаная... Наконт ролі, вядома, мог і памыляцца (для нечага ж яму гэты спектакль наладзілі!), а рангам далёка не дацягваўся да крамлёўскіх дзеячаў - хоць прамінулы час узяць, хоць цяперашні. Разагнаць бы іх, як зграю крумкачоў, ускормленую на бедах людскіх, ды не было каму. Не мечанаму ж! Стаіць асобна, вылучаючыся хіба што адноснай маладосцю, а ў вачах - джалы чужых маланак: пабліскваюць, палохаючы, вытыркаюцца з усіх бакоў, нават з-пад шапкі, пагражаючы спаліць усё «кідрэні фені» што тут, пад крамлёўскай сцяною, што на ўсіх абсягах краіны за ёю, - цьфу на нячысціка!

Ковач сплюнуў так рашуча, што перш затанцавала над ім выкліканае гэтым абуральным рухам рэха, а потым, ужо ў адказ на яго, пасыпаліся камяні са сцяны - сама сцяна пасыпалася, завальваючы скрышанымі цаглінамі і розным друзам і трыбуну, і плошчу, і прасцяг вакол. «Сапраўдны каменяпад!» - падумаў, міжволі спрабуючы ўцягнуць галаву ў плечы і хоць неяк прыкрыцца рукамі. А цагліны, дробячыся, ужо траплялі і па ім, пэўна, бо хоць вонкава гэта ніяк не ўспрымалася (сябе ж, сваёй постаці не бачыў), але балючыя дотыкі Ковач адчуваў усё выразней.

- Ды прачынайцеся, мужчына! Мінск! Прыехалі!

- А? Што? - лыпаў вачыма ён раз ад разу і ўсё ніяк не мог прачнуцца, а калі ўсё-ткі расплюшчыўся, то ўбачыў усмешлівы твар правадніцы і вялізную сонечную пляміну за ім, на процілеглай сцяне купэ.

***

Афішу, якая з’явілася напярэдадні, і з’явілася не публічна, не на афішных тумбах, а ў калідорах устаноў (і то - выбарачна), і афішаю цяж­ка назваць. Так... Абвестка, што калі і прыцягвала ўвагу, то сваёю нязвыклай навязлівасцю. Нават крыклівасцю. «Розыгрыш! У БДТ - розыг­рыш!» - вялікімі літарамі рознага колеру і рознай канфігурацыі стракаты плакат, а далей - па ўсім перыметры - скамарошыя заклікі: «Калі не навязаны страхам да мінулага - прыходзь! Калі не баішся пазнаць сябе ўадным з персанажаў і ўмазаць яму аплявуху - прыходзь і дзейнічай! Калі збрыдла балота будзённасці - падары сабе свята! Калі хочаш уразумець, з чым сутыкнешся заўтра, - плюнь на ўсе сумненні і будзь з намі!» I - усё. Hi дзень не пазначаны, ні час, ні дзейныя асобы. Быццам і тыя, хто будзе на сцэне, і тыя, хто знойдзе месца ў зале, ведалі ўсё, што трэба ведаць, а астатнім і тлумачыць не варта было.

Хоць навошта тады сама гэта абвестка? Нейчы жарт? Але ж за падобныя жартачкі...

Урэшце, хоць перабудова і буксавала, жыццё - мянялася. Мянялася, мяняючы і людзей, і іх прэтэнзіі і запатрабаванні: выходзіла, свет жыў іначай, іншымі каштоўнасцямі, і, на думку абывацеля, калі апярэдзіць каго з бліжніх, то магло і падфарціць выбіцца нарэшце ў людзі, набыўшы сякое-такое дабро. А жарт... Калі пільнасці не губляць, то і падчас розы­грышу чым-небудзь разжывешся. Не медзяком, дык словам.

«Ро-зы-грыш... Ведама, знайшлі, чым здзівіць! Усё жыццё чалавечае - суцэльны розыгрыш: то Бог, то д'ябал забаўляюцца з чалавекам. А ўжо як самі чалавекі возьмуцца...»

Думкі не перашкаджалі Івану займацца няхітрымі чыноўніцкімі спра­вамі: паперчына - сюды, паперчына - туды, тэлефонная гаворка з адным, кабінетная разборка з другім. Рабочы дзень завяршаўся тым, чым і пачынаўся, і ад дакукі ўжо зводзіла скулы. «Мо зазірнуць у тэатр? I на­чальству будзе што пераказаць...» - падумаў адно для таго, каб памяняць кірунак думкі, але ідэя нечакана спадабалася: як не развеецца, то хоць сведкам стане!

Сведкам - чаго? Для чаго? Падобныя пытанні ў галаву не прыйшлі. Сведкам дык сведкам. Не першыня. За тое і цанілі на службе. Спатрэбіцца - скажа што якое, не спатрэбіцца - забудзе і ніколі не ўзгадае. Нават для пацехі - тады, калі адчуе (як часта адчуваў) сваю перавагу над усімі начальнікамі і начальнікамі начальнікаў. Сабе даражэй выходзіла. I карысці аніякай.

- Правільна мысліш, таварыш! - падбадзёрыў сябе ўголас і тут жа чмыхнуў, пакасіўшыся на шкляную дзверку шафы, дзе, хоць і цьмяна, люстраваўся яго торс, увянчаны буйною аблыселаю галавой. - Ну, ну!

Ніхто яго не прыспешваў, нішто не перашкаджала. Нават думкі аціхлі і пэўны час не абзываліся. Вечар выдаўся па-вясноваму цёплы, нетаропкія крокі супадалі з рытмам нетаропкіх хвілін, і ён, чаго даўно не адчуваў у такой меры, адпачываў: пагляд немітусліва кранаўся то ліповага вецця галавою. то зыркай вітрыны, у якой пакалыхваліся яго адбіткі, і зноў бязмэтна лунаў паперадзе. Ногі самі знаходзілі патрэбны паварот з адной вуліцы на другую. Хады той з праспекта на праспект! - перш праз мост, потым праз сквер і цэнтральную плошчу...

- Добры вечар, - машынальна адказаў на нейчае прывітанне, і галавы не павярнуўшы: не хацелася прыпыняцца, ублытвацца ў неабавязковую і нікому не патрэбную гаворку з кім бы там ні было - нашто ж паварочвацца? Падсвядомая мэта вяла яго, жаданне або нежаданне застацца ў нешта не пасвечаным, пекараўскі памочнік нават не задумваўся - ішоў і ішоў!

Калі крокі за тры-чатыры ад увахода ў тэатр узгадаў раптам, што ні білета, ні запрашэння на гэты вечар не меў, хады не запаволіў. Адно перасмыкнуў плячамі і падаўся да дзвярэй. Як не хлусіла абвестка і «розы­грыш» пачнецца а дзевятнаццатай гадзіне (звычайна ўсе спектаклі пачыналіся ў гэты час), то да пачатку заставалася хвілін пятнаццаць. Якраз каб адшукаць вольнае крэсла. Ці выбраць з незанятых - зручнейшае.

«Чаго табе няймецца?» - пацікавіўся ўнутраны голас, але так ціха, так нясмела, што і зважаць Іван на пытанне не стаў.

Ступіў да двух малойцаў пры ўваходзе ў фае (здалося, нават знаёмых), пачуў спакойна патрабавальнае: «Ваша пасведчанне!» і дастаў з кішэні дакумент. Тыя расступіліся, упускаючы яго, і Іван Сымонавіч упершыню падзівіўся з сябе, са свайго рашэння, нікім, нават Пекарам, не санкцыянаванага: з ягоным вопытам, з ягонай заўсёднаю асцярогай ва ўсім, што не сыходзіла непасрэдна ад начальства, асмеліцца на такі самастойны крок?

«Ну, не вяртацца ж назад, паўз адметна безаблічных ахоўнікаў!» - падбадзёрыў сябе ў думках, перадаўшы плашч гардэробшчыцы і рушыўшы наверх. Ступаў няспешна, нават прыступкі лічыў, каб не думаць, чаму ні ў раздзявальні, ні ў круглым фае перад дзвярмі ў тэатральную за­лу нікога не было.

- Смялей! Розыгрыш пачынаецца!

Крутнуў галавою, каб зразумець, адкуль прагучаў голас, і спатыкнуўся. Падумаў, што трэба спыніцца і, пакуль не позна, павярнуць назад, але замест гэтага ступіў яшчэ крок-другі і тузануў дзверы. Яны паддаліся лёгка, у ахвоту, і яму нічога не заставалася, як увайсці у паўцемную залу, дзе, апроч асветленага квадрата сцэны, ніводнага, нават хліпкага, агеньчыка не было. Памкнуўся слізгануць куды-небудзь убок і пашукаць месца ў апошнім радзе, а ногі ўжо неслі наперад. Далей і наперад. Быццам і гэта хвіліна, і ўсе астатнія былі дакладна спланаваныя і вызначаныя. Кім? Да якой мяжы? 3 якой нагоды? Пытанні нават не ўзнікалі. Ішоў па лёгкім схіле падлогі ўніз, стараючыся хоць бакавым зрокам угледзець што якое вакол: цёмныя постаці, нічым, нават водбліскамі яркага квадрата асветленай сцэны не падсвечаныя і таму невыразныя твары, зрэдчас - пустыя прагалы крэслаў...

Штуршка ў плечы не адчуў, але ў нейкі момант павярнуў да аднаго з гэтых прагалаў і, прыгінаючыся, уцягваючы галаву у плечы, прайшоў колькі метраў, перш чым апусціцца на адно з сядзенняў. Калі ж нарэшце ўсеўся, з палегкаю уздыхнуў: хоць перад позіркам тых, хто ужо знаходзіўся ў зале, мільгаць перастаў!

«А чаму так ціха?» - варухнулася першая думка, і ён як мага непрыкметна заазіраўся, пазнаўшы, як яму здалося, у паўзмроку сяго-таго з чыноўных людзей самага высокага рангу. Калі ж позірк вярнуўся да ярка асветенай сцэны, здзіўлена адзначыў, што на падмостках поўна акцёраў і яны не стаялі на адным месцы, а рухаліся, пераходзілі ад адной групы да другой, жэстыкулявалі і, пэўна, штосьці прамаўлялі, - ніводнага ж гуку ён не чуў.

Пачаў узірацца больш пільна. Каб хоць неяк вызначыцца ў разуменні таго, што адбывалася. Там. На падмостках, што і тэатральную сцэну ў звыклым сэнсе гэтага слова мала чым нагадвалі: ні завесы, ні кулісаў, ні дэкарацый. У глыбіні прасторы, не да сцяны нават, а проста да вяровак, на якіх звычайна замацоўваліся дэкарацыі, быў падчэплены няроўны кавалак палатна (хутчэй ужо, дзяругі), на якім агромністымі літарамі было напісана: «Прэч! Годзе!» Каго ці чаго гэта тычылася, каму і што муляла ў гэтым ці іншым свеце, вызначыць ён не ўзяўся б: задужа стракатаю выглядала публіка ў касцюмах ледзь не ўсіх вядомых з гісторыі краю эпох. Гамонкі ж іх ён па-ранейшаму не чуў, у нейкі момант падумаўшы нават: мо са слыхам што здарылася?

Раптам - зусім нечакана - аднекуль з глыбіні сцэны вырваўся прамень святла, скіраваны на залу, і няспешны рух яго над радамі крэслаў выклікаў пэўную рэакцыю гледачоў (дакладней, напэўна, было б сказаць: удзельнікаў розыгрышу!). Пачуўся нават лёгкі шум, і Іван Сымонавіч узрадаваўся, што запона цішыні нарэшце ўпала і хоць нешта стала даходзіць да слыху.

Павёў галавою следам за промнем пражэктара, але, наткнуўшыся на колькі недаўменных позіркаў знаемых і яўна невыпадковых тут чыноўнікаў, тузануўся і застыў: для чаго іх усіх сабралі ў тэатры? Хто сабраў? Здалося, міг-другі - і недаўменне залы выбухне, узарве прастору, і ён міжволі сцяўся, уцягнуў галаву у плечы.

- Увага на сцэну! - загрымеў нейчы голас, змусіўшы ўсіх, нават адчайных смельчакоу, сцяцца у крэслах.

- Сэнс жыцця залежыць не ад таго, што, а ад таго, хто яго вызначае. Дурні думаюць: Прырода...

На падмостках пачало разгортвацца дзеянне, у якім - па крузе - былі занятыя ўсе: сексуальнае дзейства змянялася палатаю з рожаніцаю, вучэльняю, любоўнымі гульнямі, бойкаю маладых самцоў, разагрэтых выпіўкаю, забойствам, пахаваннем, турэмным заключэннем і вяселлем пераможцы, потым - зноў сексуальным дзействам... I ўсё - няспешна, пад няспешнае кружэнне падмосткаў і нейкую рваную - то шчымлівую, то груба агрэсіўную - мелодыю, у якую ўпляталіся то стогны, то грубыя выкрыкі, то гарачы шэпт, то няўцямныя праклёны. Няспешна... Круг за кругам... Усё больш бянтэжачы, а потым і прыгнятаючы.

- Сэнс жыцця, - зноў грымнула, здавалася, адусюль, - залежыць не ад таго, што, а ад таго, хто яго вызначае. Гарапашнікі вераць: Айцец Нябесны...

Сцэна гэтак жа павольна, з ранейшым натужным рыпам паварочвалася, але дзейныя асобы, скінуўшы ранейшую апратку проста пад ногі і апынуўшыся хто ў белых, хто ў чорных хітонах, на кожны ўзмах рук сталі нагадваць чорных і белых анёлаў-птушак, што ўтваралі своеасаблівае кола, а каля ног іхніх, на голых дошках, «чалавекі» адольвалі жыццевы шлях - перш на карачках, потым на каленях. Адольвалі цяжка, задыхаліся, ускідваючы сяды-тады галовы, тут жа вінавата апускалі іх, пакорныя ўзмаху белага ці чорнага «крыла». I хоць шлях быў той жа - ад нараджэння да смерці, кожны зрух на ім, кожны крок замольваўся і ад таго здаваўся бязглуздым, а то і крамольным. «Анёлы» ж то змешваліся, то штурхаліся, выштурхоўваючы адзін аднаго за межы круга, то, прыкрыўшыся рукавом, цішком пахіхіквалі, а то і піхалі каго нагою, калі бядотнік занадта набліжаўся ці залішне сме­ла ўскідваў галаву.

Гнюснае відовішча, як да яго ні пастаўся, і калі б не боязь прыцягнуць агульную ўвагу, Іван Сымонавіч паспрабаваў бы ціхенька выбрацца з паўцёмнай і паўпустой, як цяпер бачылася, залы. А святло і там, на сцэ­не, раптам заміргала. Нават згасла на некалькі імгненняў. Калі ж зноў - і яшчэ ярчэй - успыхнула, усё на падмостках змянілася раптоўна і абсалютна кардынальна: ні анёлаў, ні чалавечкаў...

- Сэнс жыцця залежыць не ад таго, што, а ад таго, хто яго вызначае, - прагучала гучна, выразна, і голас здаўся знаёмым. - Рэвалюцыянеры мяркуюць: правадыр...

Не паспелі адгучаць словы, як усчаўся гучны смех; свіст і выкрыкі перапыняліся гучнымі апладысментамі. Натоўп, у які ператварыліся ўсе ўдзельнікі новай дзеі, перамяшчаўся па сцэне нерытмічна - хаос, здавалася, нарастаў. Але ў нейкі момант усё аціхла і пад пакалыхванне сцягоў, пашытых з рознакаляровых шматкоў, і папяровых пугалаў партыйных кіраўнікоў рэспублікі і краіны наперад выйшаў высокі худы інтэлігент з прыкрытым маскаю тварам: пінжак - наросхліст, кашуля-вышыванка расшпіленая.

- Сэнс жыцця? Барацьба! Пастаянная - штодзённая! - барацьба за тое, каб людзьмі звацца і не хадзіць у прыкарытніках, а адбіраць і адабраць у тых, што ўявілі сябе гаспадарамі і мараць уехаць у рай на нашых карках, і гэта права, і ўладу, і саму зямлю нашу. А то памянялі буржуйскія світкі на бальшавіцкія фрэнчы, якія не так у ахвоту, як пад прымусам няпісаных правілаў даношваюць, а ўжо да новага маскараду рыхтуюцца, усіх вас за дурняў трымаючы. Так, так, за дурняў! - хто б з вас і што пра сябе ні думаў. Іх мы - прадстаўнікі новай сілы - змяцём, а вам, калі не ўстанеце ні бок рэвалюцыі, зноў, і цяпер да скону, давядзецца працісквацца да карыта праз кпіны і тумакі маладзейшых і дужэйшых. Як - перспектыва? Падабаецца?

Смех і свіст сталі грамчэйшымі. Натоўп на падмостках ашалела забаўляўся, раздзіраючы на шматкі папяровыя пугалы, звязваючы сцягі і сцяжкі ў адно пярэстае палотнішча і абвіваючы ім тых, хто хоць на міг губляў пільнасць. Тыя тузаліся, спрабуючы вырвацца, - і рогат грамчэў. У выніку - у ковах вузлаватага палотнішча і гэтага рогату засталася толькі адна постаць у белым хітоне. Яна проста перастала супраціўляцца і асунулася на падлогу, няздольная ў тым кокане, у якім апынулася, зрабіць і адзін крок.

Пра жанчыну тут жа ўсе забылі. Частка занятых у апошняй мізансцэне акцёраў сцэну пакінула, тыя ж, што групаваліся вакол лысага з плямінаю праз усю галаву «правадыра», сышліся ў цэнтры і нарэшце павярнуліся да залы. Да апусцелай ужо залы, бо нават Іван Сымонавіч, які так і не насмеліўся прайсці паўз крэслы да выхаду, не тырчэў у сваім крэсле, а, уцяўшы галаву, у няўцямным страху даўно споўз з яго і ўплішчыўся паміж радамі, як мага ніжэй да падлогі. Праўда, тады, калі цікаўнасць перамагала страх, зіркаў праз шчыліну паміж пярэднімі крэсламі на сцэну, супакойваючы дрыжыкі ў каленях салдацкай замоваю: з зямлі не згоняць, далей, чым на фронт, не пашлюць...

Тыя ж, на сцэне, пасцягвалі маскі зацятых і добра пазнавальных бунтаўшчыкоў нацыянальнай закваскі, аказаліся - усе як адзін! - членамі Бюро ЦК, і Іван Сымонавіч, убачыўшы чарговы акт сцэнічнага пераўвасаблення, не сказаць, каб дужа здзівіўся: нездарма ж голас сяго-таго здаваўся знаёмым, чутым раней. Адно што страх змяніўся сорамам: сагнуўся ў тры пагібелі, поўзае пад крэслам, замест таго каб дома сядзець на ўтульнай канапе перад тэлевізарам з пляшкаю піва ў руцэ!

- Гля! - гукнуў гаспадар сцэны. - Разбегліся са страху, падтрымліваючы штаны!

- Мо даць святло ў залу?

- Нашто? I так усе засвяціліся: хоць з аднаго, хоць з другога боку зірнуць... Думаў: мала хто паддасца на правакацыю, ажно ёсць, ёсць смельчакі ў чыноўніцкіх акопах!

- Але ж не дачакаліся завяршэння розыгрышу - не паапладзіравалі сваім кіраўнікам, угледзеўшы іх на падмостках, - засмяяўся хтосьці. - Калі яшчэ такая нагода надарыцца?

- Ты каго меў на ўвазе, памінаючы кіраўнікоў? - патушыў яго смех Гаспадар.

- Дык жа... Дык жа адкрылі мы перад залаю твары... - мармытнуў той, хаваючыся за спіны.

Цяпер засмяяліся ўсе. Ці - амаль усе.

- Ён думае...

- Ён напраўду думае, што скінутыя ўсе маскі!

- Сляпы!

- Ты што - спаў увесь гэты час?

Смех і кпіны не аціхалі. Купка акцёраў - ці тых, хто выдаваў сябе за іх? - скіравалася ўглыб сцэны, сцягваючы з твараў маскі высокіх партыйных начальнікаў і адзін за адным знікаючы ў цемрадзі, але гэтага Іван Сымонавіч ужо не бачыў: не азіраючыся, ён на карачках прабіраўся да праходу і потым да выхада і думаў толькі аб адным: гэта павінна закончыцца! некалі ж павінна закончыцца!

ЧАСТКА ДРУГАЯ

Баш на баш

Жыццё не проста нагадвае гульню, яно - гульня! Гульня ў падкіднога. Калі той, хто прайграе, застаецца дурнем... Проста. I справядліва. Не ўмееш, не спадзяешся ні на ўдачу, ні на хітрасць - не бярыся. Сядзі збоку і назірай. Па магчымасці хаваючы ад зацятых ігракоў, што ты не адно прысутнічаеш, што ты - сведка: каму з тых, хто паказаў сябе дурнем, спатрэбіцца потым сведка? Тое і яно. Лялечкіна што марна не скажа.

Лялечкіна - шаноўна дама бальзакаўскага ўзросту, чый стан, чый твар і незадаволеная грымаса на ім адбіваліся ў гэту хвіліну ў люстэрку... Людміла Пятроўна, Лялечка, Люсі... Тры не падобныя адна на адну жанчыны ці адна ў трох розных абліччах - ідзі разбярыся! Імя сваё ўсякі ведае, а ў твар сябе ніхто не помніць, так, здаецца, казалі мудрыя? Ну, ды так ці не так, а яна нешта ўсё часцей падоўгу прастойвае перад люстэркам, смакуючы нечаканую толькі на першы погляд думку, што і імя - толькі маска. Зручная, з часам усё больш шматслойная, усё больш неабходная маска, пад пэўным нумарам запісаная некалі ў метрычнай кнізе жыцця. I колькі ні абдзірае, ні здзірае яе часам з перакошаным ад болю тварам: «Старэеш, старэеш, Пятроўна!», колькі, слінявячы пальчыкі, ні зацірае, ні залізвае потым на ёй сляды кіпцікаў, угаворваючы сама сябе: «Лялечка! Лялёк! Люсіка...», колькі ні запівае горкаю каваю, звыкла бадзёра падміргваючы свайму адбітку ў люстэрку: «Вышэй галаву, Людміла Пятроўна!», маска толькі крыху, зусім крышачку ссоўваецца і яшчэ шчыльней прылягае да твару. Лялечкіна, Людміла Пятроўна. I ўсё на тым.

Ат! Галоўнае, нягледзячы ні на што, за гадамі паспяваць. За гадамі, а не за шкадаваннямі. Зморшчынкі ўкруг вачэй з’явіліся? Крэм, лёгкі масаж, аўтатрэнінг... Сум у вачах? Узмах павекаў, уздых, усмешка... Адзінота абазвалася? Кубачак кавы, кілішак добрага віна ў кампаніі суседкі... Спакой варты некалькіх намаганняў, хай сабе і не вельмі прыемных.

Прыемных, непрыемных... Ужо ж, што ў тым прыемнага - запрасіць на бакал віна старую з кватэры насупраць - Галену Феакцістаўну Пірагову? Адно, што ўсякае лухты пра вернасць ідэалам наслухаешся. Калі будзеш слухаць. Гэткая сямідзесяцігадовая разваліна: парахня сыплецца, пасмы сівых валасоў на галаве не набярэцца, а туды ж! - пра вернасць ідэалам, пра духоўную моц партыі... Цьфу ты, Божа мой!

«Няўжо ніколі, ніводнага разу не пахіснулася вера?» - спытала ў яе неяк. Спытала амаль абыякава, адно каб прадоўжыць згаслую гаворку, а яна раптам ускінулася, запунсавела, як макаў цвет.

«Што вы, што вы, Люсі! Як можна? - замахала рукамі. - Вам, работніку апарата, не тое што сумненні - ценю іх у душы будзіць нельга! Вы - на Алімпе. На вас народ пазірае».

Тут яе, памятае, і прарвала. Не крыкам прарвала - Людміла нават голасу не павысіла, - а злосцю: Алімп, бачыце, ёй прымроіўся! Народ на іх, абраннікаў улады, пазірае!

«Ну які народ! - выціснула з сябе ўсмешку, - Дзе вы бачыце народ? У раз’юшаных чэргах? Каля піўных ларкоў? У цесных гарадскіх канурках, падвешаных да напоўненых шумам і свістам каналізацыйных труб? На плошчы - пад павыцягванымі з дзедаўскіх скрыняў сцягамі? У перапоўненых турмах ці прапахлых потам казармах? Ці мо на сходах і сходках самага рознага кшталту, балазе ўсе вольніцу пачулі?»

Усміхалася, а старая пазірала на Лялечку, на яе з’едлівую ўсмешку з непадробным жахам, не ведаючы, што і думаць. А што тут было думаць? Павінна ж і ёй некалі надакучыць тая роля, якую скрозь змушана іграць у прысутнасці Піраговай. Як жа! Непадкупная бальшавічка адорвала сваёю прыязнасцю, шчодра дзялілася вопытам служэння ідэалу: слухай, а не - падымай вочы ўгору, і маліся... Абрыдла. Збрыдзела ўсё. Магла яна хоць дома адчуваць сябе чалавекам?

«Вы жартуеце, Люсі?» - цямнеючы тварам і запінаючыся, са спадзяваннем перапытала Пірагова, і Лялечкінай (ну, не дурніца?) нечакана ста­ла шкада яе: не згорбленая ні гадамі, ні нягодамі, проста-такі кашчавая ад пласкагрудасці і худзізны старая, старанна разгладжваючы і зашпаклёўваючы пудраю зморшчыны, і так заўсёды нагадвала размаляваную кітайскую марыянетку, а тут, спалоханая, пакрыўджаная нечаканасцю слоў, і зусім адзеравянела. «Скажыце, што вы жартуеце!»

«Ну, канешне ж, жартую,- адвярнулася, каб не бачыць яе згаслых і таму адразу паглыбелых, пазападалых вачэй.- Прабачце, Галена Феакцістаўна, жарт атрымаўся няўдалы».

«Цяпер усе так імкліва мяняюцца».

«Час такі. Змушае думаць, - дастала з бара распачатую бутэльку кабернэ і бакалы.- Шкада, што думаць мы не прывыклі і не ўмеем».

«Што-небудзь здарылася, Лялечка? - занепакоілася яна, забываючыся на сваю крыўду.- Вы на службе ў партыі, а калі курс такі нестабільны і ледзь не ў пашане здрада...»

Людміле не хацелася слухаць ні пра партыю, ні пра зменлівасць яе курсу.

«Давайце па глыточку вып’ем, Галена Феакцістаўна, - прапанавала.- Каб стронцый у арганізме на залежваўся».

Пра стронцый - спецыяльна. Каб тэму памяняць. Каб разважанні пра здрады ідэалам і масавае рэнегатства ў партыі зноў не прывялі яе да сумненняў. Вока ў старой пільнае: толькі дай падставу ці, Божа збаў, чым-небудзь закрані веру - яе, Піраговай, веру у правільнасць і ахвярную веліч пройдзенага ёю і краінаю шляху...

Верыць - і няхай верыць! Людміле што да таго! Яна, урэшце, адзіная з суседзяў, з кім, не зневажаючы сябе, сваёй гордасці, льга падтрымліваць хоць нейкія зносіны: гэткая ж, у адрозненне ад матронаў сямействаў вакол, адзінокая, як і яна, таму не мела прычыны пры сустрэчы надзімацца ад пагарды ці звычайнага бабскага страху за свайго благавернага.

Быў у Піраговай хто калі-небудзь ці так і прахадзіла яна ў дзеўках, невядома. Часам, як у тую хвіліну, смакуючы віно, Лялечкіна спадцішка разглядвала яе, шукаючы хоць бы нейкую прыкмету полу і не знаходзячы: даўно тая была жанчынаю, калі наогул была...

«Галена Феакцістаўна, вам ніколі не муляла адзіноцтва?» - спытала, нечакана нават для самой сябе, перапыняючы, на паўслове абрываючы старую, яе квяцістыя разважанні.

«Не муляла... што? Адзіноцтва? Я вас правільна зразумела, Люсі?» - не хаваючы крыўды, падцяла яна вусны.

Люсі, Люсі! Як старая не разумела, што яе, Людмілу, раздражняла гэтак, на французскі манер, пераробленае імя ў яе вуснах?

«3 мяне нікудышняя гаспадыня. Але... - зрабіла глыбокі ўдых, набіраючыся рашучасці, - але і вы, Галена Феакцістаўна, жанчына, і ў вас некалі не склаўся жаночы лёс! Скончаная сямігодка - немалы набытак па тых часах, рост на партыйнай рабоце быў забяспечаны, я разумею. Ды і шмат - яшчэ не ўсё... Па сабе ведаю».

«У вас непрыемнасці,- зноў навастрылася тая. - Валерый Юр’евіч... незадаволены?»

«Вам што, вядома... - Выціснула з сябе, думаючы, як правільней зрэагаваць: засмяяцца ці абурыцца яе залішняю дасведчанасцю, і ўрэшце (крыху ненатуральна) засмяялася.- Госпадзі, ну для каго з нашых - гэта таямніца? За кожным жа - значыцца, і за мною! - і вуха, і вока... Каб з тропу не збілася, каб у выпадку чаго...»

Смяялася, а сама адчувала, як унутры заварушыліся, сталі разбягацца ледзяныя голкі - гэткія дробненькія голачкі страху... Хоць з чаго б, здавалася? Той, гэты каханак? Якая розніца?

«Люсі, хочаце, я дам вам параду? - перастала старая ўзірацца, быццам і сапраўды падманулася яе смехам і супакоілася. - Адразу, адначасова быць па абодва бакі барыкад немагчыма - гэта азы палітычнай асветы, і не вам іх даводзіць. I ўсё ж узрост, адносіны змушаюць мяне перасцерагчы вас ад лёгкасці - так, так, Люсі, ад лёгкасці пераарыентацыі. Не той, што на словах (словамі скрозь, як мячыкамі, жангліравалі!), а той, што ўнутры, у душы. Паверце, гэта толькі здаецца, што хто-хто, а ты на вудачку часу не трапіла, што варта атрэсціся, адвярнуцца - і но­вы час, новы шлях адкрываюцца пагляду, прымуць цябе, тваю спадзеўку. Тыя, хто вырываецца са спратаў часу, са сваіх былых перакананняў, пакідаюць на зламаных кратах не толькі кавалкі выдранае з мясам скуры, але і раструшчаную душу».

«Але ж хіба... - не скончыла Людміла фразы, адчуўшы, што гаворка станавілася задужа сур’ёзнаю, каб проста аджартавацца ці зноў паспрабаваць змяніць яе кірунак.- Галена Феакцістаўна, даражэнькая, з чаго вы ўзялі, што я прагну змен? Што веру ў магчымасць нейкіх змен? Я глыбока паважаю вас, пройдзены вамі шлях, і хоць няма ува мне вашае цвердасці, але і паперадзе часу я ніколі не бегала. Нават у маладосці».

«Змены адбываюцца тады, як мяняюцца людзі, - азвалася Пірагова, хутчэй не на яе словы, а на свае думкі. - А людзі мяняюцца, драбнеюць, сваёй Бацькаўшчыны, свайго абавязку перад продкамі і нашчадкамі цураюцца. Адны - дзеля таго, каб у дэмакратах пакрасавацца, другія - каб паспець кавалак тлусцейшы ад чужога, ад дзяржаўнага ўрваць. Бедная краіна!»

«Бедны чалавек!» - падняла Людміла свой бакал.

«Вось вы, Люсі, сказалі, - як не чула, ды і не чула тая воклічу, - што ў мяне не склаўся жаночы лёс. Лухту, прабачце, сказалі. Лёс - заўсёды мужчынскага роду. Як і час. Запомніце».

Сказаўшы гэта ўрачыста, нават крыху змрочна, яна змоўкла. I доўга маўчала. Колькі разоў прыгубіла віна, калі і адпіўшы, то самае нічога, колькі разоў адчужана, як бы з далёкае свае маладосці, зіркнула на Людмілу, на яе думку, залішне какетліва для саракатрохгадовай жанчыны апранутую: ужо ж, і свабодная, глыбока адрытая блузка з крэмавага крэпдэшыну, і абляпаныя фірмовымі біркамі штонікі, няхай сабе і дома, па-хатняму, не адпавядалі яе іміджу каляапаратнае дамы. Ну, не адпавядалі, дык і не адпавядалі: свой імідж Лялечкіна стварала сама. I старая, хоць часам і пазірала з прыхаваным асуджэннем, крыўдліва падцінаючы вусны, але ўголас асуджаць асцерагалася - памятала выказаную ёй ад- нойчы незадаволенасць.

Маўчанне зацягвалася, пачало ўжо ціснуць на плечы, а Людміла ўсё яшчэ чакала працягу сказанага. Няспешна, па глытку піла віно і ча- кала. Тое, што лёс, як і час, заўсёды толькі мужчынскага роду, Пірагова трапна заўважыла - было над чым падумаць сам-насам з сабою ў воль­ную хвіліну...

«Калі-небудзь я раскажу вам, як была жанчынаю».

«Хіба вы не...» - вырвалася ў яе міжволі і, ледзь паспеўшы прыкусіць язык, каб недагаворваць да канца тое, што, напэўна, пакрыўдзіла б старую, усмешку ўтрымаць усё ж не здолела: нездарма, выходзіць, не знаходзіла прыкметаў полу... Хоць чаго яшчэ ад іх чакаць?

«Іх», маючы на ўвазе старых, памянула ў думках даволі скептычна, але ўжо праз хвіліну, згадаўшы пачутае, яна была глыбока ўражана зробленым прызнаннем: з яе падобнае і абцугамі не выдралі б!

«Вы, маладзейшыя, марна абвінавачваеце нас у слепаце; вера можа быць толькі сляпою. Толькі! Інакш - разбураецца, разбураючы чалавека», - рэзка абрывала Галена Феакцістаўна гаворку, і хоць Людміле ўжо муляла распытаць яе падрабязней, знайсці разгадку яе ўпэўненасці ў сабе, дакапацца да сутнасці, якая, аказалася, не ўся ў тым, што навідавоку, усё ж пагадзілася з гэтым яе правам, кіўнула і, быццам і не было ніякае сур’ёзнае гаворкі, стала частаваць госцю купленымі ў службовым буфеце яблыкамі...

***

Тэлефон? Яе няма. Яна яшчэ не вярнулася са службы. Яна прагульваецца пад дажджом. Ці з пудзелем, калі так праўдзівей. Прымае ванну. Урэшце, ляціць на Месяц! 3 шасці да васьмі яе ні для каго няма, і ўсе, каму трэба пра гэта ведаць, ведалі. Hi выпадковых званкоў, ні выпадковых знаёмых у Лялечкінай не бывае: мінуліся тыя часы. Мінуліся і забыліся: шматкроп’е на самым пачатку біяграфіі...

Біяграфіі? Гэта яна абмовілася. У каго з іх, цяперашніх, ёсць біяграфія? Так... Абрыўкі размаляваных алоўкамі карцінак... На адным абрыўку - скрыўленыя няўмелаю рукою пяцікутнікі зорак на вежах няўклюдаў, больш падобных на ніколі не бачаных чарапах, чым на танкі; на другім - стужкі пражэктараў і букеты салютаў; на трэцім - дом з мноствам акон, завешаных стракатымі фіранкамі, з-за якіх, смеючыся, выглядвае касматае сонца... Слюдзяныя сколкі макухі, пляскатая, пашытая з анучак лялька, у якой з прарэхі на шыі цярушыцца саламяная труха; адсечаная галава баязліва звергнутага ідала, што валялася сярод рознага злому на пусташы; радасць, якая ад цямна да цямна выплёсквалася ў прасцяг з чорнага вуха рэпрадуктара на слупе, - вехі маленства! Далей - трохі ясней, выразлівей, але па-ранейшаму няпэўна, з там-сям падцёртымі гумкаю прагаламі: васьмёркі, выпісаныя веласіпеднымі коламі на пыльнай, яшчэ не забрукаванай вуліцы, ці канькамі, прыкручанымі абрыўкамі парашутных стропаў прама да валенкаў - на лёдзе свіслацкай затокі; шпаргалкі з першымі формуламі будучага шчасця; патаемная мара пра капронавыя панчохі; на свой лад пераробленыя маналогі Джульеты - перад вышчарбленым люстэркам; сіняк пад вокам як доказ жаночага раўнапраўя... Усё неаднойчы падціралася, падчышчалася, аздаблялася цытатамі з газетных перадавіц: патрабавалася ж не нейкая там біяграфія, а чыстая, па магчымасці, ідэальна чыстая анкета. Каб не было ў ёй якіхсьці там закардонных Джульетаў (раптам сваяцтва з ёю адкрылася б!), ні якіхсьці расплывістых мараў (спярша - панчохі, а потым, глядзіш, і да буржуазнае распусты пацягне!), каб, Божа збаў, нічым не вылучалася анкета з ты­сяч, з дзесяткаў тысяч іншых. Год і месяц нараджэння. Сацыяльнае паходжанне. Партыйнасць. Адукацыя... Усё рэгламентавана. Усё, што ад кожнага патрабуецца на працягу жыцця. Споўнілася сем гадоў - пайшла ў школу. Падбіралася да дзесяці - павязала чырвоны гальштук юнай камуністкі. Ледзьве пераваліла за трынаццаць - зубрыла першы ў сваім жыцці статут. Хіба гэта біяграфія?!

Канешне, пашукаўшы, знайшлося б колькі слабых суцяшэнняў, накшталт: «Жыццё даецца толькі адзін раз...», ці: «Я другой такой земли не знаю...», ці, урэшце: «Чалавек - гэта гучыць горда...» А то не гучыць! I горда гучыць, і правільна. У ідэале. Вось толькі ідэал, нават прыцярушаны сажаю мінулага, яго папялішчаў, таму і ідэал, што недасягальны ні ў блізкім, ні ў далёкім будучым. Недасягальны! - да гэтай сарамлівай высновы схіляецца любая філасофія, і спрадвеку зямное, глебавае «давярай і правярай» тут недарэчы: словы словамі правяраюцца, высновы - высновамі, а жыццё тым часам ідзе. Ідзе. Незалежна ад усяго існага. Як гадзіннік у пустым, пакінутым усімі пакоі.

Дні мінаюць, тыдні, гады... Сорак тры гады націкала, а калі? I што такое - гэтыя сорак тры пражытыя гады, як сэнсу ні ў іх паслядоўнасці, нi ў іх паспешлівасці няшмат? Куды, за якою такою мараю гналіся яны - і яна разам з імі! - калі даўно страчана мэта, калі, нягледзячы на ўсе намаганні, боўтаецца на жыццёвай паверхні так, як і раней? Айчынныя панчохі змяніліся імпартнымі калготкамі, культ бацькі народаў перайшоў у культ ге­роя, паабчаплянага бліскучымі цацкамі прыдуманай славы, сумленнасць, шчырасць сталі перашкаджаць, і пазбавіцца ад іх аказалася не так цяжка...

Хоць стоп! Чаго гэта яна за ўсіх агулам распісваецца? Ёй што - да ўсіх астатніх? Каго-каго, а Лялечкіну прыпішуць да дурняў, што млеюць ад слінявага замілавання пры думцы пра народ. Ha-род! Бог бачыць, Людміла Пятроўна Лялечкіна, - не самы горшы яго экземплярчык, a і то, калі не прыкідвацца,- дрэнь. Добрая дрэнь. А пра сяго-таго з народа і згадваць нанач без таго, каб не саграшыць, нельга. Чыстыя нячысцікі. Ці таго горш - быдла. Тупое, з прапітымі мазгамі быдла, для якога не тое што мэты, сэнсу ніякага жыццё не мае: выпіць, пажэрці, а як няма чаго, то і про­ста рукавом уцерціся, не стрымаўшы ікаўкі... Цьфу! Дзякаваць Богу і свайму хараству, даўно службаю ў высокім доме ад гэтага народа адгароджана!

Так, так, дзякаваць трэба і свайму хараству, якое дагэтуль вабіць мужчынскія позіркі... Думае пра гэта звыкла, як пра нешта, што само сабой разумеецца, але потым, усё яшчэ крывячы вусны ва ўсмешцы, міжволі цягнецца паглядам да люстэрка. Тое, што ёй не дваццаць, ясна з першага позірку, але і яе гадоў ёй ніхто не даў бы: светлыя, колеру залацістае саломы валасы, акуратна зачасаныя і ўкладзеныя ў мудрагелістую, хоць і свабодную, як таго дыктавала мода, прычоску, чысты, без адзінае прыкметнае зморшчынкі лоб над нешырокімі, прыгожа выгнутымі бровамі, зеленкаватыя, у дробную сонечную крапінку вочы, тонкая, амаль празрыстая скура вакол іх ледзь заўважна кранутая першым, лёгкім рабаціннем, якое прыняў бы за зморшчыны толькі яўны яе незычлівец, зграбны носік, не пазбаўленыя прывабнай пачуццёвасці вусны, дагледжаная, па-майстэрску падоўжаная глыбокім выразам блузкі шыя, не чапаныя загарам і па-ранейшаму пругкія грудзі.. Усё о’кей. Гадоў сем яшчэ пратрымаецца, а там...

Там, як кажуць, Бог бацька. Сёння ж, цяпер - сама сабе гаспадыня. Хоча - моліцца, хоча - смяецца, зарупіць - поўная хата маладжавых кавалераў набяжыць, ды не абы-якіх, а з высокіх кабінетаў. Падставіць губкі катораму, пагладзіць кончыкамі пальцаў лысіну, шапне вядомае усім жанчынам запаветнае слоуца - і тон так прыліпне - не адарвеш, пакуль пра абавязак, пакінуты ў высокім кабінеце, ці пра пагрозу выпадковага выкрывання не нагадаеш...

Памятае... Дасюль не ведае, навошта ён ёй здаўся тады, гэты падпалкоўнік. Чыста заалагічная цікавасць, ці што?

Гасцініца - не тое месца, дзе ў такіх, як яна, адбываюцца знаёмствы. Тым больш гасцініца старога правінцыйнага горада, у якой і нумароў прыстойных, па сутнасці, няма: адзін-два для абласнога ці сталічнага начальства, калі б раптам уздумала яно, як у той раз, у гасцініцы заначаваць, і тыя - у агульным калідоры, наскрозь прапахлым кепска вымытаю, заляжалаю бялізнаю і хлоркаю, аддзеленыя ад гэтага калідора толькі дзвярыма, канешне ж, не двайнымі, хоць і не скасабочанымі, як астатнія.

Раззлаваная, раздражнёная не так гасцінічным нумарам, як тым, што, скарыстаная для «высокага» прадстаўніцтва на свяце горада, ці то з-за лішняе увал, ці то з боязі ўгнявіць залішняю увагаю да яго спадарожніцы Самога, пакінута на цэлы доўгі вечар у самоце, спярша мерала пакой хуткімі, нецярплівымі крокамі, потым, знясіленая гэтым кружэннем, таптаннем паміж ложкам і сталом, плюхалася ў крэсла і нейкі час тупа пазірала у пацямнелае акно.

Спадарожніца! Toe і яно, што ехала са спадзяваннем на штосьці іншае - большае, а ў выніку, быццам пакараная за гэта спадзяванне, сядзіць у казённым, з прэтэнзіяю на раскошны, нумары адна. Як апошняя з жанчын...

«Старэю!» - мільганула страшная сваёю праўдаю думка, але ў гэты момант у дзверы пастукалі, і яна, не хаваючы пераможнае радасці, кінулася адчыняць.

- Ш... што вам трэба? - праз сілу вымавіла і, сціраючы з твару ўсмешку, утаропілася у асілка, які стаяў у дзвярах: высокі, шыракаплечы, з дужымі валасатымі рукамі, якія толькі напалову прыкрывалі закасаныя рукавы тонкага чорнага світэра, ён нагадваў бы грамілу, калі б не нервовы твар і глыбокі, пранізлівы позірк ярка-сініх вачэй.

- Падпалкоўнік Шэршань. Нас, калі памятаеце, аднойчы ўжо знаёмілі,- спакойна адрэкамендаваўся ён, прытрымаўшы дзверы, якія яна ўжо хацела прычыніць.- Вам аддалі на гэту ноч пакой, дзе я жыву ўжо другі тыдзень. Я не ў крыўдзе, не, Божа мой, але...

- Але?! - злёгку павысіла яна голас, з задавальненнем адзначыўшы, што гэта не насцярожыла падпалкоўніка (Людміла ўжо ўспомніла і яго, і тое, на якой службе ён знаходзіўся), - адно твар яго на момант ажыў, падсвечаны якімсь унутраным, даволі жорсткім агнём.

- Справа у тым, што якраз сённяшні вечар я не магу правесці адзін, сам-насам, і прыйшоў прасіць вас, Людміла Пятроўна, дазволіць мне пасядзець з вамі, - сачыў ён за яе тварам, за кожным зрухам на ім, чытаючы, як здалося, яе думкі даволі лёгка. - Гатовы гутарыць на якую заўгодна тэму, нават самую небяспечную! Паверце, намер самы што ні на ёсць чысты.

- Спадзяюся, - адступіла ад дзвярэй, прапускаючы яго ў пакой, і ў пакоі адразу стала цесна і душна, так што яна на міг пашкадавала, што паддалася націску падпалкоўніка і свайму настрою: ужо ж гэты візіт не застанецца незаўважаным, ды і карысці...

- Вы, перакананы, не зазіралі ў халадзільнік,- па-гаспадарску скіраваў ён адразу ж да халадзільніка,- а я трымаю там добры каньячок. Якраз для такое нагоды.

- Якую такую нагоду, падпалкоўнік, вы знайшлі сёння тут, у нумары, што няхай і ўсяго толькі на гэтую ноч стаў маім?

Сашчапіўшы рукі на грудзях, назірала за падпалкоўнікам з цікаўнасцю ні ў што не пасвечанай жанчыны, хоць нямала для сванго полу і узросту ведала пра орган ці, дакладней, - ордэн, якому ён служыў: была б у такога хоць самая дробная зачэпка - ужо ж ён ведаў бы, як да яе пад-юступіцца. «А мо знайшоў якую зачэпку?» - мільганула ў галаве, але Людміла тут жа адмахнулася ад насцярогі: нічога, што зацікавіла б КДБ, за ёю не было, ды і падпалкоўнік паводзіў сябе хоць і па-гаспадарску, але і не афіцыйна. I некалькіх хвілін не прайшло, а на стале ўжо стаялі каньяк і мінеральная вада з халадзільніка, келіхі (менавіта келіхі, а не кілішкі) і сподак, на які, выцягнуўшы іх з кішэні, Шэршань паклаў дзве шакаладкі.

- Вы не адказалі на маё пытанне, - нагадала, каб што-небудзь сказаць, і тут жа, бліснуўшы ўсмешкаю, дадала: - I пытання, ці буду я з вамі піць, гэтаксама, здаецца, не прагучала.

- Адказваю: піць са мною неабавязова. Важна, што я буду піць не адзін, - падсоўваў ён бліжэй да невялікага століка крэслы. - А нагода? Нагода цудоўная! - бліжэй пазнаёміцца з самаю прыгожаю ў апараце жанчынаю. Некалі ж трэба, праўда?

- Колькі вам гадоў? - спытала, так і не вызначыўшы яго ўзросту сама.

- Ды вы сядайце, сядайце, Людміла Пятроўна. Я ўсё раскажу! Наперадзе - доўгі, ціка-авы вечар...

Ён працягнуў апошнія словы, займаючыся дзіўнаю, адначасова і неверагоднаю, і простаю, справаю: вынятым, яна не заўважыла адкуль, пісталетам адкаркоўваў бутэльку. Дзеянні яго, трэба сказаць, рабілі ўражанне. Адчувала, што распачыналася невядомая і ад таго яшчэ больш прывабная гульня, і, не ведаючы наперад ніводнае свае рэплікі, чамусьці была ўпэўнена, што сакрушальнае паражэнне ёй не пагражала - усё-такі не пагражала.

Апусцілася на крэсла, старанна выбрала свабаднейшую позу і, не хаваючы гэтага, стала разглядаць падпалкоўніка, ягоны не так самаўпэўнены, як жорсткі, гэтаю жорсткасцю і яшчэ прыхаванаю, а то і несвядомаю пакутаю раз’едзены знутры твар: то тут, то там быццам абпалены, падхліснуты якімсь жахлівым, страшным хваляваннем, пад скураю успыхваў, перакідваўся далей і далей ледзь заўважны нервовы рух, каб пакінуць на скуры імклівы хвалісты след і згаснуць, супакоіцца у халодных, выстуджаных за гады вачах. Рух, які, калі назіраць за ім, палохаў сваёю непрадказальнасцю і няўцямнаю выбуховаю сілаю: страшным, відаць, станавіўся Шэршань у гневе...

- За вас, Людміла Пятроўна, - падняў ён свой келіх, не асабліва настойліва пасунуўшы ў яе бок другі, напоўнены ледзь не напалову. - За тое, што не збаялася правесці вечар са старым служакам.

- Колькі вам гадоў? - не дакранулася яна да падсунутага келіха.

- Пяцьдзесят два, - перакуліўшы ў рот каньяк, адкінуўся ён на спінку і ўпершыню адкрыта зірнуў жанчыне ў вочы. - Немалады, як бачыш.

- Мы ўжо на «ты»? - выціснула з сябе ўсмешку, каб схаваць, што ад яго адкрытага пагляду як мароз прабег па спіне.

- Дазваляю сабе па праве старэйшага... Ды і цырымоніі не люблю разводзіць. Але калі... - свідраваў ён яе паглядам.

- Не, не! Чаго ўжо там? Валяйце... На мужчыну ў та-кі-і-ім узросце грэх крыўдаваць. Тым больш, калі ён на службе.

- Я не на службе, - рэзка адазваўся Шэршань, адводзячы позірк, і тут жа ўзяў сябе ў рукі, памякчэў. - Частуйцеся шакаладам. Спецыяльна для вас.

«Вас» ён прамовіў падкрэслена ветліва, хоць у голасе, здавалася, чулася крыўда, і яна, зразумеўшы, адчуўшы яго крыўду, немаведама чаму (піць жа, тым больш каньяк, не намервалася) падалася да свайго келіха і, усміхаючыся на сваю рашучасць, спакойна прапанавала:

- Відаць, самы час выпіць на брудэршафт. Як?

- Хоп! Вось гэта па-мойму. Цаню, цаню, Людміла Пятроўна, - шчыра ўзрадаваўся падпалкоўнік і тут жа, наліўшы сабе, няспешна падняўся, чакаючы яе рэакцыі. - Папраўдзе, нават не чакаў.

- Прывык, што цябе баяцца?

- А ты - не баішся? -

Рукі, перакрыжаваныя асцярожным рухам, ужо звязвалі іх, а позіркі ніяк не маглі сустрэцца: то ён адводзіў вочы, то яна. Калі ж сустрэліся - выбліснула, бліснула, абпаліўшы імгненне, насцярога, але напружанне аслабла, і стала трохі лягчэй.

- Ну, разам! - не ўсміхнуўся, як таго патрабаваў момант, падпалкоўнік, і ў Людмілы сцялася ў нядобрым прадчуванні сэрца.

Выпілі. I давялося дапіць да канца, бо Шэршань настойліва ўтрымліваў яе не толькі рукою з келіхам, а і другою рукою, мякка заведзенаю за галаву, - моршчылася і піла: сама ж прапанавала! Потым, спрабуючы ўхіліцца ад абавязковага пацалунка, лёгенька тузанулася і, калі ў яго на твары выбліснула ўсмешка, пераможная, канешне ж, усмешка, нечакана зазлавала і, не даўшы яму больш ніводнага імгнення (і тым самым - перавагі), сама кранулася ягоных вуснаў.

- Усё, усё, падпалкоўнік! Справа зроблена, - выслізнула з рук. - Ты абяцаў цікавы вечар, а разыгрываць страсць, якой няма, нецікава.

- Ну, ну, - адступіўся яўна не задаволены сабою Шэршань, і па пругкасці, якая раптам з’явілася ў ягоных рухах, па тым, як адмяк, паружавеў твар, адчувалася, што каньяк рабіў сваё, і недавер, і ўнутраная напружанасць, што скоўвалі яго дасюль, паслаблі. - Разыгрываць страсць нецікава, кажаш? Што ты можаш ведаць пра страсць?

- Я, канешне, добрае дзесяцігоддзе пакуль што не дабрала да пяцідзесяці двух, ды ўсё ж, па ўсіх мерках, даўно не дзяўчынка, - зручней уладкоўвалася Людміла ў крэсле, разгортваючы і ламаючы на долькі шакалад. - Так што...

- Хочаш, раскажу пра цябе усё, як ёсць? - курыў, не пазіраючы на яе, Шэршань.

- Увесь кампрамат, сабраны на мяне за гэтыя гады? - хрумсцела яна абгорткаю з фольгі, быццам не адчуваючы, што гуляе з агнём.

Кароткі позірк у яе бок. Лёгкі - скрозь клубы цыгарэтнага ды­му - смяшок.

- Я забыў спытаць: дама не курыць?

- Ты не адказаў, падпалкоўнік.

- Бог мой, ну які на такіх, як ты, кампрамат? - глыбока зацягваўся ён, разглядваючы яе так, быццам толькі што заўважыў яе прысутнасць. - Змарнаваная на розныя глупствы маладосць, самаўпэўненасць красуні, якая ведае сабе цану, заўсёднае ўменне выгадна сябе прадаць, калі трэба...

- Жорстка. Жорстка, падпалкоўнік, - ледзьве ўтрымлівала Людміла сябе ў крэсле.

- Ты ж настойвала на адказе,- пырснуў ён у яе келіх каньяку, свой, як і раней, напоўніўшы роўна напалову. - Я не абвінавачваю. Я канстатую. А наконт жорсткасці... Жорсткасць - дзіўная штука. У адным выпадку караецца, у другім - лічыцца неабходнаю, так што не будзем з гэтым спяшацца, так? Ты - не горшая з тых, хто мне калі-небудзь падабаўся.

- А-а-а, - не хавала яна крывой, пагардлівай усмешкі. - Аказваецца, я табе падабаюся! А я, дурніца, ужо грахі свае пачала ў думках перабіраць, спрабуючы здагадацца, які з іх прыйшоўся не даспадобы ўсёмагутнаму КДБ.

- Дурніца і ёсць, - нязлосна, значна мякчэй, чым гаварыў дасюль, пацвердзіў падпалкоунік, і, калі яна амаль што шчыра засмяялася, яшчэ мякчэй прадоўжыў: - Выпадковых сустрэч не бывае, тут я згодны, але калі б мы, Людміла Пятроўна, схацелі трасянуць цябе або твайго шэфа, то ўжо ж зрабілі б гэта не так і не тут.

- Ну, канешне, канешне! Тут чыста заалагічны інтарэс. Прыгожая, прадажная (непрадажных сярод нас, як вядома, не трапляецца!) баба апынулася ледзь не пад самым бокам, навошта ж абмінаць выпадак? Так? Тым больш, што і думкі не ўзнікае, што яна ўчыніць скандал, пажаліцца начальству?

- 3 вар’яткамі справы не маем, - спакойна пазіраў ён на Людмілу, пэўна, расчырванелую ад абурэння, крыху, самую крышачку разыгранага.- 3 сучкамі, што перад кожным нагу задзіраюць, таксама. У чым жа справа? У тым, што адразу, як толькі ўвайшоў у пакой, не падкамячыў цябе пад сябе?

- Ты, ты... - захлынулася яна ўжо зусім непадробным абурэннем. - Я табе не шлюха з праспекта!

- Дык жа і кажу, - аднымі вуснамі ўсміхнуўся Шэршань: вочы засталіся халоднымі і калючымі. - 3 такімі справы не маем... Вып’ем? Га? Мне дапамагае.

- Гэта відаць, - буркнула, астываючы.

- Сабачай работаю тут, у Полацку, займаемся, - перайшоў ён на сваё. - Вып’еш - лягчэй трохі... Хоць заснеш пасля... А піць адзін не магу...

Растлумачыў - нібыта прабачэння папрасіў.

Па адмяклым яго твары блукала няўлоўная ўсмешка, у вачах з’явіўся бляск, які ажывіў іх, надаўшы ўсяму абліччу амаль чалавечы выраз, і яна раптампадумала, што перад ёю сядзіць патэнцыяльны алкаголік, якому не сёння, дык заўтра не дапамогуць ужо ні жалезная яго воля, ні усепераможнае адчуванне свайго абавязку: унутраны агонь спальваў і спаліць яго, звергнуўшы у пекла пражытага і перажытага.

Вярнулася шкадаванне: гэткі экземпляр мужчыны, самца, а час яго мінаў, калі ўжо не мінуў, у жорсткай барацьбе з самім сабою, са сваёю магутнаю прыродаю, за сённяшнія падпалкоўніцкія пагоны, у якіх і красавацца, відаць, нячаста даводзілася.

- Сказаць, пра што думаеш? - зноў напоўніў ён роўна напалову свой келіх. - Пра тое, што співаецца паціху падпалкоўнік Шэршань, співаецца і caп'ецца ў выніку - угадаў? Угада-аў... Толькі гадкоў пяць-шэсць наперадзе ў мяне яшчэ ёсць, а калі парода не падвядзе, то і ўсе восем. Так што шкадаваць мяне, Людміла Пятроўна, не трэба. Не табе мяне шкадаваць.

- Чаму ж не мне? - забрала ў яго бутэльку і падліла сабе каньяку: чамусьці непрыемна глядзець, як ён п’е адзін, не хмялеючы, а неяк дзіўна ўвесь час мяняючыся з твару: напружанне змяняецца мяккасцю, расслабленасцю, каб зноў узнікнуць, засвяціць халодны пагляд і згаснуць, і так бясконца, кожны раз з нейкім іншым адценнем, у нейкім іншым асвятленні. - Ты ж сам сказаў, што я табе падабаюся.

- Цябе самую трэба б пашкадаваць, ды вось не ўмею...

Яна маўчала. Не хацела, каб ён працягваў, і адгароджвалася маўчаннем, але ён як і не заўважаў яго. Задумліва пакручваў у пальцах адным глытком апарожнены келіх і пазіраў некуды праз яе, ці то забыўшыся на толькі што сказанае, ці то падбіраючы лягчэйшыя, мякчэйшыя словы.

- Ты не зведала ні кахання, ні страсці... Так, так, не зведала! - панізіў, прыглушыў ён голас у адказ на бязгучны пратэст. - I не таму, што агонь твой нікому не прыдаўся, не. Ты, як скнара над сваім скарбам, праседжваеш над ім доўгімі вечарамі, начамі, думаючы, што грэешся, і не знайшлося нікога, хто ўзяў бы цябе за шкірку, тыцнуў носам у цёмны ку­ток, дзе які ўжо год мочыцца твая адзінота, і спытаў, дзеля чаго Бог даў та­бе хараство і сілу.

- I дзеля чаго ж? - нервова заглынула яна свой уздых.

- Ужо ж не дзеля таго, каб за падтрымку ці дробную паслугу вылізваць старых імпатэнтаў.

- Вы... вы... вылізваць? - спрабавала яна засмяяцца і ніяк не магла саўладаць з дрогкімі раптам вуснамі.

А ён ужо заўважыў і яе крыўду, і дрыжанне вуснаў і, мякка прыкрыўшы сваёй магутнаю далонню руку Людмілы, супакойліва пагладжваў яе, хоць вочы яго паблісквалі і словы, калі прарваліся, крыўды не змякчалі:

- Ды чорт з імі, з тваімі купцамі! Усё я пра іх і без цябе ведаю... Захацелася за «алкаголіка» расквітацца, вось і ляпнуў. Цяпер усё? Вып’ем? Выльем рэшту ў нашы пасудзіны і вып’ем...

- Адкуль ты толькі зваліўся на маю галаву? - перапыніла яна ягонае вуркатанне і, вызваліўшы руку, адвярнуўшыся, выпіла: усё адно ўжо вечар быў сапсаваны, а так мо засне хутчэй, каб адразу - самаю ранічкаю! - у Мінск, дамоў... - Мне трэба яшчэ шэфу пазваніць.

- Куды? У лясны домік? - як працверазеў ён адразу і, матлянуўшы раз-другі галавою і дапіўшы каньяк, спакойна выпрастаўся ў крэсле. - Там, калі спатрэбіцца, маладзейшыя за цябе знойдуцца.

Памаўчаў, быццам пракруціў у галаве ўсё сказанае, і дадаў:

- Прабач, калі чуць табе гэта непрыемна.

- Прыемнага, як быццам, сапраўды мала, - ціха азвалася яна. - Ну, ды ты ж і зайшоў не дзеля таго, каб сказаць мне прыемнае.

Яны былі квіты. Тое, што яна не спатрэбілася шэфу, не надта засмучала: падумаеш, гусак абшчыпаны!

Ад выпітага каньяку прыемна кружылася галава, хацелася, каб недзе непадалёк гучала музыка, хацелася, каб хтосьці ўзяў яе на рукі і кружыў, кружыў...

- Дапамагчы?

- Што?! - яна ледзь не забыла пра падпалкоўніка, пра тое, што ён усё яшчэ знаходзіўся ў пакоі, што ён назіраў за ёю.

- Я прапаную сваю дапамогу, - паўтарыў Шэршань яшчэ цішэй, і яна здзіўлена зірнула на яго знізу ўверх: стаяў, узвышаўся над крэслам, зноў нагадваючы злога асілка. Менавіта злога, нягледзячы ні на ціхія словы, ні на ўсмешку.

Людмілу быццам за язык хто пацягнуў.

- О-ля-ля! Ты хочаш сказаць., падпалкоўнік, што я ўжо ў тым стане, калі мне патрэбна дапамога? Я проста падумала, што ты знік, згінуў з вачэй. Я - не тое, што ты знойдзеш, і пры ўсім тым, што прадавала сябе тады, калі мне - мне, чуеш? - было трэба (гэта ты правільна вызначыў!), я ўсё-такі не шлюха. А калі і шлюха, то ўжо ж не для такіх, як ты. Ты мог бы ўзяць мяне сілаю, але не пасмееш, не асмелішся: мы ж не ў падвалах тваёй установы, га? Toe і яно. Toe і яно, чорт вазьмі!

Яна яшчэ недагаварыла, а ён ужо падняў яе з крэсла, падняў лёгка, як пушынку, на адных выпрастаных руках, і марна тузалася, адбіваючыся, - так, на выпрастаных руках, грэбліва, як ёй, узбуджанай выпітым і сказаным, здалося, перанёс на ложак. Паклаў. Выпрастаўся. Моўчкі, без адзінага слова павярнуўся да дзвярэй. I тут, быццам адзін пругкі клубок гневу (большага здзеку з сябе яна не памятала!), узвілася Людміла на ложку і, саскочыўшы, пачала злосна, з усяе сілы малаціць кулакамі ў яго плечы.

- Ненавіджу! Ненавіджу ўсіх вас! Таўстаскурая жывёліна! Усё б толькі сілаю казыраць, усё б толькі глуміцца!

Не памятае, гэтыя ці іншыя, грубейшыя словы, выкрыквала, малоцячы яго кулакамі, - гэта была істэрыка, і падпалкоўнік адразу зразумеў. Памарудзіў, быццам даваў магчымасць самой узяць сябе ў рукі, потым адным рухам, рэзка павярнуўся і, абхапіўшы яе рукамі, прыціснуў да сябе. Прыціснуў так моцна, што яна захлынулася сваім крыкам, яго блізкасцю, цішынёю, якая наступіла раптоўна і надоўга. На цэлую вечнасць, думала, не асмельваючыся і варухнуцца ў гэтым абдымку.

Падпалкоўнік маўчаў. Людміла не чула нават яго дыхання. I калі нарэшце спакойна, быццам нічога не адбылося, пачулася ціхае, спачувальнае: «Супакоілася? Успомніла, што гэта гасцініца?», адчула не толькі палёгку, але і ўдзячнасць: нарэшце! чаго гэта яна на самай справе? у кожнага свая служба...

- Цікавая ў нас атрымалася гаворка, праўда?

Адпусціўшы яе, сумна падміргнуў, быццам так, такім чынам развітаўся, і пайшоў да дзвярэй.

- А калі мне і сапраўды патрэбна дапамога? - нерашуча памкнулася Людміла следам.

- Не патрэбна! - нават не павярнуў ён галавы.

- Ды пачакай ты... Мы ж нават не развіталіся, - спынілася ў яго за спіною.

- Падражніць схацелася? Ну, давай, - рыўком павярнуўся ад дзвя­рэй Шэршань: твар у яго пабраўся плямінамі, вочы пацямнелі, вусны ледзь заўважна ўздрыгвалі, але гаварыў ён нягучна, узважваючы кожнае вымаўленае слова. - Пара б ужо ведаць, што, разбудзіўшы ў мужыку звера, прасіць літасці позна.

Цяпер змоўкла, аглушаная ўдарамі сэрца, яна. Пазірала на яго і маўчала, пакусваючы губы: не рабіць жа самой гэты апошні крок: падпалкоўнік не з тых, хто чакае яго ад жанчыны, а калі з тых...

- Ат, чорт вазьмі! - ступіў ён да яе, і, ці то ад страху перад небяспекаю, якую выклікала сама, ці то ад жару, што ўскалыхнуўся ў ёй ад пацалунка, якім упіўся ён у яе вусны, на момант згасла, знікла з вачэй святло.

Яшчэ чапляючыся за свядомасць - перш за паветра, у якім паплыла, потым за дужыя, прагныя да яе цяпла і бязлітасныя ў гэтай празе рукі, яна ўжо аддавала сябе гэтай сляпой празе, гэтай цёмнай сіле. Стогн захлынуўся новым пацалункам, у цела, страсна паглынаючы яго, урастала дру­гое, незнаёмае, і праз боль, праз несвядомае адштурхванне - жаданае. I Людміла не магла бараніцца - і баранілася, напружваючы ўсю сілу, каб зліцца з тым, другім, дужэйшым целам, не даць паглынуць сябе, пагасіць да таго, як згасне разбуджаная ў ёй прага, каб у бязлітаснай барацьбе гэ­тай, у пакуце ад болю і насалоды, ад ненасытнага болю і нечалавечай насалоды, адчуць той момант, калі з першым глытком паветра вернецца растрачаная, выпітая ім да канца сіла.

Калі ад вільготных дотыкаў чужых, уладных вуснаў разляпіліся, прыўзняліся вейкі, убачыла не твар - вочы на ўвесь твар, у якіх згасалі, распырскваючы халодныя водбліскі, маланкі.

- До, падпалкоўнік, - ледзь варухнула засмяглымі вуснамі, адчуваючы новую гарачую хвалю, што ўжо накочвалася на іх, уціскаючы адно ў аднаго.

- Мая гэта ночка, мая! - прыціскаўся ён да яе тварам, шэптам, сто­гнам, лашчачы, камечачы пацалункамі грудзі, і цела зноў не належала ёй: то ўзлятала, то падала на гіганцкіх вогненных арэлях шалёнай, дзікай яго страсці. - Усю сілу табе аддам, усю прагу... Даверся ёй: яна твая... твая...

- Твая! твая! твая! - успыхваў і гас над ёю, у ёй яго шэпт, і Людміла адштурхвала, абпякаючыся, адштурхвала яго, каб тут жа рвануцца, упасці следам...

***

Дзіўна, але па сённяшні дзень яна не ведала ягонага імя.

Сёння ж... Таму і ўспомніўся падпалкоўнік сёння, што зранку, гадзін у дзесяць, зайшоў у прыёмную - высокі, падцягнуты, іранічны. Зачапіў яе абыякавым паглядам, скіраваўся да дзвярэй кабінета, кінуўшы:

- Далажыце Івану Кузьмічу. Ён выклікаў.

Матлянулася з-за стала напярэймы.

- Іван Кузьміч заняты. Вам давядзецца пачакаць, падпалкоўнік.

- Палкоўнік, Людміла Пятроўна, палкоўнік. Шэршань Анатоль Сямёнавіч, - насмешліва схіліўшы галаву, амаль упёрся ён у яе магутнаю сваёю грудзінаю і міжволі, а мо і знарок, як не прыціскаў да скураной абшыўкі на дзвярах, але нават не зварухнуўся ў адказ на нямы яе пратэст.- Мужчыне, як бачыце, лягчэй атрымаць павышэнне.

- Любое крэсла на выбар - ваша,- паспрабавала яна вызваліцца.- Прашу вас, палкоўнік Шэршань...

- Зноў давядзецца піць на брудэршафт пры сустрэчы, га? - пасур’ёзнеў ён, хоць вочы па-ранейшаму смяяліся.

- Пры сустрэчы? - вярнулася да яе ўпэўненасць, ледзь толькі вызвалілася і села за свой стол. - Вы хочаце сказаць...

- Я хачу сказаць: ніхто ні ад каго не застрахаваны, - заглыбіўся той у якіясь прынесеныя паперы ці зрабіў выгляд, што заглыбіўся, і яна змушана была зрабіць тое ж самае.

Праз дзве, самае большае - тры хвіліны, не вытрымаутны, падключылася да ўнутранай сувязі.

- Іван Кузьміч, вы выклікалі палкоўніка Шзршаня? Ён у прыёмнай.

- Так, так. Мы заканчваем, - пачулася ў адказ, і Шэршань, склаўшы ў папачку паперы, падняўся, зіркнуў у яе бок. Нешта яму муляла, і ён няспешна падаўся да стала, да Людмілы - яна ж, адчуўшы, што сэрца правальвалася некуды ў бездань, не на жарт спалохалася.

- Не надумала памяняць гаспадара?

- Прашу вас...

Ён, усміхаючыся, балюча сцяў яе запясце.

- Запомні: я так проста не выпускаю здабычу, калі яна раптам трапляе мне ў рукі, - сказаў і, не так ад таго, што яна спалатнела і ў любы мо­мант магла страціць прытомнасць, як ад таго, што адчыняліся дзверы кабінета, адступіўся, не азірнуўшыся, пайшоў ад стала.

Ад стала, не з успамінаў... Ну чаго, чаго яна ўвесь час перажоўвае адну і тую ж балючую думку: залежная, зноў залежная ад мужчыны! I дужэйшы ён, і мудрэйшы, і абраннейшы... Дабрынёю, любоўю, ахвярнаю самаадданасцю жаночаю няйначай корміцца, як усе іншыя, каб выжыць у натоўпе, сярод абыякавай, а то і варожай прыроды, а паспрабуй паставіць сябе побач - тут жа і чуеш, здаецца, раздражнёнае, уладнае: «Куды? Свайго месца не ведаеш?» I - свіст бізуна. Ці кінутага наўзцагон памкненню каменя. Каб вярнуць на адведзенае ім, гаспадаром, месца. Каб, Божа збаў, не знайшлося ў яе вартага ўвагі пярэчання. Ён жа - дазваляе сябе любіць, чаго яшчэ?

I то праўда. Чаго яшчэ? Волі? Самастойнасці? Разумення? Прызнання? Вось яна, Лялечкіна, - перад сваім адбіткам у люстэрку, і цэлы космас месціцца паміж ёю і ім. Адно патушы пагляд лёгкім узмахам вейкаў - і сальецца з ім, стане яго бязмежнаю прастораю, не сэрцабіццём, думкаю збудзіўшы цёмныя, набрынялыя мінулым глыбіні, якія адгукаюцца ўздыхам святой Марыі, песняю Сафо, прароцтвам Касандры, малітваю Ефрасінні Полацкай, смехам Беатрычэ, блаславеннем Жанны д’Арк... I няма чаго гэтаму новаспечанаму палкоўніку ці ўсяму свету даводзіць, што гэта не перабольшванне: іх вобразы, як і тысячы іншых, гэткіх жа яркіх ці ўжо кранутых забыццём і невыразных, увасоблены ў ёй і часам, з гадамі ўсё часцей, патрабуюць сваёй долі рэчаіснасці.

Гэтаксама гульня? Канешне. Але без удзелу мужчыны.

Ужо ж, фантазія, яе загадкавы, поўны таямнічых пераўвасабленняў свет - адзінае, што належыць толькі жанчыне. Дзе ўжо дзе, а тут спробы мужчын прад’явіць свае правы, а то і заваяваць, падпарадкаваць яе сабе, заканчваліся паражэннем: яны або адступаліся, або станавіліся душэўнахворымі, сваёй душэўнай хваробе, як потым высвятлялася, абавязаныя і творчасцю, і пасмяротнаю славаю. А яна, жанчына, жыла ў гэтым свеце, прыгажэючы, вырастаючы у сваіх уласных вачах пад яго дрогкім святлом: якія толькі кветкі для яе там ні цвілі! якія толькі вышыні ёй там ні скараліся!

Дом, сям’я, сямейнае шчасце... Большасць людзей і на дух не пераносяць смельчакоў, што адкрыта выказваюць незадаволенасць тым убогім жыццём, якое яны прынялі як належнае, наканаванае, і што? Гэта іх пра­ва, а яна... Яна смяялася і з гэтага права (якія правы ў рабоў?), і з гэтага мізэрненькага шчасця іх штодзённае барацьбы за выжыванне: барацьба з бязглуздымі перашкодамі, з тупасцю і хамствам не варта штодзённых высілкаў, няўжо гэта не відочна?

Мужчына - гэта той, хто забівае. Так было заўсёды. Так і сёння. Толькі сёння і ён, і тая, каго ён выбірае для ложка, ці для кухні, ці, калі пашанцуе, на пэўны час і для таго і другога, не спяшаюцца ў гэтым прызнавацца нават самім сабе. Усміхаюцца. Падыгрываюць адно аднаму. Хлусяць да самай апошняй хвіліны - з самымі, як думаюць, лепшымі намерамі.

Людміла разумела: апошнім часам пол набыў такую невыразнасць, што і крыўдаваць няма на што: людзі раствараюцца ў мностве, множацца парамі, становяцца натоўпам, скопішчам аднолькава гарсэтна-пінжачных постацей, шэра-карычневаю сараканожкаю і, захопленыя бегам, гонам за прывіднаю ўдачаю, не зауважаюць, як становяцца - па сутнасці, даўно сталі! - бясполымі.

I ўсё ж у тым супрацьстаянні, якое доўжыцца з незапамятных часоў, яна, жанчына, не знаходзіла, не бачыла пераможцы. Ведама ж, дасягненне - разумець, што ў падмурку сусветнае гісторыі ляжыць не толькі трагедыя смерці, a і трагедыя полу! У трагедыі заўсёды ёсць магчымасць стаць фарсам, і што-што, а гэтая магчымасць не застаецца нескарыстанаю.

Дом, сям’я, сямейнае шчасце... Цьфу ты, Божа мой! Ды адно прыгледзецца да гэтага шчасця! Двое - у шлюбе, што знаходзіцца пад аховаю царквы і дзяржавы, - ведаюць свае целы, як ведаюць сваю мэблю, і кладуцца ў ложак, бо ўжо гадзіна ночы, а заўтра цяжкі дзень, і не адчуваюць пяшчоты ад дотыку знаёмай рукі ці пляча, бо заняты думкамі, што з’явіліся толькі цяпер, у гэта імгненне, а целы і так заўседы побач - толькі ру­ку выпрастаць...

Не, здараецца, што шлюб засмоктвае іх - і яны цалуюцца, і гэты пацалунак - як кропка. Кропка, што завяршае дзень, яшчэ адзін дзень, і ім, дваім, не выйсці за межы гэтага ведання, за межы будзённасці - з вечнага «цяпер», якое не іхняе «цяпер», а іхняе «заўжды». I гэта - шчасце?!

Канешне, мо нейкім чынам ім і дапамагае ўпэўненасць, што яны ніколі адно аднаго не страцяць: яны - пара, з даўно мёртвымі для кахання целамі, і ніякія чамаданныя зборы нікога не падмануць. Дастаткова пачуць у трубцы дарагі голас - і вось яны ўжо вяртаюцца, і прызнаюцца альбо не прызнаюцца ў сваім шкадаванні, і зноў жывуць бытам, які і ёсць іх ісціна, - у піжаме і з зубною шчоткаю ў роце, выпацканым пенаю, на вачах у другога, з музейнаю галізною ў ванне, якая даўно не хвалюе нi пагляду, нi ўяўлення, з гаворкаю пра гасцей, якія толькі што пайшлі, ці пра духоўнасць, якая іх дваіх лучыць... Звыклая, лёгка пазнавальная карцінка! Усе яны - жывыя людзі. Але пры чым тут шчасце?!

Скажуць: ну, а ты - ты сама... Яна? Яна не ўмее і не хоча падбіраць з гразі крошкі радасці і смяецца - здольна смяяцца з усіх, хто падбірае іх і думае, што ён шчасліўчык. Усё ці нічога - гэта звычайна нічога? Што ж, няхай лепш нічога, чым шэранькая радасць усведамлення, што я - як усе. Яна - гэта яна. Не перамагла, да канца не перамагла свае прыроды, так, але і не скарылася ей: ніколі пакорна не схілялася перад яе ўладаю, ніколі не дазваляла ёй цалкам завалодаць сабою - і пляваць хацела на ўсё тое, чым яна яе прагла завабіць. Няма такога лёсу, над якім нельга ўзвысіцца пагардаю і абыякавасцю, няма!

Мужчына - гэта той, хто забівае. Хто з году ў год, са стагоддзя ў стагоддзе забівае любоў, спадзяванне на несмяротнасць у любові, спадзяванне на перамогу хараства, гармоніі ў свеце, створаным з хаосу і мораку. Сіла - не здольна што-небудзь стварыць, і ён, мужчына, безыменны ў натоўпе гэткіх жа, як сам, пераможцаў, - забівае. А жанчына... Жанчына вымушана жыць тым жыццём, якое для яе падрыхтавалі і за якое ёю ж пагарджаюць, - вымушана прымаць за сапраўднае сваё ўбогае шчасцейка, злепленае з няўдач, вечнай галечы, сораму, страт і грахоў.

Не, не! Аднойчы вывеўшы сябе з гэтае гульні, Людміла больш не жадала далдоніць загадзя вывучаныя рэплікі, якіх чакалі ад яе самаўпэўненыя партнёры, - яна выбрала маўчанне. Маўчанне і пагарду. Жыццё як-небудзь ды прадоўжыцца. Толькі не скарыцца, не жыць раслінным жыц­цём у затхлай атмасферы пустапарожняй балбатні. Толькі ні словам, ні ду­хам не ўдзельнічаць у агульнай хлусні пра чалавечае шчасце, толькі не выкрываць свайго імя, свайго болю, адно каб далучыцца да адвечнага шэсця жанчын - да шэсця да месца, якога няма на зямлі: да вар’яцтва. Вось гэта ўжо - не!

Адмаўленне ад полу - гэткае ж страшнае выраджэнне, як і распуста, яна знае, знае і - адмаўляецца, адракаецца ад свайго полу і ад супрацьлеглага. Быць чалавекам - гэта ўсё, што ім наканавана? Што ж. Ды дапаможа ёй сонечнае святло пераносіць гэта рабства!

***

Тэлефон... Зноў некаму пільніца? Няхай пачакае. Яна сама выбярэ той момант, калі, адвярнуўшыся ад люстэрка, вызваліцца ад яго чараў і ўступіць у рэальнасць вечара. Яшчэ аднаго вечара...

Рабства... Не тое каб яна пагадзілася на яго, нічога іншага проста не дадзена. I ўсё ж у яе волі - не выказаць з гэтае нагоды ні радасці, ні смутку. Так, Людміла не належала да племені герояў, не магла павесці за сабою люд, нават калі б вырвала з грудзей сэрца, - не магла і не хацела. Рабамі народжаныя людзі засталіся рабамі і па-ранейшаму ўкрыжуюць любога, хто скажа ім пра гэта, хто паспрабуе, толькі паспрабуе асвятліць дарогу. Мяняюцца відэацацкі, гучныя слоўцы, ілжывыя прамоўцы, асвятленне - натоўп той жа, з тою ж, заўсёднаю, статкаваю псіхалогіяй.

Ненавідзела! Не магла ўзненавідзець свет - і ненавідзела, ненавідзела яго! За тое, што не можа, не здольна (ягоная часцінка!) ні змяніць яго, ні адпрэчыць - яго вабнасць і яго ўладу, і выжыць, жыць, не зважаючы ні на яго гнёт, ні на мярзотнасць таго, што дазваляла з сябе вырабляць.

Злом вякоў? Злом тысячагоддзяў? Магчыма. Але ж жыццё прыпала на гэты час, на гэты яго прамежак, і нешта ж трэба супрацьпаставіць!

Спрабавала прадаць сябе даражэй, назубок вывучыўшы чужую, не для яе напісаную ролю - і своечасова адступілася: не сцыкуха ж маладзенькая, каб на жураўля ў небе спадзявацца! Спрабавала (і гэта яна, загадчыца адной з прыёмных самай высокай партыйнай установы!) змірыць свае думкі з Богам - марна: увесь час сярод тлуму і бясконцых усплёскаў злосці, нянавісці, неўспрымання людзьмі адно аднаго ні ў гэ­тай злосці, ні ў гэтай нянавісці адчувала толькі пустату, толькі бездань - і пад сабою, і над...

Атрымалася: самой, уласнаручна вывесці сябе з гульні, назіраць збоку - прасцей. Прасцей і спакайней. Тое і яно.

Калі ўзабрацца на высокую выспу і зірнуць уніз, на людзей, падобных на казюрак з вышыні чалавечага росту, ні ўбоства, ні хараства, ні ненажэрнасці, ні злосці іх не разгледзець. А калі - яшчэ вышэй, каб рассыпаным макавым зернем натоўп убачыўся? Ці зусім знік у хвалістым, зменлівым ландшафце зямлі, убачаным сёння праз кінакамеру з космасу? Застануцца прырода - і род чалавечы, барацьба, якую яны вядуць паміж сабою. Дзе тут месца Богу? Ці, дакладней, дзе іх месца ў сэрцы Бога? Час пажырае іх, сваіх дзяцей, і значыць: іншага не заслужылі. Як заплачана, так аддзячана.

Вось і корпаецца цяпер у сваіх думках, як у кучы смецця... Хоць што ўсе шкадаванні? Што ўсе шчырыя і няшчырыя гуканні да Бога скрозь пу­стыню паміж ёю і Небам? Бязвер’е, як кароста, раз’ядае ўсё вакол і ў ёй, і нічым, нічым ужо не адолець свае смяротнае абыякавасці...

- Вас слухаюць, - услед за голасам урываецца ў тэлефонную труб­ку яе раздражнёнасць.

- Я хвілін праз трыццаць заеду...

- Ты хацеў сказаць: можна, я праз хвілін трыццаць заеду?

- Прабач. Я так і хацеў сказаць, - пасля даволі красамоўнае паўзы азваўся Валерый Юр’евіч, змушаючы яе ўспомніць, што для яго яна - Лялёк, Лялечка.

Успомніла. Памянуўшы аднаго з нячысцікаў, не самага горшага, калі параўноўваць (а параўноўваць было з кім!), лёгка ўваходзіць у ролю:

- Канешне, канешне! Я ўся - чаканне! Мы так даўно не бачыліся...

Бачыліся не так і даўно, ну ды роля ёсць роля. Тым больш, што Паўлюку яна сапраўды сім-тым абавязана. Хоць бы сваею кватэраю на двух узроўнях вось з гэтаю ўтульнаю, з яго дапамогаю ў свой час абсталяванаю спальняю. Шкада, спаць у ёй даводзіцца самой, сам-насам са сваімі думкамі ці снамі. А сноў Людміла не любіла. I першае, што рабіла, прачнуўшыся, - спрабавада сцерці з памяці ўсё, што прыснілася, нават калі снілася што-небудзь прыемнае. Усё роўна заўсёды не ад­но, дык другое, глыбока прыхаванае, пахаванае некалі ў душы, выплывае, усплывае ў сне з самага донца яе, а яна ж і хавала яго, каб адкаснуцца, адрачыся і ніколі не згадваць. Па меншай меры, да канца. Як у выпадку з падпалкоўнікам.

Хоць чаго там! - не самы гнюсны гэта ў яе жыцці выпадак: плоць узяла сваё, і якую б цану за яго потым ні заплаціла, усё ж не пераплаціла, не. Тая ноч, шалёная, бессаромная ў сваёй неўтаймоўнай страсці, варта та­го, каб пра яе памятаць: першы - адзіны! - раз за жыццё адкрылася ёй, што глыбіня чалавечага падзення і ёсць мерка духоўнае яго перамогі над сабою, над жывёльнаю сваёю прыродаю.

Ужо ж, Людміла перамагла і засталася чалавекам, як заўсёды перамагала, пераломвала сябе, у душы саромеючыся не раптоўнага падзення, а цяжкой, хмельнае тугі, якая заставалася пасля яго ў крыві і не-не ды і пачынала брадзіць. Было, было такое: да думкі пра самазабойства даходзіла, калі цераз край пачынала выплёсквацца гэта туга, - любога б, здаецца, абняла, любому аддала сябе ў такую хвіліну, толькі б адпіў ад яе, толькі б забраў, спаліў у сваім агні нерастрачаную, перастаялую прагу ўсё яшчэ маладога, дужага цела.

Потым сама смяялася: як жа, аддала б! так і ўзяў бы яе нехта! Нават калі стрэла б каго сярод ночы на пустой гарадской вуліцы, той, напэўна, наўцёк кінуўся б - як ад вар’яткі, ахопленай якойсьці злачыннаю страсцю: пары ёй, бачыце, не стае, сілу няма каму аддаць!

Яна цяпер усміхалася, хоць усмешка трохі і гарчыла: успаміны ўспамінамі, а трэба спускацца і прымаць душ, бо паўгадзіны, адпушчаныя Валерыем Юр’евічам, ужо міналі, і ён вось-вось з’явіцца атрымаць сваё - сваю законную, як яму здаецца, долю яе ўдзячнасці, яе пяшчоты. Не сілы - нашто яму, бяссіламу, сіла? - а скупой, строга адмеранай ёю пяшчоты.

- Я ўся - чаканне! - паддражніла сама сябе і, падагнаная гучным смехам, збегла па лесвіцы, не зачыняючы дзвярэй, скінула ў ванне халацік (ён на гэты вечар не спатрэбіцца) і занырнула пад струмені пушчанай на ўсю моц вады: змыць, змыць усе думкі, усе згадкі і спадзяванні, каб з палёгкаю ўздыхнула душа, перш чым, адпушчаная, глухая і сляпая ад сораму за сваю абалонку, за гэтае вось поўнае жыццёвага імпэту цела, стоіцца дзе-небудзь пад ложкам ці за шафаю, пакуль яна будзе церціся ля старога імпатэнта.

- Я ўся - чаканне, чаканне, чаканне! - прытанцоўвае яна пад даволі халоднымі струменямі, агладжваючы грудзі, бакі, то адну, то другую сагнутую ў калене нагу, і калі нарэшце выбіраецца з ванны на мяккі варсюты дыванок, цела гарыць і, у чаканні першага мяккага дотыку ручніка, сцінаецца ад непрыхаванае асалоды.

- Бог мой, якое ў цябе цела! Які водар ідзе ад твайго цела, Лялёк!

Уздрыгвае: паўгадзіны ж яшчэ не прайшло, ды і дзверы... Хоць што гэта яна? У Валерыя Юр’евіча свой ключ ад дзвярэй, а прыйшоў раней, бо спяшаўся: няўсцерп чалавеку!

Да Людмілы вяртаецца пачуццё гумару, і, дражнячы госця, яна не спяшалася адзецца. Тым больш, што прыгожае кімано, у якім хацела яго прыняць сення, ляжыць на крэсле у пакоі.

- Ванна ў тваім распараджэнні, - бессаромна ідзе паўз яго, раптам зніякавелага і бездапаможнага: ехаў жа, каб, абнюхваючы, агладжваючы раз-пораз паслухмянае яго рукам цела, дзівіцца на яго - няхай дзівіцца. А што не на ложку, якая яму, урэшце, розніца?

Гэта жорстка, Людміла разумела, хоць, калі зірнуць на Паўлюка... Усміхаецца стары распуснік, задаволены! Знайшла сапраўды, як выказаць сваю пагарду!

Хапае з крэсла кімано, таропка, блытаючыся ў шырокіх складках, нацягвае яго на сябе: годзе! паглядзеў - і досыць!

- Ты магла б...

- Не магла! - абрывае яго, не даўшы дагаварыць, хоць тут жа раскайваецца. - Твой халат, як заўсёды, у ванне. Пераапранайся і падымайся на­верх. Фрукты і віно я вазьму туды. Як?

- Дзве-тры мінуты на ўсё, Лялёк! У мяне сёння мала часу, - адгукнуўся Валерый Юр’евіч ужо з-за прычыненых у ванну дзвярэй. - На століку ў прыхожай мой падарунак.

Раскаянне глыбее: вечна ў яе думкі, мроі накладваюцца на жыццё, засланяючы яго, калі не адпрэчваючы. «А прыдуманае ж і перажытае - розныя пласты рэчаіснасці, Людміла Пятроўна! Час ужо не блытаць іх, - нязлосна папракае сябе, збіраючы ў кухні на паднос патрэбны посуд і спрабуючы ўгадаць, што прынёс Валерый Юр’евіч сёння. Пакуначак невялікі - штосьці амаль бязважкае...

Калі, прыхапіўшы падарунак, падымаецца з падносам наверх і на­рэшце пазбаўляецца ад яго, тут жа разгортвае пакунак і застывае ў нерашучасці, у нерашучасці і захапленні: пеньюар! сапраўдны французскі пе­ньюар! Дзе толькі стары і агораў яго?

Скамечанае кімано ляціць на ложак. Накінуўшы лёгкі, амаль бязважкі ўбор францужанак (французскіх шлюх! - саркастычна падказвае абуранае яе радасцю пачуццё рэальнасці), адмахваецца ад падказкі і паварочваецца да люстэрка: лёгкая крэмавая афарбоўка празрыстае тканіны стварае ўражанне незвычайнае, амаль казачнае - так, нібыта яна агарнулася ў аблачынку, набыўшы яе лёгкасць і цеплыню.

- Ну-у, Лялёк! Такога эфекту і я не чакаў...

- Праўда? - зіркае то на яго, то на свой адбітак у люстэрку. - Я на­ват сумелася...

- Чаго, дурненькая? - стаяў ён ужо побач, за спіною, прыціскаючыся да яе, узіраючыся разам з ёю ў тую, адлюстраваную шклом і ягоным пажадлівым паглядам шлюху, якою Людміла сябе адчувала цяпер у поўную меру. - Ды я сплю і бачу цябе вось такую... такую...

Рукі яго, дрогкія, прагныя, знаёма агладжвалі, абмацвалі яе плечы і грудзі, крадком, раз-пораз заміраючы, спаўзалі ніжэй, пакуль зусім не аціхлі, не стаіліся там, куды імкнуліся, - і тады са стогнам асалоды ўпіліся ў шыю, у ямачку над ключыцаю яго сухія, не расслабленыя нават у пацалунку вусны. Заплюшчыўшыся, не маючы ні сілы, ні смеласці зірнуць на сябе цяпер, ва ўладзе пажадлівых і ў гэтай пажадлівасці бяссілых рук свайго старога паклонніка, яна чакала. Сціналася ад кожнага іх руху, непрыемнага, у нечым нават агіднага, і чакала: зараз, зараз змусіць павярнуцца, прыпасці да яго, адкрываючы для пацалункаў твар... Секс для пасвечаных!

- Пойдзем... пойдзем, Лялечка... - мармыча Валерый Юр’евіч, абмацаўшы ўсё, што мог дастаць з вышыні свайго апаратнага росту, і яна ведае, што наступны момант, калі давядзецца ўлегчыся ў прывабнай, эфектнай позе на ложку і нават злёгку пакапрызнічаць перад тым, як...

Ну, ды ўсяму свая чарга! Не трэба толькі засяроджвацца на думцы, што ёй гэта непрыемна: звыклы сцэнарый, звыклыя ласкі... Яна ж і сама не хоча браць ініцыятыву ў свае рукі, тым больш, што плацяць ёй, неаднойчы падкрэсліўшы гэта на пачатку сувязі, не за ініцыятыву.

- Віна?

- I віна! - усміхаючыся, выслізвае ў яго з рук. - Але толькі калі піць будзем з аднаго келіха. Перш ты, потым я, потым зноў ты... Астатняе на закуску.

- Але, але, рыбачка, - не можа ён адарвацца ад яе i, хоць кончыкамі пальцаў, а кранаецца то пляча, то рукі па ходу, смешна перабіраючы нагамі, каб на рух, на адзіны рух яе апярэджваць. - Я так люблю, калі ты становішся паслухмянаю!

Нябось, перакананы, што робіць яе шчасліваю! А хоць і не перакананы, што яму да таго, як Людміла прымала яго старэчую пажадлівасць? Галоўнае: прымала. I гэта патрабавала ад яе не такіх ужо аграмадных высілкаў: калі трымала сябе ў руках і нічым, ні ўзлётам брыва, як кажуць, не паказвала сваіх сапраўдных адносін да гаспадара становішча... Ат, знайшла пра што думаць!

- Мы ж так і не выпілі віна,- перапыніла маніпуляцыі бессаромных у сваёй сляпой празе рук, - а не зашкодзіла б.

- Для цябе, Лялечка, што заўгодна, - пацягнуўся Валерый Юр’евіч да падноса. - Вып’ем, і ты скінеш з сябе ўсё: хараство павінна быць асязальным...

- Ты хочаш сказаць: змяя, якая не можа змяніць скуру, гіне? - усміхаецца, адкідваючы ўбок скінуты пеньюар.

- Змяя? Якая змяя? - няўцямна перапытвае ён, і па ўсім відаць, што сэнс сказанага не дайшоў да яго.- Віно зусім не ацверажае...

- На тое і віно, - падкурчыўшы ногі, садзіцца і забірае ў яго з рук келіх, з якога расплёскваецца віно. - Хіба ты не хочаш на хвіліну-другую схмялець?

- Я хачу, хачу! - тыцкаецца ён тварам ёй у жывот, хапаючы, камечачы вуснамі жывую гарачую плоць, - яна ледзь паспявае зрабіць колькі глыткоў і адставіць келіх, каб паспрабаваць хоць вонкава натхніцца ласкамі, за якія ен заплаціу наперад, і заплаціў шчодра.

«Змяя, якая не можа змяніць скуру, гіне... Чаму я сказала гэта толькі што? Адкуль узяла?» - круціцца ў галаве, пакуль звыкла, са звыклаю абыякавасцю аддаецца яна ўладзе знаёмых рук, у якія даўно перайшла ўся ягоная сексуальнасць, уся ягоная страсць, і не можа разгадаць загаданую сабе загадку. Можа, сапраўды прыспеў час змяніць скуру, змяніўшы гаспадара?

- Бліжэй, бліжэй, Лялёк! Мне трэба цябе адчуць, мне трэба...

У душы расце супраціўленне, у грудзіне варочаецца млосць. Раптам разумее, што гэта яе сустрэча з Паўлюком - апошняя, што больш не здольна - не хоча! - цярпець гэты здзек з сябе, са сваёй прыроды ні за якія даброты, і калі надалей і падпусціць да сябе каторага, то гэта будзе мужык, мужчына, а не слінявы стары грыб з пасадаю замест... Трэцца аб яе, як аб набітую трухою ляльку!

- Ты сёння проста цуд, Лялёк, проста цуд, - прыкрыўся крысом ха­лата Валерый Юр’евіч, задаволена адсопваючыся, а яна ўжо саскочыла з ложка, больш не зважаючы на яго, дапіла налітае ў келіх віно.

- Ты казаў, што ў цябе мала часу, - нагадала.

- Да, да, да, - успомніў, заварушыўся той, падымаючыся, і, больш па звычцы, чым па волі згаслага ўжо жадання, аблапаў яе, абыякавую да ўсяго, і чмокнуў у звыкла падстаўленую шчаку. - Глыток віна, і пабег, пабег! Я нават машыну сёння не адпускаў. Так што, праводзь, Лялёк, уніз... Ты сёння проста цуд!

Ён доўга мармытаў яшчэ штосьці сабе пад нос, спусціўшыся, доўга корпаўся ў ванне, апранаючыся, доўга круціўся перад люстэркам у прыхожай і, калі нарэшце пайшоў, злосць ускіпела ў ёй з такою сілаю, што, зда­ецца, яшчэ б хвіліну-другую...

Калі ціха, асцярожна абзываецца званок, яна раз’юшаная тым, што які ўжо раз змоўчала, сцярпела ўсю гнюснасць падобнага спаткання, яшчэ стаіць перад зачыненымі дзвярыма. Таму (з намерам паслаць Паўлюка, калі ён вярнуўся, туды, дзе чэрці свіней пасвяць) рыўком адчыняе іх насцеж, як аказалася, перад адным з цэкоўскіх інструктараў - суседам знізу, па тым, як загараецца яго пацямнелы адразу позірк, разумеючы, што гэта рэакцыя на яе замежны ўбор.

- Чым абавязана? - не хавае пагарды і да яго візіту, і да яго разгубленага выгляду.

- Я на хвілінку, калі дазволіце.

- Усяго на хвілінку? - не дае яму дагаварыць.- На дзве-тры хвілінкі жонка не адпусціла б?

- Ды не, - чырванее той, адводзячы пагляд. - Мне здалося, што я бачыў...

- Табе не здалося,- спакойна рэагуе яна на тое, што ён ведае, хто ад яе толькі што пайшоў.- I што?

- Мае ў ад’ездзе, - зазлаваў раптам і ён, адкідваючы ўсе цырымоніі. - Не знайшоў, да каго звярнуцца з просьбаю пазычыць хлеба, вось і падняўся да цябе, Людміла Пятроўна.

- А-а-а, - насмешліва адгукнулася яна, жэстам запрашаючы яго зайсці ў прыхожую, і калі ён, павагаушся усяго імгненне, заходзіць, і дзверы за ім зачыняюцца, у тым жа тоне прадаўжае: - Не ведаю, як наконт хлеба, а наконт усяго астатняга...

- Здзекуешся? - не ведае ён, як сябе паводзіць далей, бо, даўшы яму зайсці, Людміла не дае яму прайсці ў пакой, загароджваючы дарогу.

- Ну што ты, Віктар! - прыпамінае яна яго імя. - Твае колькі ўжо ў ад’ездзе?

- Чацвёрты дзень...

- Ну вось бачыш!

- Што? Што ты маеш на ўвазе? - не разумее ён, хоць чырвань ужо адхлынула ў яго ад твару, а цела напружылася ў салодкім прадчуванні ад­но ад намёку.

А ў Людмілу як чорт раптам усяліўся, падштурхваючы, змушаючы спагнаць з гэтага, маладога, тое, што не здолела ўзяць ад яго папярэдніка: для нечага ж ускіпела ў ёй злосная сіла!

- Пачакай! - цягнецца цераз яго плячо да дзвярэй, да ўнутранага замка, і ён, змушаны падтрымаць яе, на міг адчувае блізкасць звабна адкрытага пагляду цела і ў той жа міг страчвае над сабою кантроль...

- Я не хацеў... я не магу... - яшчэ апраўдваецца, спрабуе апраўдацца, а рукі яго ўжо зрываюць з Людмілы дарагі ўбор, і яна не так стрымлівае яго, як падганяе, прыспешвае, распальваючы пацалункамі, у якіх, пэўна, не менш чым вызваленае, адпушчанае на свабоду прагі наталення, і прыхаванае, неўтаймоўнае яе нянавісці.

Праз хвіліну яны, счэпленыя ў адзін шалёны клубок, ужо качаюцца па падлозе, засланай дываном, і чаго ў гэтай яраснай барацьбе двух целаў, двух жаданняў больш - узаемнае насалоды ці ўзаемнае нянавісці - яна не хоча вызначаць. Адчувае, што гэтак жа, як і ён, мужчына, хоча браць, толькі браць ад другога цела, ад іншае, не свае сілы, і тое, ці падабаецца гэта мужчыне, упершыню не важна.

Калі ён адрываецца ад яе, супакойваецца і, раскінуўшы рукі, застывае побач, Людміла падымаецца, спустошаная, стомленая гэтаю барацьбою, ідзе ў ванну. Доўга плёскаецца пад душам - так, быццам хоча змыць, сцерці з сябе не толькі гэты вечар, а і ўсякі напамін пра яго. Доўга, з прыемнасцю падстаўляючы ручніку зноў пасвяжэлае, бадзёрае цела, выціраецца, накідвае халат.

- Ты ўсё яшчэ тут? - здзіўляецца прысутнасці надзьмутага ад усведамлення нечакана лёгкай перамогі Віктара. - Пайшоў прэч!

- Ш-што?! - зрабіўшы ўжо крок насустрач, натыкаецца ён на зняважлівыя яе словы.

- Я сказала: цяпер пайшоў прэч! - грэбліва разглядае Людміла скарыстанага толькі што маладога пеўніка. - I каб я цябе ніколі - чуеш? - ніколі больш не бачыла ў сябе каля дзвярэй!

- Але...

Яна ўжо насцеж расчыніла дзверы і, назіраючы, як ён спалохана, бач­ком, бачком выслізвае з кватэры, ціха, помсліва смяецца.

Смяецца нейкі час яшчэ і тады, калі застаецца адна, і смех не згасае, а зусім нечакана пераходзіць у ціхае ўсхліпванне.

Ненавідзела! Як жа яна ненавідзела разумнікаў усіх эпох! Паслухаць каторага, дык жанчына нараджаецца мадоннаю, якую чакаюць любоў і пакланенне. Ці таго больш, толькі вакол яе сэрца, поўнага матчынае любові, можна сабраць сусвет... Лухта! Якая любоў? Які сусвет? Усе яны поўзаюць па паверхні жыцця, апроч біялагічнага, ніякага іншага яго сэнсу не ведаючы. Не ведаючы і не прызнаючы. I жанчынамі - імі! - у гэтым жыцці як пагарджалі, так і пагарджаюць. Уздыхаючы, смуткуючы ў чаканні высокае, усёабдымнае любові, да нябёсаў узносячы жанчыну - абстрактную, намаляваную ўяўленнем жанчыну! - скрозь прыгнятаюць яе, ператвараюць у жывёліну, здзекуюцца з яе спадзяванняў на самастойнасць і роўнасць. Нездарма ж іх філосафы (жанчын, нябось, у сваё кола і па сённяшні дзень не ўпускаюць!) сцвярджалі, што яна, жанчына, без сувязі з мужчынам не была б у поўную меру чалавекам, бо ў ёй, бачыце, задужа цёмная прыродная стыхія, - нездарма ж не прызнавалі і не прызнаюць у ёй асобу. Ды ўжо ж! Дзе ёй, жанчыне, загнанай, затузанай бытам, стаць асобаю? Накарміць бы сваёю плоццю ўсіх, пастаўленых лёсам вышэй, усіх, у кім курчыцца, плача п’янымі слязьмі асоба!

Любоў? Цуд? Таямніца? Ды ўсё ж даўно вытлумачана, разгадана, расказана і перасказана. Звычайны шал пачуцця, які часова зрушвае з месца звыклыя рэчы, паняцці, перакананні. Кароткае забыццё, растварэнне сябе ў кімсьці іншым. Патрэба, уцеха, падман... Як хочаш назаві, а цуду не адбываецца...

Работніца, хатняя гаспадыня, маці, жонка, каханка, шлюха - кожны можа разлічваць і разлічвае на тое, што яму патрэбна. Гэта зручна. 3 гэтым усе даўно звыкліся. Ніхто нічога не прагне мяняць: што - на што? Зручны расклад жыцця - на пошук сонечнага зайчыка? Звыклую сцежку, што нітуе з домам і з людзьмі, - на хісткі міраж? Яны ж і так усе пакараны - кожны сваім жыццём. Адно азірнуцца, угледзецца ў любы, як не ў свой уласны твар: на ім цёмнымі кругамі пад вачамі, зморшчынамі і зморшчынкамі вакол пазначаны не толькі іх, жаночы, лёс, а і гістарычны лёс чалавецтва - уцёкі яго ад прыроды, ад біялагічнае, жывёльнае свае сутнасці. Марныя ўцёкі. Зноў і зноў усё пачынаецца спачатку. Ад Адама і Евы. Так і жывуць дасюль паміж спробамі насыціць распусную, ненасытную плоць і думкаю пра любоў як пра шлях да свае несмяротнасці.

Любоў! Цьфу ты, Божа мой... На гэтым шарыку, аблюбаваным для жыцця Космасам, яны выслізгваюць з рук, з абдымкаў адно аднаго - так, быццам ён пакрыты ледзяною карою: яны і на міг не могуць утрымацца, зліцца ў адно, а туды ж - пра любоў! Ды калі б сапраўднаю была любоў, яна не з’яўлялася б, як прывід, у абліччы іх дурных страсцей, яна складала б само існаванне, само жыццё, і не было б, не ўзнікла б патрэбы думаць пра тое, як не застацца ў адзіноце, пакінутаю ці падманутаю, як у тыя дні, калі да дна, да донца агаляецца ўся бязглуздая мітусня, уся нясцерпная му­ка жыцця, знайсці ў ім, у жыцці, нейкі сэнс...

Думкі перамешваюцца з усхліпамі, злоснымі і бездапаможнымі: жаласна, з жалем і нянавісцю, раз-пораз выціраючы мокрыя шчокі проста да- лонню, пазірае Людміла на сябе, заплаканую, у люстэрку, якое памятае не толькі нядаўняе яе паражэнне... Хоць чаму паражэнне, чаму? Зрабіла тое, што намервалася, і так, як схацела, - у чым жа справа? Адкуль слёзы? Па чым, па кім?

Раскошны пеньюар, падабраны з падлогі, кідае, грэбліва скамячыўшы, у ванну. Не азіраючыся больш на люстэрка, ідзе да лесвіцы. Марудзіць, перш чым пачынае падымацца, і ўсё-такі не азіраецца: вечар заставаўся ззаду - і няхай застаецца. I зусім неабавязкова пакідаць вузельчык на памяць. Зараз дап’е ў самоце віно - і спаць, спаць! Новаё жыццё пачнецца заўтра...

***

Усмешка, ледзьве прабіўшыся ўслед за гэтаю спасылкаю на заўтра, сама асвятляе далёкую згадку - пяцігадовую дзыгу, танюткую, з тонкімі ручанятамі, у якіх, заціснутае ў кулачкі, уздрыгвае толькі што напоўненае гучным плачам паветра.

- Ну чаму, чаму ты мне не верыш? - дрогка прамаўляе яна ў нябачны з-за слёз мамін твар. - Я буду слухацца і не пайду, не пайду больш да ракі з хлопчыкамі, вось убачыш! Заўтра ж не пайду!

- Чаму ж заўтра, а не ўжо сёння? - цікавіцца мама, абыякавая, як ёй здаецца, і да яе слёз, і да яе абяцанняў.

Але ж новае жыццё заўсёды пачынаецца заўтра, - не разумее яе недаверу: пераканана ж, што заўтра стане вялікан і ўсе вакол - нават жыццё! - таксама вырасце разам з ёю.

Мама ўсміхаецца, і яна добра бачыць яе вясёлую ўсмешку - і адсюль, з сённяшняга вечара, добра бачыць: смяюцца вочы, смяюцца, разбягаючыся па твары, вясёлыя зморшчынкі, смяюцца нават рукі, якімі яна раз-пораз усплёсквае ў паветры, перш чым прысесці, абхапіць яе, прыгарнуць да сябе.

- Заўтра пачынаецца новае жыццё... Заўсёды заўтра...

Смех яе, словы яе кружаць за Людмілаю па спальні! - ад ложка да шафы, зноў да ложка - яна не заўважае сваіх рухаў, сваіх дзеянняў, хоць, зда­ецца, усё-такі дапівае віно і разбірае пасцель. Святло гасне, не пагасіўшы ўспаміну, мо таму, што ён абудзіў падсвядомае жаданне вярнуцца назад, адчуць сябе малою, кволаю побач з маці, пад яе абаронаю, і не расці - не вырастаць, каб не стаць дарослаю так хутка, так незваротна хутка.

- Проста не знайшлося ў свой час нікога, хто ўзяў бы цябе за шкірку, тыцнуў носам у цёмны куток...

Падпалкоўнік? Тут?! Ён жа паспеў ужо стаць палкоўнікам і не мог, ніяк не мог з’явіцца ў яе доме!

- Скажы лепш, няўжо нічым не заплаціла за тую ноч, га-га-га! Няўжо нічым? Ніводным са сваіх падфарбаваных пёркаў?

Ён яшчэ смяецца! Людміла, забыўшыся пра гордасць, павінна прасіць урачоў вырваць, абцугамі выдраць з яе ягонае паганае семя, што прарасло, расце так імкліва, што яна вось-вось пачне раздзімацца, а ён смяецца!

- Ганіце яго адсюль! - просіць урача і раптам з жахам бачыць, што гэта ён, урач, смяецца з яе, з яе страху, з кожным імгненнем становячыся ўсё больш падобным на Шэршаня. - Вы... Ты не зможаш зрабіць аборт... Я не хачу, чуеш? Ты ж не ўрач, палкоўнік, ты не асмелішся! Пагукай мне ўрача!

Крык пераходзіць у лямант, потым у такі гучны стогн, што ў самой закладвае вушы, а яна ўсё крычыць, вырываючыся з дужых, валасатых рук, хоць адчувае, што адна за адною, як тонкія перацягнутыя струны, лопаюцца галасавыя звязкі, і боль не выходзіць горлам, а сцякае кудысьці ўніз, усярэдзіну, туды, дзе, раздзіраючы тканкі жывата, пачынае варушыцца, тузаецца штосьці чужое, чужароднае. Яно не можа так тузацца, яно яшчэ не магло вырасці настолькі...

- Яно? - смяецца яе кат, прывязваючы да якогась жахлівага крэсла і перакідваючы яе разам з ім галавою ўніз. - Гэта яны! Твае дзеці!

- Дзе...ці?! - заглытвае, праглынае яна свой стогн, адпускаючы, выпускаючы боль на волю.

- Ну не кацянятамі ж ты ад мяне, чорт вазьмі, зацяжарала, - бурчыць палкоўнік, пачынаючы распранацца, і яна знізу ўверх, з жахам пазірае, як агаляецца яго аграмаднае валасатае цела, як яно падаецца бліжэй і бліжэй, навісае над ёю, і не можа не тое што закрычаць, расцяць вуснаў.

Боль становіцца вастрэйшы, яна ўжо не спрабуе з імзмагацца, раствараючыся ў жаху, у чаканні чагосьці горшага, найбалючага. I яно насоўваецца з немінучасцю наступнае хвіліны: з’яўляюцца двое ў белых халатах і ма­сках і аддзіраюць, адцягваюць ад яе палкоўніка, які сцінаецца, меншае, знікае проста на вачах, потым падступаюцца да яе, і адзін з іх, вышэйшы, з акрываўленымі, як ёй здаецца, рукамі, груба рассоўвае ёй ногі. На яе кволы пратэст толькі злёгку паварочвае галаву і па-змоўніцку падміргвае:

- Ну што, не надумала раджаць? Тады плаці, красуня! Усімі ненароджанымі дзецьмі заплаціш за гэту работу...

У яе цямнее ўваччу - яна правальваецца ў гэту цемру, у чарнату і, не чуючы нічога, нават страшнага болю, раптам зноў чуе глухаваты голас палкоўніка:

- Жорсткасць - дзіўная штука: у адным выпадку караецца, у другім бласлаўляецца... Ніхто ні ад каго не застрахаваны, Людміла Пятроўна. Вось гэта ўжо не!

- Пайшоў прэч! I ты! Ненавіджу! - крычыць у чарнату, у бездань, куды правальваюцца сказаныя ім, паўтораныя колькі разоў словы.- Не я іх забівала, не я!

- Цішэй, цішэй, дачушка, - астуджае яе гарачы лоб ціхі мамін шэпт. - Я цябе пагайдаю на арэлях, хочаш?

- Не хачу,- палохаецца Людміла таго, што мама прыняла за арэлі тое жахлівае крэсла, у якое яна ўціснута болем, болем і жахам. - Няўжо ты не разумееш, мама, што я ўжо даўно не маленькая, што я вырасла?

Не адказаўшы, мама пачынае ціхенька пагойдваць і спяваць - спявае штосьці пра сонечную пражу, з якой вытчацца сцяжынка, пра залацістыя кветкі і іх салодкі водар і, спяваючы, бязважка, амаль нячутна кранаецца яе рукою. Гэтыя мяккія асцярожныя дотыкі сцягваюць, загойваюць рану, здымаюць боль, праясняюць думкі.

- Я сплю, мама? Ты мне снішся, праўда? Мне ўсё гэта толькі прыснілася?

- Жыццё не можа прысніцца, дачушка, а ты ж жывая, жывеш і ўсё яшчэ не можаш мяне ўбачыць...

- Але ж я бачу, бачу цябе! - прыўздымаючыся, радасна адчувае пад нагамі цвёрдую зямлю Людміла. - Чарната адступіла, знікла, і ў першых промнях святла - ты, мама, і ты ўсміхаешся.

- Я думала: ты мяне не ўспомніш, не пазнаеш з-за сцяны гадоў... I на тым дзякуй, дачушка, і на тым дзякуй.

- Куды ж ты, мама? - імкнецца яна за ёю следам. - Раптам яны вернуцца?

- Хто - яны? - азіраецца.

- Яны... Гэтыя... Я не знаю іх і баюся, - халадзее Людміла ад адной думкі, што ўсё перажытае зноў вернецца, паўторыцца.

- Не бойся, дачушка, - застаецца з ёю толькі голас, мамін голас. - Жыцця не трэба баяцца: яно не падманвае... Ты забыла тое, што ў глыбіні душы хацела забыць. Страціла тое, што хацела страціць...

- Я не хацела забыць цябе, не хацела!

- Хацела... хацела...

Ці то паддражніў яе прасцяг, ці то зрыкашэцілі, ударыўшыся аб нізкую нябесную цвердзь, словы, а рэха ўжо асыпала яе вострымі аскепкамі, прабіла, прадзіравіла нябачную ахоўную абалонку. Праз дзіркі і разрывы стала відаць, што там, дзе павінна б агаліцца яе «я», яе цела, зеўраюць пу­стоты, і яна пужаецца, спалохана абмацвае сябе і ўздыхае з палёгкаю, толькі пераканаўшыся, што ўсё нібыта на месцы: плечы, рукі, грудзі... У грудзях, праўда, штосьці ўсплёсквае, пачынае пакалыхвацца, але ўрэшце гэта можа быць і сэрца, падталае ад неастылага ўнутранага жару сэрца.

- Ага. Там бродзяць жаданні даўно заглушанага гадамі і, як табе, думалася, даўно пахаванага маленства, што не-не ды і выплёскваюцца, прагныя, прагавітыя, на паверхню, у тваё жыццё.

- Што? - не разумее Людміла ні слоў, ні таго, адкуль яны ідуць.

- Там, у глыбіні тваёй істоты, жывуць забытыя, спіхнутыя ў забыццё страх і жуда, зведаныя некалі, там палымнеюць не толькі твае асабістыя пажадлівыя памкненні і страсці, але і страсці ўжо спрахлых у зямлі пакаленняў тваіх продкаў, сярод якіх знайшліся б і сапраўдныя варвары.

- Глупства! - узіраецца яна ў пустату вакол і раптам заўважае, што яна, гэтая пустата, як і яна, замкнёна ў клетцы, якая звужаецца, меншае, абрастае ўсё больш тоўстымі кратамі. - Гэта твае жартачкі, падпалкоўнік?

- Палкоўнік, Людміла Пятроўна, палкоўнік. Мужчын, як бачыш, хутчэй павышаюць па службе, - з’яўляецца, быццам выкліканы гэтым зваротам, Шэршань ці хтосьці падобны да яго па той бок загарадкі.

- Што гэта значыць, чорт вас вазьмі! - нават страх адступае на нейкі час перад гневам і лютай злосцю. - Адкуль узялася гэта клетка, я вас пытаю?

- Гэта твая грудная клетка.

- Што, што?! Грудная клетка? Ты, няйначай, звар’яцеў, начапіўшы новыя пагоны. Так, так, звар’яцеў і хочаш дамагчыся таго ж ад мяне. Але дудкі! Я лепш здохну тут, у гэтай клетцы, чым...

- Чым што?! - склаўшы рукі на грудзях, стаіць ужо той побач з ёю, усміхаючыся на раптоўную знямеласць, скрозь якую, што ўжо зусім відочна, падбіраецца, падкрадваецца да сэрца жах. - Ты, я бачу, нічога не забыла, га?

Яна маўчыць. Hi слова, ні гуку не вырываецца з перасмяглага, здушанага падступіўшай млосцю горла. Адчувае, якімсь дзесятым пачуццём ад­чувае, што, калі ён наблізіцца, калі паспрабуе завалодаць гэтым растузаным, толькі-толькі загоеным целам, яна кінецца на яго - знойдзе ў сабе сілу і задушыць, сваімі ўласнымі рукамі задушыць яго.

- Што, да смяротнае схваткі рыхтуешся? - яшчэ шырэй, на ўсе зу­бы, усміхаецца Шэршань. - Не выйдзе, рыбачка. Пакуль я сяджу так глыбока ў табе, нічога ў цябе не выйдзе. I ты гэта ведаеш. Ведаеш, ведаеш, Людміла Пятроўна! - чалавеку ўласціва ведаць пра сябе больш, чым ён свядома прызнае перад сабою самім ці, тым больш, перад іншымі. Адны шукаюць усё жыццё Бога, другія - д’ябла. Мы з табою - пара, і, павер мне, варты адно аднаго.

- Лухта! Гэта ўсё лухта! - прарываецца гнеў.

- Лухта? Ды ты гэтак жа, як і я, трымціш ад жадання, ад няўтоленае жывёльнае прагі асалоды, гэтак жа, як і я, здольна на ўсё, нават на злачынства, калі прыпячэ, каб толькі атрымаць сваё!

Не вытрымліваючы больш гэткага здзеку, ненавідзячы палкоўніка так, як ніколі нікога ў жыцці не ненавідзела, яна кідаецца на яго з кулакамі: цяпер ужо ўсё роўна! цяпер ужо хоць такі, хоць іншы, але канец!

Не адразу разумее, што, аслепленая гневам, не бачыць перад сабою ні кратаў, ні палкоўніка з ягонай паганенькай усмешкай, - кінуўшыся ўперад, натыкаецца не на яго, а на нябачную сцяну, такую крохкую, што ад удару цела тая расколваецца, рассыпаецца на друзкі, і Людміла падае, бясконца падае скрозь іх дождж кудысьці ў пустату, на дно свай­го немага крыку...

Крык заглушаецца звонам - звініць працятае ім наскрозь паветра - рвецца, перарываецца ад яго цяжару дыханне... Людміла ўскоквае на лож­ку, перш чым прачынаецца: тэлефон!

- Даведка?

- Якая яшчэ даведка? - ашалела круціць яна галавою, адыходзячы ад сну, няўцямна зіркае на паднятую тэлефонную трубку і, калі нарэшце пачынае разумець, што хтосьці проста памыліўся нумарам, кідае яе назад, на рычажок. - Няма ад вас спакою!

***

Гадзіннік паказвае без дзесяці сем. Не так ужо і рана. Заспалася. Галава цяжкая пасля ўчарашняга... I што толькі на яе ўчора найшло?

Грэбліва падціскае вусны, разглядвае чорт ведае ў што ператвораную спальню: перад люстэркам, проста на падлозе - перавернутая пустая пляшка з-пад віна і недапіты келіх, далей, у кутку, валяецца скамечаны ха­лат і не кранутая начная сарочка, скрозь на дыване - рассыпаныя шпількі, на тумбачцы - заліты віном паднос, на якім параскіданыя яблыкі, два надкусаныя, пасцель...

«Вось так мы, Лялечкіна, пачынаем новае жыццё!» - сумна ўсміхаецца ў думках і змушае сябе падняцца, падняцца і падысці да люстэрка, не адвёўшы ўбок разгубленага пагляду. Выгляд, канешне... Замест прычоскі - растузаная капа сена, тры даволі прыкметныя сінякі: адзін - на плечуку, два другіх - сляды задужа прагавітых вуснаў! - на грудзях, якія тыдзень сыходзіць будуць; пацямнелыя кругі пад вачыма, тужлівыя, як у пабітай сучкі, вочы.

Ну, ну! Як заплачана, так і аддзячана. I няма чаго асабліва ўшчуваць сябе: учарашні вечар спісаны ў мінулае, і Людміла - па гэты бок яго, па гэты, а не па той. А той... Калі што-небудзь прыкрыць так, як належыць, яно перастае існаваць. Не ёю прыдумана. I не для яе адной, напэўна.

Не вельмі суцяшальная думка? Што ж, па суцяшальную гэтаксама далёка хадзіць не трэба: яна ў самой маралі, якая настойвае на захаванні знешняй прыстойнаці - і толькі. I толькі! Захоўваеш бачнасць маралі, маральных паводзін, паводзін сябе для ўсіх «быццам бы» - і ўсё ў па­радку. Адно не давай злавіць, знянацку захапіць сябе ў хвіліну, падобную да любой з учарашніх, і ніхто ніколі нічога не дакажа. Можа здарыцца ўсякае, і нават шмат чаго можа здарыцца - абы не было асуду-перасуду, абы не ўзніклі зневажальныя плёткі. 3 гэтым у Людмілы ўсё о’кей. Пеўнік з ніжняга паверха закукарэкаць збаіцца, не кажучы пра яго шаноўнага папярэдніка, а яна і на Страшным судзе скажа: нічога не помніць - нічога не было. Няхай ужо самі паспрабуюць даўмецца, ці то і ўзапраўду нічога не было, ці то зацьменне на яе найшло, пакінуўшы ў душы толькі ціхі цень журботы.

Ціхі цень журботы - штосьці яўна кніжнае, ну ды ўсё роўна прыгожа. А вось валасамі давядзецца займацца доўга, як не ў каўтун, не расчасаныя нанач, збіліся. Хоць што валасы? Яны вымыюцца, расчэшуцца. 3 думкамі за адну раніцу не ўправіцца. Жыцця не хопіць, каб разгрэбці гэ­ты сметнік: чаго толькі змалку - ад «Будзь гатоў!» - «Заўжды гатоў!» да «Далоў партакратыю!» - туды не напіхана!

Што ж да затузанай, навыварат маралі... О, дзе ўжо дзе, а тут усе падставіць ножку чорту імкнуліся - вучоныя, маралісты, літаратары, святары! Здавалася, чаго прасцей? Толькі адцягнуць увагу людзей ад праблем полу, сексу - і яны пра іх забудуць. Толькі не дражніць размовамі небяспечнымі, не выманьваць цікаўнымі пытаннямі старадаўняга, пасаджанага за жалезныя краты маральнасці звера - і ён стане ручным, хатнім. Толькі, як мага хутчэй і адводзячы вочы, абмінаць своечасова ўсё інтымнае, недатыкальнае, паводзіць сябе так, быццам нічога такога ў сапраўднасці і няма, - і яго не будзе. Чорт аб нашу рашучасць спатыкнецца - і адступіцца...

Чорт... Ды каб жа, каб жа толькі адзін на ўсіх чорт! Хто іх лічыў, чарцей? Хто іх калі злічыць?

Па маладосці, наіўна атаясамліваючы лёс і выпадак, яшчэ верыш, што моцна трымаеш у руках павадкі ўдачы і няўдачы і толькі ад дакладнасці наступнага руху залежыць паварот лёсу. Потым жа пачынаеш разумець, бачыш, што трымаеш пустату, а твой жыццёвы шлях прадвызначаны знутры: якім бы звілістым і бязглузда непадуладным ні здаваўся, а ўрэшце вядзе і выводзіць да нябачнае, усімі пакаленнямі тваіх продкаў вызначанае для цябе мэты. Вялікай, малой, злачыннай, дабрачыннай - не адразу і вызначыш.

Вось яна... «Ты, ты, мокрая, абшчыпаная галубка! - не адводзь вачэй, зірні ўважлівей на тое, што сабою ўяўляёш пасля ночы, пасля душу, без грыму і прычоскі, без ганарлівае ўсмешкі і моднае шаўковае блузкі: незадаволеная сабою і светам цётка, якая да жуды, да непрыстойнасці баіцца старасці і гатова залізваць на сабе любую зморшчыну, любую плямінку, каб толькі выглядаць дагледжанай, усё яшчэ маладой і шчаслівай». Якая маладосць? Якое шчасце? Адзінае, што набыла ў абмен на іх, - упартае нежаданне прадаўжаць гон як ні ў чым не бывала, зноў кідацца бегчы, так, быццам лёс не дагоніць, скрозь і ўсюды не даганяў яе.

Змяя, якая не можа змяніць скуру, гіне... Але ж са старой скурай нельга пакінуць на сцежцы пражытае: душа надзелена ракавою сілаю памяці, прыпаміну - і каго іншага льга падмануць, а сябе? Toe і яно.

- Вас слухаюць, - дацягваецца Людміла да тэлефона, не выпускаючы ўключанага фена.

- Людачка, гэта я. Нічога, што спазаранку?

- Нічога, Вяруня, - пазнае голас сяброўкі. - Толькі ты прабач, фен не выключаю, інакш не паспею высушыць валасы.

- Канешне, канешне! Я разумею, што несвоечасова...

- Ды кінь ты! Што там у цябё? Спадзяюся, нічога горшага, чым сынаў пералом нагі, не здарылася?

- Люда, родненькая, толькі ты можаш дапамагчы! Праз свайго шэфа, ці... Не важна, праз каго! Разумееш?

- Пакуль што не вельмі, - хмурыцца Людміла, хоць хутчэй нават задаволена, што Вяруня пазваніла і яе званок перапыніў, адсунуў убок непрыемныя думкі. - Ігар жа ў бальніцы?

- Разумееш, гнаіцца нага пачынае, а яны... яны... - усхліпвае ў труб­ку Вяруня і, перасіліўшы сябе, сваю роспач, таропка, заглытваючы канцы слоў, а то і цэлыя словы, расказвае: - Зачысцілі, відаць, кепска. Абы збыць! Ці, таго горш, заразу, якую-небудзь інфекцыю занеслі - ты ж веда­еш нашы бальніцы! А цяпер агледзеліся: косць пачынае гніць, а ні антыбіётыкаў, ні ўколаў - патрэбны імпартныя, разумееш? - канешне ж, няма. Няма, ты чула? А цераз іх жа ці цераз іх прыяцеляў (адна шайка-лейка!) і даставаць прапаноўваюць: сто рублёў за ампулы, за укол, а ўколаў жа трэба не два-тры... Мо ты дапаможаш, Люд? Калі не ты, то ніхто не дапаможа. Няма, няма ў мяне дзвюх - дзвюх з паловаю тысяч на гэтыя уколы! Я ўжо чысціла, чысціла і іх, і ўрад, і ўвесь белы свет... Дзіця ж! Які-ніякі сын, а адзіны-аднюткі! А яны калекаю зробяць... Божа мой, Люда!

- Ты можаш спакойна растлумачыць, якія ўколы патрэбны?

- Ды антыбіётыкі! Імпартныя. Я табе і паперку прынясу, дзе запісана, га?

- Мо перавесці хлопца ў інстытут траўматалогіі? - дасушвае валасы, успамінаючы, каму пазваніць, каб знайсці патрэбны канал: ад Вяруні так проста не адчэпішся, ды і Ігар... Балбес, канешне. На матацыкл чужы яму ўзбіцца зарупіла, пакатацца закарцела... Пакатаўся! - Мо ў інстытуц- кую клініку перавесці, пытаю.

- Дык жа і кажу: куды заўгодна! Абы ўратаваць нагу, Люда, - зноў шморгае носам Вяруня. - Уяві: калі раптам застанецца калекам, кульгаць будзе? Гэта ў свае шаснаццаць?

- Давай так дамовімся, Вяруня, - перапыняе яна сяброўку, зіркнуўшы на гадзіннік. - Гадзіны праз дзве зойдзеш у лечкамісію да Званцовай. Урач Званцова, запомніла? Пакажаш сваю паперку ёй, я пазваню, дамоўлюся. Згода?

- Бог мой, як табе і дзякаваць? Ты ж ведаеш, што для мяне мой аболтус!

- Усё, усё, Вяруня! Інакш спазнюся на службу. Пазвоніш вечарам, што і як. Паспрабую дамовіцца наконт інстытуцкай клінікі. Усё!

Людміла перапыняе гаворку, каб не выслухоўваць яе ўзрушаны маналог: часу сапраўды ў абрэз, ды і не любіць ўсю гэту балбатню. Удзячнасць, няўдзячнасць... Лухта сабачая! Для каго іншага і пальцам бы не кіўнула, а Вяруня... Яе па-бабску шкада: і без мужыка не можа, і з мужыком не ўжылася. Сама сына гадавала, крадком, хаваючыся і ад людзей, і ад сына, прыліпала то да аднаго сукінага сына, то да другога і, скарыстаная, пакінутая і адным, і другім, нічым, ні зярняткам макавым не разжывілася, - ад свайго скрозь на гэтых бугаёў адрывала.

Казала, тысячу разоў казала дурніцы: хоць муж, хоць каханак, а сваё хай заплаціць - з любога спагнаць можна... «А як жа любоў?» - кожны раз хлюпала ў адказ набраклымі слязьмі вейкамі, шукаючы ў сумачцы насоўку, а праз хвіліну-другую ўжо смяялася, расказваючы пра заляцанні чарговага саслужыўца ці яго прыяцеля. О, святы Гасподзь, ужо ж ты ведаў, як пакараць жанчыну! Пракляцце над любою з іх, а ўжо як сабе не гаспадыня...

Восем? Што я кручуся перад люстэркам? I валасы не ўкладзены, і не апранута... Мо сыграць сёння што-небудзь просценькае? Што-небудзь з класічнага рэпертуару? Гэткую панёнку, якая заседзелася ў дзеўках і ні на што больш не спадзяецца? А што! Гладка зачасаныя валасы сабраць на патыліцы ў свабодны вузел, блузку падшукаць... I шукаць не трэба. Апране цёмна-ліловую з бантам пад падбародкам да сваёй прамой спадніцы - і вобраз мадамы, сціплай, прысаромленай сваім не пабляклым і нікому не патрэбным хараством, гатовы. Не для прыёмнай Івана Кузьміча, канешне, але ў тым і эфект, эфект кантрасту. Тым больш, што і так намервалася скідаць старую скуру і пачынаць новае жыццё. Самы раз, як кажуць. Змяніць усмешку. Крыху прыгасіць ззянне ў вачах.

Людміла задаволена ўсміхаецца: яшчэ каб джынсы замест спадніцы! Ну, ды джынсаў той дом не сцярпіць: сакратарка Самога? У джынсах?! Не, не, штонікі потым... Пасля работы. Для аднае раніцы змен больш чым дастаткова. Далей відаць будзе, ці ўвойдзе ў ролю так, што яе прымуць і ўсе астатнія, ці будзе шукаць нешта іншае.

- Good bye, мадам! - ківае Людміла свайму адбітку ў люстэрку, перш чым прычыніць дзверы.

***

- Якія на сёння распараджэнні? У дванаццаць - Бюро, матэрыялы выступлення ў вас на стале... Прызначана аўдыенцыя камандуючаму акругаю і ўладыку Іераніму, прасілі аб прыёме...

- Просьбы ўлічваць не будзем, - не падымаючы галавы ад якіхсьці папер, перапыняе Іван Кузьміч.

- I просьбу Ганны Шалевіч? - заганяе Людміла ўсмешку глыбей і пытае амаль абыякава.

Шэф падымае пагляд, у якім на імгненне мільгае насцярога, - насцярога тут жа змяняецца лёгкім, цераз пазнаванне, здзіўленнем: яўна не чакаў такой рэзкай змены ў яе абліччы, хоць і выгляду не падасць (не першы год ведае!)

- Вам што-небудзь незразумела, Людміла Пятроўна? - пазірае, ацэньваючы, хоць нічым не выдае больш ні свайго здзіўлення, ні сваёй няўпэўненасці: здагадваецца, што яна ведае пра яго слабасць (так скажам) да артысткі, народнай, дзякуючы ягонай гэтай слабасці.

- Ганна Васільеўна прасіла прыняць яе: яна ўжо ў прыёмнай.

- У прыёмнай? - апускае ён пагляд, на міг задумваючыся. - Што ж, хвілін праз дзесяць я прыму яе... Але больш нікога! Нікога, Людміла Пятроўна. Прызначаныя сустрэчы з усімі прабачэннямі перанясіце на панядзелак. Праз паўгадзіны правядзеце да мяне палкоўніка Шэршаня. Усё. Дзякуй. Мне трэба прагледзець гэтыя паперы.

- Праз дзесяць хвілін...

- Да, да! Я ж сказаў.

Нервуецца. Не з-за артысткі ж, канешне.

3 самай прыязнаю ўсмешкай выходзіць Людміла да Ганны Шалевіч.

- Тысяча прабачэнняў, Ганна Васільеўна, але хвілін дзесяць вам да­вядзецца пачакаць: тэлефон... важная гаворка з Масквою. Вы ж разумееце!

- О Госпадзі, ну канешне! Я звалілася як снег на галаву... Толькі таму, што дужа трэба, толькі таму, Людміла Пятроўна!

- Не хочаце прысесці? - корпаецца Людміла ў сваіх паперах, зрэдку цікуючы за ранняю госцяю: нешта ж падняло гэту начную пташку сён­ня, нават прычасацца ў цырульні паспела, не кажучы пра макіяж. - Раніца - не самы лепшы час для незапланаванага прыёму.

(Гэта ў адпомсту за невядома якую перавагу: гэткая котка з вос­трымі кіпцюрыкамі, а бач яе! правы качаць бяжыць адразу да Першага, ні больш ні менш...)

- А што? У Івана Кузьміча якія-небудзь непрыемнасці? Хто-хто, а вы павінны ведаць, - нахіляецца тая да яе, стараючыся зазірнуць у вочы.

- Ну, чаму ж адразу непрыемнасці? - не адрывае Людміла пагляду ад папер, унутрана насцярожваючыся. - Справы. Важныя справы, Ганна Васільеўна.

- I дзякуй Богу, - уздыхае яна, як здаецца, з палёгкаю, матлянуўшыся да акна, і гэты яе ўздых адгукаецца ў ёй няўцямнаю трывогаю: калі ў Івана Кузьміча сапраўды непрыемнасці (нечага ж другі раз, другі дзень з’яўляецца сюды Шэршань!), то ёй трэба б ведаць пра гэта раней,чым артыстачцы з тэатра, якая яўна нешта унюхала, - яна ж нічога не чу­ла, чаму? - Вы не паверыце, Людміла Пятроўна, а ў мяне такая інтуіцыя, што часам не знаходжу, куды ад кепскіх прадчуванняў схавацца.

«I таму прыбегла хаваць іх у кабінеце Першага!» - пакпіла ў думках, але не так з яе, як з сябе: каб у апошнюю чаргу дазнавацца пра тое, што трэба адчуваць, прадчуваць у зародку! I з Шэршаня ж у свой час магла сёе-тое выцягнуць, і тут, у калідорах, што-якое своечасова ўнюхаць...

- Людміла Пятроўна, у мяне вызвалілася колькі хвілін, каб прыняць наведвальніцу. Папярэдзьце, калі ласка, што ў мяне мала часу.

- Канешне. Зараз жа! - не адключае яна ўнутраную сувязь, а пераключае на прыём. - Ганна Васільеўна, у вас усяго сем-восем хвілін на аўдыенцыю. У Івана Кузьміча на дзевяць трыццаць прызначана сустрэча. Важная сустрэча. I я прашу вас...

- Але, але, - кідаецца тая ў кабінет, а Людміла кладзе перад сабою гадзіннік: да прыходу Шэршаня крыху больш як чвэрць гадзіны, мо хіба зноў раней прыйдзе?

- Ганна... Васільеўна, - чуе не вельмі ўпэўненае шэфава, - я, безумоўна, рад вашаму прыходу, але сёння...

- Вы заняты, мяне папярэдзілі! Мне толькі пераканацца, што вы на месцы, што вас... Прабачце мне, дурніцы, гэты прыход!

Паўза доўжыцца і доўжыцца. У трубцы так ціха, што Людміла пачы­нае ўжо думаць, ці не адключылася сама сабою сувязь з кабінетам, але - лямпачка індыкатара гарыць па-ранейшаму роўна, і ў яе сціскаецца, замірае сэрца: ужо ж не толькі яна слухае гэту паўзу!

- На жаль, Ганна Васільеўна, у мяне ні хвіліны часу, - адазваўся нарэшце Іван Кузьміч.- Хацелася б шмат пра што ў тэатральным жыцці (вы ж ведаеце маю цікавасць да тэатра) пагаманіць з вамі, вядучай нашай артысткай, але давайце перанясём гэту гаворку на наступны тыдзень. Згодны?

- Дзякуй, Іван Кузьміч, - знікла дрыжанне ў голасе актрысы. - Людміла Пятроўна ведае, як мяне знайсці.

«Людміла Пятроўна ўсё ведае», - адключаецца яна ад іх гаворкі і заглыбляецца ў працу: дасюль не разабрала пошту і не адчула незадаволенасці шэфа толькі таму, што яму сягоння, відаць, не да пошты.

- Дзякуй, Людміла Пятроўна. Шчасліва заставацца, - выпырхвае з прыёмнай ранняя госця, не чакаючы, пакуль ёй адкажуць, і яна не адказвае; адзін з лістоў завалодаў яе ўвагаю.

«Халера вас еш, Панове, за вашу камуністычную істэрыю, - пачынаўся ён, і адно з-за такога звароту не павінен быў трапіць на яе стол (тым больш на стол Івана Кузьміча), вось што напачатку зачапіла ўвагу: ашалелі яны там, у агульным аддзеле? - Столькі зла прынесці свайму народу, колькі вы прынеслі, і сам Люцыфер не здолеў бы: дзе ўжо яму! са сваім бязвер’ем! Тут вера патрэбна, фанатычная вера ў сваю правату, у права не аднаго кагосьці, не купку адурманеных вашымі ідэямі людзей, а цэлы на­род супраціў яго волі заганяць у «светлую будучыню чалавецтва», ні куляў, ні сырой зямлі на ўсім працягу, ад мяжы да мяжы, не шкадуючы для тых, хто мог бы ўцяміць, расшалопаць што-якое самастойна і паслаць агітатараў і іх наглядчыкаў куды далей. Мог бы - ды не змог. Такія, як вы, у страху за свае крыху цяплейшыя на ўчыненым вамі скразняку месцейкі, не далі. Чаго прасцей! Галоту, гарапашнікаў, якіх самі пладзілі, паддражні, нацкуй - і хадзі ў героях: як жа! з ворагамі народа расквіталіся!

Вы не толькі з тае ж галоты, панове бальшавікі, вы яе, тае галоты, са­ранча (чулі пра такую?), якая зжырае ўсё, нават тое, што жыццёва неабходна - не вам, дык вашым нашчадкам... Вашым нашчадкам! Ад такой нечысці, пэўна ж, не адхрысціцца, ды - свят, свят, свят, як кажуць! - не яны звядуцца, дык мо іх ахвяры паразумнеюць. Абы не дало злое семя, вамі кінутае ў нашу глебу, усходаў, абы пралілося святло ў душы людскія і сталі яны відушчымі!.

Аб адным шкадую: жыццё пражыў, не ведаючы, што сляпы. Хлусню заўважаў, іржавыя яе пляміны то тут, то там, неразумным, а то і злачынным кадравым перастаноўкам дзівіўся, тут жа вытлумачваючы імі няўдалае гаспадаранне і безадказнасць. Трэба было, значыць, каб ірвануў Чарнобыль, каб тыя, хто павінен быў ратаваць нас, адкрыўшы праўду, адкрыта пагрэў рукі над яго пякельным полымем... Якая жахлівая цана збаўлення ад слепаты!

Каб жа нашы няшчасці выліліся на вашы галовы, панове! Склінаю, перад смерцю склінаю вас, сытых, укормленых на нашых бедах, на векі вякоў. Калі ёсць праўда на зямлі ці вышэй, няхай абрынуцца на вас усе тыя беды - хоць бы дзеля заўтрашняга дня, дзеля «светлай будучыні», якую вы па сённяшні дзень раскідваеце па магілах...»

- Цікавы дакумент, ці не праўда?

Людміла ўздрыгвае ад голасу, быццам ад грубага дотыку: трэба ж бы­ло так зачытацца, каб не пачуць, не заўважыць прыходу гэткага чалавека, як Шэршань! - тым больш, што ён стаіць не у дзвярах, а побач, праз плячо зазіраючы ў паперы.

- Іван Кузьміч - што, на павышэнне ідзе? - падымае яна на яго погляд, здолеўшы адразу ўзяць сябе ў рукі.

- На павышэнне? - не чакаў ён такога пытання (і цяпер ужо яна ў душы ўсміхаецца) і рэагуе яўна не так, як хацеў бы: - Не чуў... Пра гэта табе лепш ведаць, га, Людміла Пятроўна? Цяпер, спадзяюся, Іван Кузьміч на месцы?

- Чакае, - суха, як мага спакайней адказвае, адганяючы страх, які цяпер заўсёды з’яўляецца, скоўваючы яе, калі б ні апынулася паблізу ад Шэршаня. - Праходзьце, палкоўнік. Папярэджваць Івана Кузьміча не трэ­ба: ён чакае вас.

- А-а-а, іду, іду, - усміхаецца той, і ўсмешка змяняецца заклапочанасцю далёка не адразу. - Мяне сёння, па ўсім відаць, і гаворка з ягонай сакратаркай чакае, але пазней, пазней. Так што, Людміла Пятроўна, я ні ў якім разе не развітваюся.

Пайшоў. На момант палягчэла. Але ўсяго на момант. Што ён меў на ўвазе пад гаворкаю? Якая каша заварваецца тут, у кабінеце, праз сценку, і чаму, як яна разумее, і ёй нейкім чынам давядзецца яе расхлёбваць? Пры чым тут яна? Сведка? Сведка чаго? Усё, што магло б зацікавіць Шэршаня і яго ведамства, ужо ж адбывалася не тут, не ў сценах кабінета. Тым больш не ў прыёмнай. I наогул, калі параўноўваць шэфа з кімсьці на яго ўзроўні - ды хоць з кім заўгодна! - параўнанне будзе на яго карысць. Так што...

А чаго яна, уласна кажучы, перажывае? Што ён ёй - брат, кум, сват? Тычылася б якое з падазрэнняў яе, ягонай сакратаркі ў званні загадчыцы прыёмнай, адным узмахам брыва аддаў бы на закланне - хоць Шэршаню, хоць любому, абы чысценькім застацца, абы, крый Божа, не запэцкацца, імя сваё высокае не запэцкаць. І-мя! Шыльда, адглянцаваная рознымі інструктарамі і загадчыкамі, ад якой пагардліва адварочваецда новы час! Адварочваецца, а то і плюе, як гэты вось... як там яго... Кузьма Балоцін?! Але ж... Бог мой, во будзе штука, калі гэта не про­ста супадзенне, калі гэты Кузьма раптам... Іван Кузьміч Балоцін, першая асоба, кароль, можна сказаць, на сённяшні дзень у рэспубліцы (усё яшчэ кароль!), і раптам атрымлівае падобны ліст ад Кузьмы Балоціна, напісаны тым перад смерцю? Ці-ка-а-ва! Цікава, нават калі гэты Кузьма будзе насельнікам дома вар’ятаў дзе-небудзь... Не, не. Штосьці тут ёсць. Нездарма ж ліст трапіў сюды, у прыёмную. Ды і Шэршань, па ўсім відаць, ведае адрасата.

Людміла неяк лёгка супакойваецца. Успомніўшы пра свае абавязкі, тэлефануе ў штаб акругі і ў канцылярыю ўладыкі, апярэджваючы іх візіты, старанна раскладвае пошту, звязваецца з аргаддзелам і ўдакладняе імя стэнаграфісткі на сённяшнім пасяджэнні Бюро, аддае распараджэнні загадчыцы буфета... Калі загараецца лямпачка, спакойна адгукаецца на выклік з кабінета.

- Вы прыпазніліся з поштаю, Людміла Пятроўна. Прынясіце ўсё атрыманае на мае імя зараз жа, - загадвае шэф, і як яна ні ўслухоўваецца, а асаблівага хвалявання ў яго голасе не заўважае: ці трымаецца там з та­кою годнасцю, ці ўсе падазрэнні супраць яго - проста ліпа.

Людміла бярэ папачку з раскладзенымі лістамі і паперамі, заходзіць, і пад цяжкімі позіркамі двух мужчын як мага грацыёзней, злёгку пакалыхваючы клубамі, набліжаецца да стала.

- Яшчэ што-небудзь, Іван Кузьміч? - старанна пазбягае позірку Шэршаня. - Мо па кубачку кавы?

- Як Анатоль Сямёнавіч... - схіліўся ўжо той над прынесенымі паперамі, яўна шукаючы тую, за подпісам Балоціна, якую яна сунула папярэдне ледзь не на самы спод.

- Я, папраўдзе, з прыемнасцю, - суха адгукаецца Шэршань. - Бу­ду шчыра ўдзячны Людміле Пятроўне.

Пакуль яна гатуе моцную каву і рыхтуе патрэбны посуд, гоніць ад ся­бе ўсе думкі, і прыемныя і непрыемныя. I ледзь толькі з’яўляецца ў кабінеце з падносам, адразу адчувае: нешта змянілася. Што? Цішыня. Цяжкая цішыня, якая стаяла так, як стаяла б у затоцы глыбокая цёмная вада: ні зруху, ні водсвету.

- Прашу, палкоўнік. Вам як госцю...

- Дзякуй, Людміла Пятроўна. Мы як-небудзь самі ўправімся, - тут жа адсылае яе шэф, і адно, што Людміла паспявае заўважыць: позірк, якім праводзіць яе Шэршань, заклапочаны.

Ат, чорт з імі, з абодвума! Разбяруцца! Гэта ёй ў выпадку чаго трэ­ба будзе хвалявацца, калі новы гаспадар кабінета захоча маладзейшую сакратарку займець, а яны... Самае большае паніжэнне - персанальная пенсія, звычайна ж і да гэтага не адразу даходзіць, так што... Так што можна далей ціха ненавідзець палкоўніка, з якім яна ўжо чакае абяцанае сустрэчы і гаворкі!

Людміла ўсміхаецца, звыкла паглядзеўшыся ў люстэрка, прыхаванае ў верхняй шуфлядзе стала: выгляд што трэба, сама ў кропку для сённяшніх падзей. Бог няроўна дзеліць: каму - новыя пагоны, каму - новая прычоска, ну ды чаго ўжо дужа наракаць? На фігушкі ёй пагоны, калі мож­на ўзяць разам з пагонамі...

***

- Прыёмная.

- Добры дзень. Магу я...

- Вы, прабачце, - гэта хто? - звыкла ўдакладняе, не чакаючы, пакуль суразмоўнік набярэцца смелаеці прадоўжыць. - Перш трэба назвацца.

- Але, але, - радуецца той адно таму, што не кладзе трубку. - Хлышч Сцяпан Сцяпанавіч. Рэжысёр народнага тэатра з Маладзечна. Мне б з таварышам сакратаром пагаварыць.

- Пагаварыць? - не хавае яна іроніі. - Вам... Сцяпан Сцяпанавіч, здаецца, што гэта мажліва?

- Я не так выказаўся. Я член партыі з шэсцьдзееят пятага... У мя­не да таварыша сакратара просьба... Дакладней, справа. Я хачу запісацца на прыём. .

- Вы хіба не ведаеце, што ў прыёмныя дні (а яны бываюць нячаста) Іван Кузьміч прымае па папярэднім запісе? - ужо надакучыў ёй заікасты член партыі з шэсцьдзесят пятага. - Я запісу такога не вяду.

- Вы, дзевушка, не зразумелі, - спяшаецца той яшчэ штосьці патлумачыць. - Я, член партыі, хачу пагаварыць са сваім сакратаром. Па справе. Па справе тэатра. I лічу, што гэта важна...

- Нічым не магу дапамагчы, - рашуча перапыняе яна яго. - Іван Кузьміч заняты. I нікога не прымае.

Фыркае, паклаўшы трубку: «Член партыі!» Такімі членамі ўсе дарогі сюды загачаны, ажно не! - то аднаму, то другому карціць голас падаць, аб сабе раптам нагадаць: «Вы, дзевушка, не зразумелі...» Усё «дзевушка» зразумела, і не сённяшнім днём, ды тое, што зразумела, не ўсім ведаць. Узрадаваліся галубочкі аб’яўленым зменам - лісты пішуць, тэлефануюць напрамкі ў прыёмную праз галаву апарата, адказу чакаюць: «Вы, дзевушка, не зразумелі...» Адказаць бы катораму: «Пратры вочы, дурань! Якія змены? Хто што мяняе? Хто сваё карыта на тваё балота памяняе?», ды ніхто і такога адказу не варты - любы тут жа пабяжыць дакладваць, вочы начальству адкрываць, каб бліжэй хоць бы да сракі ягонае апынуцца. Цьфу ты, Божа мой, пра што яна думае!

- Прыёмная... Не, нічога не казаў. У дванаццаць - Бюро.

- Прыёмная... Іван Кузьміч заняты. На жаль, Валерый Юр’евіч, і для вас... Не ведаю... Пазваніце праз паўгадзіны.

- Прыёмная... А-а-а, гэта ты, Зінуля. Салют! Ведаеш, што сёння ты на стэнаграме? Ну і добра. Мне спакайней, калі ты сама... Што прывезлі? Боты? Мне не муляе... Яшчэ калі б аўстрыйскія! Прабач, я перазваню.

Цікуе, учуўшы рух за дзвярыма: адзін палкоўнік выйдзе ці разам з гаспадаром кабінета?

- Будзем лічыць, што дамовіліся, - чуе голас Шэршаня, залішне сухаваты для сяброўскае гаворкі, а потым і сам палкоўнік у цёмна-шэрым, строгім па кроі касцюме і светлай, пад колер касцюма кашулі, з расшпіленым каўняром з’яўляецца ў дзвярах, і сэрца ёкае ў яе ў грудзях: мо гэта яны наконт яе дамовіліся?

Глупства, канешне. Перш чым дзверы кабінета за ім зачыняюцца, Шэршань, і галавы не павярнуўшы ў яе бок, выходзіць з прыёмнай. Людміла пераводзіць дыханне. Адчувае... Не, не палёгку - лёгкае расчараванне. Чамусьці расчараванне.

Зазірае ў кабінет.

- Я прыбяру посуд, Іван Кузьміч?

- Да, да, - не падымае ён пагляду ад папер, якімі завалены ўвесь стол. - Зварыце яшчэ кубачак кавы, калі ласка. I за пятнаццаць... не, за дзесяць хвілін да пасяджэння нагадайце мне пра час...

***

Час - катэгорыя адносная. То цягнеш, выцягваеш яго - выцягнуць з балота перастаялых, іржавых ад дакукі хвілін не можаш, то ўтрымліваеш, нагамі і рукамі ўпіраешся, каб не даць уцягнуць сябе ў яго імклівы вір - і вынырваеш недзе напрыканцы тыдня, а мо і месяца, як не пашанцуе. Што было, чаго не было - усё згінула, ніводнага імгнення не вярнуць. А часам і не ўспомніць... Так... Абрыўкі фраз, звароты, павіслыя ў паветры пытанні...

«Людміла? Не пазнаеш? Пасля ўсіх салодкіх мінут, праведзеных ра­зам, прызнаць не хочаш?»

«Гэта вы мне? Я вас не ведаю».

«Як жа так? Мне здаецца...»

«Калі здаецца, хрысціцца трэба», - не азіраецца на колішняга свай­го знаёмца: ці мала такіх памятлівых, скарыстаных і адвергнутых ёю, на шляху? Не ўсё ж ім сваёю жорсткасцю выхваляцца!

«Праз паўгадзіны я заеду, Лялёк?»

«Мне шкада, але мяне не будзе дома. Мяне ўжо няма».

«Не зразумеў».

«Вам гэтага не зразумець, Валерый Юр’евіч», - на самае дно цішыні падае трубка, і аднекуль адтуль на міг выплывае думка, што нават замка мяняць не давядзецца: стары больш не сунецца...

А тэлефонныя званкі ўжо не змаўкаюць.

«Прыёмная. Не, яго няма».

«Па такіх пытаннях звоняць не ў прыёмную ЦК...»

«Вы звяртаецеся не па адрасе...»

«Прыёмная. Іван Кузьміч у ад’ездзе. Не, калі вяртаецца, не ведаю».

«Ты, Вяруня? Перавялі сына? Усё ў парадку? Неяк сустрэнемся...» - спрабуе яна зачапіцца за ўласнае абяцанне, а дзень адплывае, знікае ў цемры, як і ўчарашні, і пазаўчарашні...

«Канешне, канешне, Галена Феакцістаўна. Некалі ж абрыдне перакідвацца словамі, і ўсё стане на месца: крышачку правей, крышачку лявей - хіба гэта мае значэнне для нас з вамі?»

«Не скажыце, Люсі! Раптам гэтае новае ўсё-такі пусціць карані?»

«Госпадзі! А то бальшавікам першыня - злое семя з карэннем выдзіраць! Іншая справа...»

«У вас з’яўляюцца сумненні, Люсі?»

«У мяне з’явілася жаданне змяніць скуру, - не ўсміхаецца яна на спалох старой. - Змяніць і вось гэтую, зношаную, прадаць. Прадаць та­му, хто купіць».

«Што вы такое кажаце, Люсі?! Я разумею: вас пакінуў...»

«Мяне?! Пакінуў? Ды гэта я пад зад нагою...»

Смех нагадвае тэлефонны званок, і калі яна на міг, толькі на міг зводзіць павекі, адразу чуе; тэлефон. Каму гэта няймецца? Яе няма. Яна яшчэ не вярнулася са службы. Яна прагульваецца пад дажджом. Ці з пудзелем, калі так праўдзівей. Прымае ванну. Урэшце, ляціць на Месяц! 3 шасці да васьмі яе ні для каго няма. Тым больш у пятніцу.

- Вас слухаюць, - не вытрымлівае, памінаючы ў думках чорта.

- Людміла Пятроўна Лялечкіна?

- Людміла Пятроўна. Лялечкіна. Ну і што?

- Вам тэлефануюць ад палкоўніка Шэршаня.

- Ад палкоўніка? - успыхвае ў ёй злосны агеньчык. - А хто гэта - палкоўнік Шэршань? Дарадца прэзідэнта? Кіраўнік антыўрадавае змовы? Намеснік Ісуса Хрыста? Я толькі што са службы. Я адпачываю, чорт вазьмі!

Кідае трубку, каб не сказаць што якое мацнейшае: тры тыдні адмоўчваўся, правакаваў на самыя розныя думкі (як жа! гаворку паабяцаў!), а тут - на табе, радуйся... Ды яна мо і ведаць не ведае ніякага палкоўніка Шэршаня! Не ведае, і ўсё на тым!

Тэлефон разрываецца? I няхай. Яна ідзе ў душ. I з раніцы намервалася прайсціся па праспекце, пастаяць над Свіслаччу, паназіраць за качкамі. Ёсць у яе права на адпачынак ці не? Палкоўніку, ты ж разумееш, яна спатрэбілася! Пачакае... Яна больш чакала...

Злосць не адыходзіць, хоць пад цёплымі струменямі вады і мякчэе: ужо ж, і Людміла ў свой час чытала пра падвалы НКУС, пра майстроў допыту і загадзя апраўданую іх жорсткасць, ды тут іншае. Сэрцам чуе: іншае. Ад таго і страху вялікага няма, ад таго і верыцца, што хай і не ўсё тое, ранейшае, адышло, але самае страшнае не здарыцца - не можа здарыцца! Па крайняй меры, з ёю. Ёсць, трымціць у гэтым Шэршані струнка сугучная - што ні кажы, а ёсць. Перацягне - можа і лопнуць, абарвацца, не без таго, а крануцца яе пальчыкамі, спадзяецца, дазволена... Не пацягне ж ён яе ў сваю гульню: навошта? 3 яе яму іншая карысць...

Хоць што значыць, іншая? Ведама ж, другога такога кабяля не знайшла б, калі б схацела! Звані, звані, даражэнькі... Hi для палкоўніка Шэрша­ня, ні для любога з яго малойцаў Лялечкінай няма. Няма і не будзе. У кожнага свае планы. Яна і-дзе гу-ляць! Джынсы, кашулька з настаўленым каўняром, акуляры, каб прыдбаць крыху больш таямнічасці, самая вясёлая сумка... Калі яшчэ валасы па плячах распусціць... Вось так... Не, лепш звязаць іх, упрыгожыўшы шыкоўным сінім у гарохі бантам! Вось так. О’кей! Цяпер сам чорт ёй не брат.

На праспекце ў гэты час, канешне ж, тлумна. Ну ды яна толькі да ракі ім спусціцца, да набярэжнай...

- Добры вечар, Клаўдзя Захараўна! - віхляе Людміла «хвастом» пе­рад носам самай «ідэйнай» з матрон пад’езда, не чакаючы, пакуль тая зглыне пераселае ў горле здзіўленне і дапне, як зрэагаваць на яе выгляд і вітанне, збягае ўніз: мымра мымраю, а туды ж - у маралісткі пнецца! Мужава цёплае месца ёй сраку грэе, а не мараль, а паслухаць... Ну, яе, Лялечкіну, ёй не праглынуць, задушыцца родненькая. Нягледзячы на сваё калгасна-сялянскае паходжанне.

- Добры вечар.

Гэта яшчэ хто? А-а-а, самы цікаўны з цэкоўскіх пеўнікаў! Матлянуўся, як ад фурыі... Правільна, галубок. Трэба радзей трапляць Лялечкінай на вочы, а то яшчэ ўздумае раптам накапаць на цябе - проста так, ад лёгкасці характару, га? Дзе ты тады апынешся? Hi слабыя крылцы, ні адносна моцны яшчэ карэньчык не дапамогуць...

- Прашу, Людміла Пятроўна.

Дзверцы «Волгі», што тармазнула побач зусім нячутна, так, бы каціла ўвесь час за ёю, паслужліва адчынены, голас палкоўніка ні з чыім не зблытаеш - нічога не застаецца, як, перасмыкнуўшы плячыма, сесці ў машыну на прапанаванае сядзенне, побач з хмурым, занадта сур’ёзным для та­кога моманту Шэршанем.- Ледзьве пазнаў панёнку. Куды паедзем?

- Гэта залежыць ад майго выбару, палкоўнік? - яна паварочваецца да яго, наструньваючыся. - Ці так, пытанне на засыпку?

- У Азярын, Лёша, - спакойна кідае ён шафёру.

Яна ажно прыўздымаецца на сядзенні; які Азярын? Ён што? «Ты што?» - ужо хоча спытаць, крыкнуць, адчуваючы, што зашкробся, вяртаецца ранейшы страх, а крык як прыстывае да раптам дрогкіх вуснаў, рука нямее пад цяжарам яго апушчанай на яе рукі. Глядзіць на Шэршаня, на яго суровы профіль - і ні зварухнуцца не можа, ні вачэй адвесці, быццам сам сатана перад ёю: і вабіць, і адштурхвае адначасова.

Спрабуе супакоіцца. Вярнуць пачуццё годнасці, калі не пачуццё гумару: усё ж прааналізавана даўно і не адзін раз, усё сыходзілася на тым, што тая ноч у Полацку згадвалася палкоўніку, як згадвалася ёй, ва ўсёй сваёй жудаснай прывабнасці, калі сіла і прага, захапленне і нянавісць, жорсткасць і пяшчота зліваліся зноў і зноў, змушалі іх упівацца адно ў аднаго, знясільваючы і наталяючы ненасытныя целы. Усё сыходзілася.

- Што такое Азярын, палкоўнік? - спытала яна, ледзь толькі Шэр­шань крыху адпускае руку. - Я не памятаю мясціны пад такою назваю дзе-небудзь паблізу. Спадзяюся, гэта...

- Гэта не турма. I не месца высылкі для надта цікаўных дам з апарату, - суха адгукаецца ён, і ў гэты час Людміла бачыць, краем вока заўважае ў люстэрку насупраць ледзь улоўную ўсмешку шафёра, нечым падобнага да свайго шэфа.

- I не бардэль для начальства? - змушае сябе зрэагаваць на гэту ўсмешку, адкідваючыся на спінку сядзення.

- Навошта так спяшацца? - сядае зручней і ён. - Яшчэ добрых паўгадзіны ехаць.

- I што ж, мне гэтыя паўгадзіны маўчаць загадаеце? Мучыцца нечаканаю здагадкаю - куды і навошта мяне вязуць? - і маўчаць?

- Ну, чаму ж, - лагаднее Шэршань, хоць па-ранейшаму на яе не пазірае. - Можаш расказаць, як карыстаешся сувяззю з кабінетам свайго шэфа і што цікавага здолела падслухаць за гэты час.

- Ты... Вы... - заліваецца яна жарам. - Адкуль вы ўзялі?

- Што? Адкуль? Гэта не твае пытанні, Людміла Пятроўна, - рэзка павярнуўшыся, пазірае на яе ва ўпор (з задавальненнем, як ёй здаецца). - Гэта мне б трэба пытацца з усёй строгасцю: нашто? з якою мэтаю? Але ў нас яшчэ будзе час пра гэта пагаманіць. Цяпер мяне цікавіць іншае. Гэта... - ен шчоўкае пальцамі, абводзячы ў паветры над ею колца, - гэта вось чарговы выбрык моды ці спроба канспірацыі?

- Канс... канспі... рацыі? - нечакана, у адказ на перанапружанне апошняй хвіліны, нападае на яе смех: Людміла стрымліваецца, як мо­жа, заціскае рот абедзвюма рукамі і ўсё-такі пачынае смяяцца, гучна і весела. Дальбог, весела! - іскаркі смеху загараюцца нават у вачах палкоўніка. - Няўжо вы не разумееце, што я ні ў якія - ні ў якія! - гульні не гуляю? ·

- Людзі дзеляцца на тых, хто сам разыгрывае карту, і тых, кім гуляюць.

Смех перасядае ў яе ў горле, і, каб не закашляцца, Людміла некалькі разоў глыбока ўдыхае колкае, далёка не стэрыльнае паветра ў машыне.

- 3 твайго дазволу я закуру, - апускае ён аконнае шкло, і разам з шумам колаў урываецца вецер, - едзем з хуткасцю, якая яўна перавышае ўсе, дазволеныя.

Яна крадком цікуе за яго нервовымі, усё яшчэ нервовымі, рухамі, паступова супаконваючыся, і думае, што, калі ужо мяняць гаспадара, то на такога, як ён, Шэршань: не спатрэбяцца ні сумненні, ні большыя радасці. Дзе ўжо дзе, а тут праўда на яго баку: яны і сапраўды варты адно адна­го - хоць і рознай пароды, але і тая і тая парода - драпежная. У яго - памкненнем скарыць любога - падагнуць, падкамячыць пад сябе... У яе.. У яе - памкненнем уліцца, урасці, разарваць карэньчыкамі, толькі на першы погляд слабымі, любыя ковы, нават такія моцныя, як Шэршаневы. Што небяспечней?

Канспірацыя... Прыдумаў жа! Да яго, таўстаскурага, старасць прыйдзе толькі тады, калі кроў перабродзіць і пачне астываць, а яе, Лялечкіну, кожная лішняя зморшчына да яе прывязвае: не адкаснуцца, не адгарадзіцца. Тут на любыя выбрыкі пагодзішся, абы выгляд захаваць!

Маўчыць. Курыць. А шафёр не-не ды і цікуе за Людмілаю цераз люстэрка... Дарога, па ўсім відаць, яму добра знаёмая, хоць ужо адвярнулі ўбок ад трасы і ехалі некуды ў кірунку Пцічы, наколькі яна арыентавалася, вось і прыглядваўся да вылаўленае шэфам пташкі. Малады. Самаўпэўнены. Позірк - часам адкрыта цынічны: не на гэткіх, маўляў, дзівіўся... Ну, ды чорт з ім! Даволі з яе і палкоўніка, які занадта старанна іграе сваю ролю: адсунуўся да акна, хмурыцца, жуе, жвакае ў губах цыгарэту, а сам бы, здаецца, аблапіў яе прама тут, у машыне, - ажно паветра іскрыць ад яго магутных токаў. А яшчэ, дурніца, пужацца ўздумала! Такія, як ён, ведаюць, чаго хочуць, і бяруць сваё, не цікавячыся нават, хто дае. Такшто яна для яго...

- Адпусціў страх, ці ўсё яшчэ думаеш, што трапіла ў дэтэктыўную гісторыю? - пагасіўшы цыгарэту, крутануўся да Людмілы Шэршань так рэзка, што калена ўпёрлася ў яе, і яна хацела адсунуцца, але, затрыманая яго паглядам, толькі сцепанула плячыма, - Лёша ў нас мастак на такія гісторыі, але сёння проста даставіць нас куды трэба.

- Я гэта ўжо зразумела,- не адводзіць яна вачэй, хоць па спіне пабеглі мурашкі. - I гэта, i тое, што мае планы папросту нікім не ўлічаны.

- Гледзячы якія планы.

- Хоць бы планы на адпачынак, - танула яна ў бяздонна-сінім яго позірку.

- Гэта будзе.

Зноў - рыкашэтам - водсвет хуткай усмешкі шафёра.

- I прыемная кампанія таксама? - ківае ўбок шафёра так, каб той заўважыў і (ведала, што адкажа Шэршань) хоць такім чынам атрымаў сваё.

- Гэтага не абяцаю, - выціскае з сябе спакутаваную задоўга да з’яўлення ўсмешку палкоунік, па-свойму зразумеўшы яе пытанне, а падначалены яго зразумеў усе так, як яна хацела: твар яго знікае з люстэрка надоўга.

- Сто гадоў не была за горадам, - не хавае Людміла незразумелага зруху ў душы за ўздыхам, і палкоўнік удзячна прыкрывае яе руку сваею. Усяго на міг. Але і гэтага імгнення даволі для таго, каб уся яе істота адгукнулася на гэты, амаль што пяшчотны, дотык. - Вось ужо не думала, што менавіта вам, палкоўнік, буду абавязана...

- Мы, можна сказаць, на месцы, - ставіць ён кропку ў гаворцы, і яна змаўкае, моўчкі ўзіраецца ў лес, што імкліва сплывае назад, прапускаючы, упускаючы ў сваё царства машыну: чырвоныя каснікі неба над ім, раздзьмутыя ветрам, то ўзлятаюць, то ападаюць і заблытваюцца ў вершалінах магутных ялін - хутчэй і хутчэй.

«Волга» дае нырца пад адну з такіх ялін, пачынае падскокваць на выбоінах і павыпіраных з зямлі каранях, але, здаецца, хуткасці не змяншае. Паварот, яшчэ адзін паварот - галіны хвошчуць па вокнах, і Людміла міжволі падаецца бліжэй да палкоўніка. Колы грукочуць па драўляным мастку, і з-за алешніку, які густа абляпіў зарослы раўчук, выблісквае вада азярына. Зачараваная, глядзіць, як імкліва яна набліжаецца, і калі ў самы апошні момант рэзка затарможаная машына, прыткнуўшыся да пясчанага берага, спыняецца, з захапленнем пазірае на шафёра: ліхі хлапец!

Не чакаючы запрашэння, выбіраецца з машыны. Азіраецца. Амаль не здзіўляецца, усяго метраў за сем ад таго месца, дзе яны спыніліся, угледзеўшы дом з прыгожым спічастым дахам. Пачарнелы ад сырасці ганак, даўно не мытыя вокны без адзінае фіранкі, аблупленая сям-там на шалёўцы фарба... Гады два ўжо, як сюды хто наязджаў.

Мужчыны з павыцягванымі сумкамі ўжо шыбавалі да ганка, яе не гукалі, і, карыстаючыся хвілінаю, Людміла ідзе да вады. Чыстая азярына. Невялікая, але чыстая: жбанкі ў затоцы пакалыхваюць свае залатыя кароны... Выкупацца б, ды, пэўна, не давядзецца: не так таму, што купальніка не мае, як таму, што гаспадар усяго гэтага маецца...

- У нядзелю... Недзе ў гэты ж час, Лёша.

- Будзе зроблена, таварыш палкоўнік. Шчасліва заставацца.

- Ідзі, ідзі, - буркае Шэршань, кіруючыся да яе.

Спінаю чуе яго набліжэнне Людміла, але не паварочваецца. Узвывае матор, угрызаюцца ў пясок колы, раскідваючы яго ва ўсе бакі, - і вось ужо машына грукоча па мастку, аддаляючыся, а яна усе стаіць над вадою і слухае, слухае яго крокі.

- Ты не магла не ўспамінаць тую ноч, праўда? - рыўком паварочвае Шэршань яе да сябе, - га?

«Я занадта дорага заплаціла за яе», - хоча сказаць яна, каб што-не­будзь сказаць у адказ, але ні волі, ні часу ўжо няма. Бераг абрушваецца ў азярыну, вечар, заблытваючыся ў апратцы, руках і якіхсьці бязладных словах, валіцца, коціцца у траву - і вось ужо рукі шукаюць рук, вусны вуснаў, адна прага не наталяе другой. Бяры, бяры, усё бяры! - кожным рухам, кожным шалёным звівам просіць, патрабуе цела, а дыханне гасне, гасячы свядомасць, і Людміла знікае ў агні, у барвова-чорных яго сполахах, каб праз міг ці праз вечнасць уваскрэснуць, зноў і зноў адгукацца на яго шэпт, на яго маленне: мая! мая! мая!

У адзін міг ёй здаецца, што яна бачыць непадалёку, зусім побач таго, хто прывёз іх сюды, у другі, аслепленай болем, чуецца чыйсьці (ці не свой уласны?) смех, падобны на плач, потым усё зноў зрушваецца, кружыцца, закружваючы адбіткі неба, абпаленага дзікай, нечалавечаю страсцю твару, у якім яна не пазнае твару Шэршаня, хвалі зялёна-рыжай травы і гарачыя хвалі паветра. Нейкім сёмым пачуццём адчувае, што ёй не перамагчы ў гэ­тай барацьбе, што не з чалавекам яна змагаецца, а з самім сатаною ў яго абліччы, але зноў і зноў не верыць Людміла гэтай падказцы і чапляецца за Шэршаня, аддаючы яму ўсю перастаялую у чаканні такіх вось хвілін сілу: ён яшчэ не ведае, з кім мае справу! ён палюбіць яе і ў гэтай шалёнай нянавісці дужай, усёпераможнае плоці!

- Па мне кабылка... па мне...

- Лягчэй, лягчэй, родненькі!

- Яшчэ ўсё наперадзе... Ты яшчэ прасіцца ў мяне будзеш!

- Што ты... Што ты хочаш сказаць?

- Вось гэта, рыбачка! Вось гэта!

Усё плыве перад вачыма: яго ашчэраныя ва ўсмешцы зубы, пахіленыя галоўкі рамонку, пацямнелы край неба, чорнае голле сасны поперак... Час не спыняецца - час перацякае ў яе, у яе растузаную плоць, болем перацякае, гарачаю стомаю, стогнам. Яна чуе яго сутаргавыя штуршкі недзе глыбока ўнутры, у самай сярэдзіне, і ніводным рухам не адгукаецца на іх, каб не збудзіць новы прыліў сілы, новы шал жудаснае, смяротнае барацьбы.

Шэршаня побач няма. Людміла не адразу ўсведамляе, што гэта яго фырканне чуе ў плёскаце вады, а ўсвядоміўшы, з цяжкасцю прыўздымаецца з зямлі: купаецца, плёскаецца у цемнай, амаль што чорнай ужо азярыне - то адна, то другая рука выблісквае над вадою (калі толькі паспела так звечарэць?).

- Смялей, Людміла Пятроўна! - заўважае, відаць, ён яе рух. - Вадзянікоў у азярыне няма. Калі не лічыць мяне, канешне...

Смяецца. Ён дае нырца і вынырвае пад самым берагам.

- Дапамагчы? Ці сама? Ты ж у нас храбрая!

Яна змушае сябе падняцца і ступіць да вады: не так лёгка яе выпатрашыць, чорт вазьмі! Яна яшчэ пазмагаецца!

Людміла не зважае больш на палкоўніка, спакойна, ад шыі ўніз, колькі дастае рукамі, агладжвае налітае стомаю цела і робіць як мага глыбейшы ўдых, кідаючыся ў ваду. Вынырвае і, не азіраючыся на бераг, ціха, амаль без адзінага ўсплёску плыве некуды ў суцемкі, насустрач ночы. 3 кожным рухам вяртаецца сіла, дыханне выроўніваецца, глыбее, вяртаючы думкам падмытую, размытую яснасць: хто б ні быў гэты Шэршань - надзелены амаль нечалавечаю сілаю самец ці сам сатана, тут, каля гэтае азярыны, яна ў ягонай уладзе і, калі не будзе разумна, хітра, вонкава скараючыся, супрацьстаяць ёй, страціць і яго, і сябе...

- Не баішся заблытацца ў водарасцях і ператварыцца ў русалку?

- Наперагонкі, палкоўнік?

Не чакаючы адказу, яна паднырвае (нездарма ж гадоў сем займалася плаваннем!) і імкліва адольвае толькі што праплыты прамежак вады. Першаю, не хаваючы радасці і ўзбуджэння, выскоквае на бераг.

- Ну-у, Людміла! Не чакаў. Прама скажу: не чакаў,- атрасаючыся, выбіраецца ён следам.

- I дарэмна, палкоўнік. Цана мая яўна вышэйшая за тую, якую ты раз і назаўсёды для сябе вызначыў, - расцірае пасвяжэлае, нават крыху азяблае цела.- Ручніка няма?

- Навошта, калі можна іначай сагрэцца? - стаіць ён побач, ужо зноўку наструнены, гатовы паваліць яе у траву.

- Хоп! - апярэджвае Людміла палкоўніка на гэтым апошнім руху, прыпадае да яго, абхапіўшы за шыю, лашчыцца, змушаючы хоць напачатку прыняць сваю пяшчоту, сваю мяккасць.

Змрок не прымае іх целаў, адцяняючы іх белізну, кожны іх гнуткі звіў ва ўладзе новага ўсплеску страсці - і гэта дае ёй мажлівасць, аддаючыся страсці, не страціць духу, не самлець, як толькі што, у жалезных абдымках палкоўніка, і здолець узяць больш, хоць крышачку больш, чым аддае. Па крайняя меры, першыя імгненні...

***

Дом усярэдзіне аказваецца не такім закінутым і недагледжаным, як Людміле ўяўлялася па прыездзе: усяго ў доме ставала, абстаноўка выдава­ла нават раскошнаю, чысціня невядома кім падтрымлівалася, пэўна ж, пастаянна, бо нідзе, ні ў адным куточку не агледзела яна пылу. Што ж тычыць прывезеных пляшак і прадуктаў, то ўжо ж іх хапіла б, каб наладзіць застолле на добрую кампанію, а так як усёй кампаніі - палкоўнік ды яна, была б на тое яе воля, ужо ж два адпушчаныя ёй дні расцягнула б на два тыдні. А што? Яшчэ невядома, хто каго выкарыстае!

- Выпіць не хочаш?

- Дык жа і так ад тваёй блізкасці п’яная, - хінецца Людміла да ягонага пляча.

- Ужо не думаеш, што з сатаною лёс звёў, га? - не атрымліваецца ў яго ўсміхнуцца.

- А хоць бы і з сатаною! - смяецца яна. - Усе мы - толькі да по­яса людзі, прызнаём гэта ці не прызнаём.

- Да пояса, кажаш? Га-га-га! Дык жа факт! Толькі адны - вышэй пояса, другія - ніжэй...

Шэршань рагоча, а яна глядзіць не на яго расчырванелы ад выпітага каньяку і ад таго, здаецца, падабрэлы твар, а на руку, што, адставіўшы пу­сты келіх, дрогка, драпежна набліжаецца да яе, да крыса захінутае на гру­дзях кашулі. Ёй трэба апярэдзіць яе - уткнуцца ў далонь тварам, гарачымі вуснамі, прыўзняўшыся, ссунуцца з крэсла, прыпасці, прытуліцца да палкоўніка, здзіўленага ў гэты першы момант ад такой праявы пачуцця, пяшчоты, жадання, а потым...

- Хто з нас дваіх сатана, га?

- Ты, родненькі. Канешне, ты.

- Дурніца! Ведаеш, чаго я прывёз цябе сюды? - выдыхае Шэршань ёй у твар і незадаволена круціць галавою, калі Людміла, абдымаючы яго за шыю, цалуе, раз і другі раз. - Ведаеш ці не?

- Табе што - кепска са мною вось так? Кепска? - шэпча, цалуючы яго зноў і зноў.

- А-а-а, чорт! - стогне палкоўнік, гэты раз унікаючы ад гаворкі, і яна ўсміхаецца ў душы, амаль што пераможна ўсміхаецца...

***

Усміхаецца і цяпер, у машыне, аналізуючы зусім неспадзяваны свой уік-энд, праведзены ў муках і радасцях: не перамагла, так, але ж і не зламана. I не так гэта мала, калі ведаць палкоўніка, пабываўшы ў яго ў ру­ках, - да большага Людміла не імкнулася.

Маўчыць. Курыць. Задумаўся... А што тут думаць? Не выйшла двайная гульня. Не атрымалася. Дык жа і не магла атрымацца: не той выпадак, як кажуць. Hi кар’ера не цікавіць, ні вышыня ідэйных прынцыпаў не прываблівае... Грошы? Грошы можна зарабіць і чысцейшыя!

- Не шкадуеш, што падпісала дакумент аб супрацоўніцтве? - ціха, але з металічнымі ноткамі ў голасе, пытае Шэршань, яўна разлічваючы на тое, што яна разгубіцца ад нечаканасці пытання.

- Аб супрацоўніцтве? - усміхаецца Людміла самаю лагоднаю са сваіх усмешак, краем вока заўважыўшы, як наструніўся шафёр. - Усяго толькі аб супрацоўніцтве?

- Ты што, не памятаеш? - нервова пакусвае цыгарэту Шэршань, спадылба назіраючы за ёю, за яе рэакцыяй у вадзіцельскім люстэрку (няйначай для вадзіцеля і пытанне ставілася).

- Ну-у, я не здзівілася б, калі б пачула, што нават абвянчана за гэтыя два дні... Упершыню ў жыцці сваім, заўважце, палкоўнік! Так што...

- Так што?! - хмурнее ён на вачах.

- Так што гуляць краплёнымі картамі не абавязкова... - прыглушае яна голас. - Партыю і КДБ заўсёды ядналі агульныя прынцыпы і імёны тых, хто пад імі падпісваўся...

- 3 агнём гуляеш, Людміла Пятроўна.

- Гэта трэба разумець так, што я ўсё-такі ні з кім не абвянчана? - пяшчотна кранаецца пальцамі ягонае рукі Людміла. - Шкада. А вы так нервуецеся, палкоўнік, быццам і вам...

- Хопіць! - усё-такі зрываецца ён на крык, і ёй становіцца яго сапраўды шкада: дурань... Толькі ў абдымках жанчыны і становіцца чалавекам, а туды ж!

- Прашу прабачыць, - прыкрывае яна вейкамі вочы, каб не бачыць яго расчырванелага, злоснага твару, і нейкі час у машыне чуваць толькі шоргат колаў і пасвістванне ветру. - Я ўсё памятаю, Анатоль Сямёнавіч. Я ніколі не забуду гэтых двух дзён.

Палкоўнік, да якога, дарэчы, яна ўпершыню звяртаецца па імені, не адказвае: мо злітасцівіўся, мо затаіўся ў сваёй злосці, і, каб не сачыць за люстэркам (нечым яно ўвесь час прыцягвае яе), Людміла сочыць за дарогаю, за першымі гарадскімі краявідамі, што паплылі паўз вокны.

- Можа, высадзіце мяне там, дзе ўзялі: у хаце - ні хлеба, ні малака... - шукае пальцамі руку палкоуніка і, знайшоўшы, мякка, пяшчотна цярэбіць яе, развітваючыся.

- Канешне, канешне, - адгукаецца ён і не адсоўвае рукі, і яна, адчуўшы, як знаёма, напружана тая ўздрыгвае, зноў ціха сама сабе ўсміхаецца.

- Каля прадуктовага спыніць? - падае голас шафёр.

- Ага, дзякуй,- усё яшчэ чапляецца Людміла за руку палкоўніка. - Не памінайце, як кажуць, ліхам.

Ужо выбраўшыся з машыны, не зачыняе дзверцаў. На міг схіляецца да Лёшы-шафёра і, па-змоўніцку падміргнуўшы, ціха, але так, каб чуў і Шэршань, ледзь не ў вуха яму прамаўляе:

- Не ведаю, як палкоўнік, а я шчыра ўзрадуюся, калі вы падорыце мне адзін з вашых эратычных здымкаў. На памяць.

Са стукам прычыняе дзверцы. Ловіць здзіўлены, адразу пацямнелы позірк Шэршаня і сумна ківае яму. Міг, другі - і «Волга» знікае ў імклівай чарадзе машын, а яна міжволі абмацвае сябе: цэлая? нідзе не падсмалілася?

Вакол віруе звычайнае для летняга вечара жыццё: купкамі, пад гучны смех ці пабрынкванне гітары ў чыіхсьці не вельмі ўмелых руках, таўкуцца на пятачку перад скверам падшыванцы, далей, там, дзе паблісквае нядаўна вымытым асфальтам сквер, шчыльна адна да аднае сядзяць на лавачках старыя - і гаворка іх ціха тлее, і позіркі звыкла шукаюць у спляценнях ліпавага голля і правадоў над галавою хоць краёк неба, няхай сабе і гарадскога, цьмянага, але неба. Каля крамы насупраць пахістваецца, бурна высвятляючы адносіны, тройца аматараў піва, і жонкі, заходзячы у краму ці выходзячы з яе, міжволі азіраюцца на іх - хто з абурэннем, хто звыкла абыякава. Горда, быццам выхваляючыся, ідзе ўскрай тратуара гаспадар прыгожай чорна-срэбнай нямецкай аўчаркі, хоць пагляды прыцяг­вае, канешне ж, не ён, а яго пародзістая, рэдкае прыгажосці сука.

Паблізу ад жылога пад’езда пасвяць прыгожыя імпартныя каляскі юныя маці ў спадніцах-штоніках... I ўсё гэта на фоне шумнага і ў гэты час забітага машынамі ўсіх марак і калібраў праспекта!

Людміла ўзіраецца ў кожны твар, у пыльныя галінкі ліп, у вітрыны, што, люструючы, паўтараюць усе убачанае і улоўленае іх аграмаднымі шклінамі, і без прычыны, па-дурному радуецца. I няўпэўненым у сабе, а таму агрэсіўным падлеткам радуецца, і старым з выцвілымі, празрыстымі да самага донца вачыма, і дзяўчынкам-маці каля іхніх калясак. Нават на заведамых алкашоў, абмінаючы іх, зіркае без насцярогі. Гэта - жыццё. Усё гэта і ёсць жыццё, якім бы - вабным або непрывабным - яно ў розныя моманты ні здавалася. Людзі, у большасці сваёй, - сволачы, ну і што? У кожнага свая на тое прычына, над кожным свой брудны лахман неба: хо­ча - укрываецца, хоча - уціраецца...

- Добры вечар! Я заходзіла да вас, Люсі...

- I каго вы там знайшлі, Галена Феакцістаўна? - замест прывітання злёгку, на міг, прыабдымае яна старую за плечы.

- Я... Я не разумею вашага пытання... - мармыча тая, няйначай зляканая такім вольным абыходжаннем, а Людміла ўсміхаецца на ўсе зубы і рашуча кіруецца ў пад’езд. - Вас не было гэтыя дні дома, Люсі?

- Ездзіла да сяброў, Галена Феакцістаўна, - адгукаецна ўжо з дзвя­рэй. - Прабачце, стомленая і пыльная... 3 дарогі...

Цяпер, напэўна, будзе цэлы вечар разважаць, гадаючы, што ды дзе, ды як, а раскажы яна ёй, дзе, з кім і як бавіла гэтыя дні, - спруцянела б ад абурэння: як? над вамі чынілі гэткі гвалт і здзек, Люсі, а вы ўсміхаецеся? я не разумею...

Яна і сама, чорт вазьмі, не ўсё разумела, а вось жа ўсміхаецца. Раду­ецца невядома чаму.

Хоць, напэўна, толькі хітравала Людміла сама з сабою, засланяючыся гэтым «невядома чаму». Адсцябаўшыся моцным струменем душа, абвалілася на ложак амаль непрытомнаю: і час і прастора перасталі існаваць. Надоўга. Цэлая вечнасць, здаецца, мінае... Калі Людміла прачынаецца і расплюшчвае вочы, у спальні ўжо цёмна. Ноч не ноч - ні промніка святла! Цёмная, шэрая маса паветра, яшчэ цямнейшыя, амаль што чорныя хісткія сцены вакол, якія то рассоўваюцца, разрэджваючы яго, то зноў сыходзяцца, сціскаюць змрок, так, што ні ўдыхнуць, ні выдыхнуць - і кудысьці знікае акно, якое заўжды вымалёўвалася, вырывалася з ночы, і ру­ка, шукаючы, намацваючы там, дзе яна звычайна стаяла, лямпу, натыкаецца на пустату, халодную і ліпкую, і думка, разгубленая ад нязвыкласці ўтворанага змрокам вакууму, марна бароніць свядомасць, даводзячы, што гэта не сон, што гэта ноч такая выдалася... Якая - такая? Да дна, да споду размытая шэранню? Раптоўна згаслая да апошняе, самай малой сваёй іскаркі? Аглухлая - аглушаная нечаканым прабуджэннем?

- Жыццю не патрэбны сведкі. I ты, якая так доўга пазбягала апынуцца сярод сапраўдных ігракоў...

- Павучы, павучы, - агрызаецца ў цемру.- Хто ты такая сама?

Цемра маўчыць, быццам пакрыўдзілася на тое, што яна перапыніла яе павучанні, і Людміла, усё яшчэ марна шукаючы тумбачку, лямпу на ёй, пачынае злаваць і на яе, і на сябе. Падумаеш, загадка: святло не ўключаецца! Цьфу ты, Божа мой, ды трэба проста падняцца і прайсці да дзвярэй, да выключальніка.

- Не баішся?

- Яшчэ чаго! - фыркае Людміла, злазячы з ложка. - У сваёй хаце! Ты хто такая, каб непакоіцца?

- Я? Лялечкіна. Людміла Пятроўна.

Наткнуўшыся на прагучалы адказ, яна ледзьве не падае.

- Хто-хто?!

- Лялечкіна Людміла Пятроўна. Хіба не пачула?

- Дык жа...- гнеў (гэта ж трэба - такое самазванства!) надае ёй рашучасці, і Людміла не пераходзіць, перабягае пакой у напрамку дзвярэй, якія не адразу, але ўеё-такі знаходзіць, намацаўшы побач і выключальнік.

Пстрыкае ім. Раз. Другі раз. Трэці. Святло не загараецца.

- Цьфу ты, Бо­жа мой! Дык што ж гэта такое?

- Не варта так мітусіцца, - супакойвае нябачная госця, і цяпер ужо нават голас нагадвае яе ўласны. - Ці часта табе даводзілася пагаманіць з самой сабою, га? А тут такая нагода...

- Ты хочаш сказаць, што ты - маё адлюстраванне? - спрабуе яна ўзяць сябе ў рукі, сціскаючы скроні, і лёгенька, у такт пульсу, пахітваючыся.

- Я - тваё сумленне.-

- Стоп, стоп, стоп! - рашуча кіруецца Людміла ў той бок, адкуль ідзе голас, і не адразу заўважае, што цёмны абрыс сцяны адсоўваецца, адступае. - Сумленне - рэч абстрактная, а ты даволі прыстойна пераймаеш і мой голас, і маю манеру гаварыць.

- Ты лепш пад ногі глядзі. А то падставіць чорт падножку...

- Ага. У цемры, калі нават выпрастанае рукі не ўгледзіш, - бурчыць Людміла, а сама, упэўненая, што ўбачыць гэткую ж шчыльную шэрань, што і вакол, зіркае ўніз і ад нечаканасці ўскрыквае: пад нагамі - бяздонне. Бяздонне зорнага неба, якое павінна быць уверсе, над гапавою, дзе змрок і шэрань. Сплю я, ці што?

- Ідзі і глядзі. Глядзі і слухай, - загадвае голас, і ніводнае ноткі сумнення не чуе яна ў ім. - Ты не выканала наканаванае табе. Ты растаптала ў сабе жанчыну, тым самым парушыўшы не толькі зямны, але і касмічны закон.

- Але ж я...

- Не з Богам, а з д’яблам у душы жывеш, брудным нашэптванням ягоным верачы. Таму ні граху, ні распусты не баішся: яны як кароста на та­бе... А даўгоў нясплочаных не бывае, Людміла Пятроўна. Чым плаціць збіраешся? Думала? Звыклаю пагардаю? Сведчаннямі супраць самой ся­бе? Распусным целам? Стогнамі раскаяння?

- Я пастаўлена ў такія ўмовы, - спрабуе яна бараніцца.

- Бог не карае, але можа адвярнцца, - не чуе яна моўленых слоў. - I тады нішто, нішто не ўратуе нас. Няўжо гэта так цяжка ўразумець?

- Ды які Бог? Адкуль яму, Богу, узяцца на спаскуджанай, атручанай зямлі? - у раздражненні не заўважае Людміла святатацтва сваіх слоў. - Ці мо прапануеш святым духам жыць, да пераходу ў іншы свет рыхтуючыся? Мне не патрэбен іншы свет, чуеш? Я жыць хачу - жыць так, як атрымліваецца! У гэтым паскудным часе! Гэтым грэшным целам! Што ў мя­не калі было апроч? Што ў мяне ёсць апроч гэтага?

Цемра не адказвае. Цемра згушчаецца - так, што зацягвае і зорнае бяздонне пад нагамі, - і маўчыць. I раздражненне Людмілы выплёскваецца ў гэта яе маўчанне балючымі, незваротна згубнымі словамі:

- Пра душу яна, бачыце, успомніла! Ды навошта і ўдыхаць было ў мяне гэту несмяротную душу, як у яе кожны плюнуць можа? Можа - і плюе! Змалку плюе, не перад ёю, а перад целам, перад гэтым гнюсным, ненасытным целам, калі не адштурхоўвае яно сваім убоствам, ад жывёльнае страсці млеючы! Чаму ж ён, Бог, падобнае дапускае? Чаму скрозь адварочваецца ад мяне, жанчыны, ледзь толькі некаму з двухногіх спатрэбіцца маё мяккае ўлонне? Ду-ша... Нікому - чуеш? - нікому, ніводнаму чалавеку не спатрэбілася ніколі мая душа! Нават сатана не ёю, а чым саладзейшым скрозь імкнецца пажывіцца, што да сыноў Божых... Ненавіджу! Зненавідзела ўсё ў гэтым жыцці акаянным. Адно спомсціць яму засталося - і я спомшчу! Няхай захлынуся сваёю нянавісцю, але і сяго-таго спапялю ёю, чуеш? Я не хачу, не хачу застацца ў дурнях... Перш мя­не падманулі, мяне!

Гасячы крык, успыхвае яркае святло, і Людміла, аслепленая, на колькі доўгіх, бясконцых імгненняў скамянелая ў яго ззянні, сутаргава спрабуе зглынуць пераселыя ў горле злосныя словы і не можа. Адчувае, як расце, працінаючы яе наскрозь, боль, як балюча, раздзіраючы горла, праціскваецца ў сцятыя лёгкія паветра, каб вярнуць, аднавіць дыханне, і не можа ні зварухнуцца, ні ўздыхнуць, вызваляючыся.

Калі боль крыху адпускае і яна разлеплівае набрынялыя каменным цяжарам павекі, - сустракаецца паглядам з пажылою жанчынаю. Не ад­разу ўцямлівае, што гэта жанчына - яе (яе!) адлюстраванне ў вялізным люстэрку, перад якім стаіць: слёзы цякуць у яе па пацямнелым твары, пакідаючы скрозь баразёнкі зморшчын, спярша ледзьве прыкметных, неглыбокіх, пасля...

- Божа мой, - праводзіць далонню па мокрых шчоках, разумеючы, нарэшце разумеючы, што гэта яна, яна плача, старэючы проста на вачах.- Божа мой!

- Жыццё не проста нагадвае гульню, яно - гульня, - чуе ёю ж сказаныя некалі словы. - Гульня ў падкіднога. Памятаеш? Той, хто прайграе, застаецца ў дурнях... Справядліва.

- Справядліва? - кідаецца яна на люстэрка з кулакамі, разбіваючы у кроў сцятыя пальцы, малоціць па шкле, ужо не зважаючы на тое, што ці яно, шкло, ці яе заліты слязьмі твар пакрываецца ўсё больш глыбокімі цёмнымі зморшчынамі. - Справядліва?!

ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ

Кропка

Няўжо так заканчваюцца эпохі - вокамгненным распадам? Няўжо ідэалы каштуюць так мізэрна мала, што і выгоды не угледзець нi для каго, апроч тых, хто, шчодра ўжываючы фарбы з баявой расфарбоўкі, здавалася, даўно зжытага нацыяналізму, урэшце занялі месцы ў высокіх кабінетах? Ці надоўга? - іншае пытанне... Але вось жа спраўдзіў сёй-той з агалцелых свае спадзеўкі - і ніводная з адпаведных службаў не спрацавала: зіркаюць на яго спадылба пры стрэчы і, не ведаючы, як сябе паводзіць, хуценька шмыгаюць паўз былога кіроўцу - абы прэч з вачэй. Годнасць, гонар афіцэра, вернасць дадзенай прысязе... Куды ўсё дзелася, ледзь толькі апазіцыйная шантрапа ўскаламуціла Вярхоўны Савет?

Пэўна ж, не ўадначассе страчана камуністамі ўлада на ўсім прасцягу Савецкага Саюза: і прычыны, і памылкі генсекаў апошніх дзесяцігоддзяў Паўлюк заўважаў не сённяшнім днём - дзе мог, спрабаваў уклініцца з перасцярогаю ці прыхаванаю парадай. Ды хто калі надаваў значэнне нечыім перасцярогам? Хто з тых, што ўскараскаліся крыху вышэй, прыслухоўваўся да парадаў партыйцаў? Як не пан, то панскі лёкай...

Параўнанне здалося крыўдным: лёкаем сябе Паўлюк ніколі не дазваляў лічыць - ніколі і нікому. I характар не той, і інтэлект... Падпарадкоўвацца партыйнай дысцыпліне гэтаксама можна па-рознаму. Прыняўшы распараджэнне, распарадзіцца па-свойму, да прыкладу. 3 большай карысцю для справы. А то і на рашэнне паўплываць яшчэ да таго, як яно выносілася, падключыўшы да распрацоўкі тэксту не толькі лепшыя мазгі ў ідэалагічнай сферы, але і ўласнае разуменне сітуацыі: часта ад аднаго слова шмат што залежала, а Паўлюк цану дакладнага слова ведаў. Была б яго воля...

Працягваць нават у думках не стаў: і позна, і злосць чарговы раз захліснула. «Слімакі! Ідыёты! Сукі прадажныя! Ніводзін пра дзяржаву не падумаў, да ўлады прадзіраючыся, а зграі шакалаў, што даўно ўжо з усіх бакоў уздоўж граніц блукалі, не прамарудзілі - тут жа накінуліся на лёгкую спажыву! I не ад іх жа задніц, а ад народнага цела кус за ку­сам аддзіраюць...»

- Пайшоў прэч! - лёгка адхінуў рухам пляча кагосьці з новаяўленых гаспадароў будынка ЦК, нават не зірнуўшы на яго, - і той не асмеліўся запярэчыць. Нягучна мацюкнуўся, але і кроку ўслед не зрабіў: хто не ведаў Паўлюка! - і сілы, і рашучасці хопіць, каб каго заўгодна па сцяне расплюшчыць, а тут і без працы застаўся, і без партыі...

У цэкоўскія калідоры, якія і раней пужалі велічнай прамалінейнасцю і пужлівай цішынею, цяпер, пасля таго, як ва ўсіх памяшканнях пагаспадарылі розныя ахламоны з дэпутацкімі значкамі, дадаліся жудасныя сляды хаосу. То тут, то там. То ў пакоях, дзе проста на падлозе валяліся раскіданыя, нікому не патрэбныя ўжо паперы. То проста па ходу, калі позірк натыкаўся на перакінутае крэсла (як яно туды патрапіла?), на пус­тую папку, адфутболеную кімсьці да сцяны, ці скамечаную газету. Нібыта і не пераламана, не ператрушчана ўсё і часу няшмат мінула, а дух запусцення адчуваўся, і думаў пра гэта Паўлюк не так з горыччу, як з абурэннем: столькі год гэты гмах на цэнтральным узгорку сталіцы быў яму до­мам (больш, чым домам!), а тут раптам «гаспадары» з’явіліся... і на яго жыццё, і на гістарычны шлях рэспублікі замахнуліся...

«Была б мая воля...» - мільганула шкадаванне, і Паўлюк да болю сцяў пальцы ў кулакі, каб утрымаць рык, які рваўся з грудзей. Здавалася, калі б трапіўся хто на шляху ў гэты міг, не разважаючы, умазаў бы яго ў сцяну. Але калідор на ўсім працягу выглядаў пустым, пакінуты усімі, на­ват ахоўнікамі, і ён толькі бязгучна вылаяўся: і сілы не давялося прымяняць - аднаго страху напужаліся, збегшы і зашыўшыся хто куды! I чакаць доўга, па ўсім відаць, не давядзецца, каб сёй-той з паплечнікаў з цягам ча­су сярод здрадцаў не з’явіўся!

Абурэнне паціху саступала тупой злосці, якая і дагэтуль цяжка варочалася ў душы, трушчачы і споміны, і спадзеўкі. Ператрушчыць усё да рэшты - і абернецца абыякавасцю. На пэўны час. Ці да канца жыцця. Ад Паўлюка больш нічога не залежала, і з гэтым давядзецца змірыцца, каб не накласці на сябе рукі, - тут ён не памыляўся. I хоць загадзя нічога не пралічваў, у высновах ад ісціны быў недалёка.

Выплыла з памяці зусім нядаўняя нарада ў Першага. Апошняя. 3 нагоды абвастрэння палітычнай абстаноўкі, як прагучала ў адказ на маўклівае недаўменне Паўлюка, і пытанне: «Хіба ўжо не ў нашым падпарадкаванні армія, КДБ, міліцыя?» - давялося запіхваць сабе ў глотку нявыказаным. Як, дарэчы, і ўсе астатнія пытанні і меркаванні. Нікога яго меркаванні больш не цікавілі, і гнюснейшай абразы за ўсю сваю кар’еру Паўлюк не перажываў. Так, называлі яго не толькі за гэтымі сценамі «цэкоўскім цэрберам», але ж таму і называлі, што ведалі пра яго непадкупнасць і баяліся. Баяліся больш, чым Першага, і той гэта ведаў.

- Не трэба браць на сябе адказнасць за ўсё і ўсіх, - цвёрда прамаўляў Іван Кузьміч, пазіраючы на Паўлюка, які, адзіны з прысутных, увесь час імкнуўся запярэчыць (нават прыўставаў час ад часу і, асаджаны валявым позіркам, зноў ёрзаў на крэсле). - Час не той, каб даваць волю пачуццям: ні прыгожымі жэстамі, ні абуранымі словамі сітуацыю не ўтрымаць. Ды і сілы яшчэ спатрэбяцца...

Ніхто не тое што не зрэагаваў - галавы не падняў, і толькі Паўлюк пераводзіў позірк з аднаго твару на другі, душачыся нявыказаным абурэннем.

- Мажліва, і нельга было далей трымаць дзверы на замку, але і адчыняць іх наросхліст, падпусціўшы ваўкоў да самага парога, неабачліва...

«Якія дзверы? Чые ваўкі? Што ён вярзе?» - тужліва свідраваў яго поглядам Паўлюк, не дужа ўслухоўваючыся - слухаючы сябе, сваю нязгоду з усім, што адбывалася.

- Karo і як асудзіць гісторыя за страту яснасці мэты, - працягваў Першы, адвёўшы позірк і ўглядваючыся ў шэрань за акном. - Не сённяшнім днём прадказваць. А тое, што асудзіць, ясна. Тое, што заплаціць кожны, не выклікае сумнення. Ды не наш гэта клопат. Не наш! - як бы хто з вас нi адплеўваўся ад рэальнасці, яна, гэта рэальнасць, сёння выцясняе нас з авансцэны. На год? на пяць? на пяцьдзесят? - хто скажа!

Паўлюк зноў тузануўся, але, утрыманы штуршком Ковача, які, незаўважна для астатніх, таўхануў яго ў бок, толькі зірнуў на нязвыкла спахмурнелага гаспадара кабінета спадылба і аціх. Быццам нарэшце супакоіўся.

- Не думаю, каб хто з прысутных, - абвёў Першы ўсіх позіркам, на колькі імгненняў затрымліваючы ўвагу на кожным твары, - кінуўся напярэймы новым павевам. I ўсё ж, мяркую, у хуткім часе стану сведкам таго, як сёй-той, уцяміўшы, што небяспекі больш няма, кінецца на амбразуру, з якой ужо не страляюць. Яшчэ і кашулю на грудзях рване: глядзіце, маўляў... Не пра іх гаворка. Іх мізансцэна яшчэ наперадзе, ваша... Вам я скажу: лепшае на сёння - няўдзел. Няўдзел у тым, што адбываецца, - і спакойны выбар пазіцыі. Кожны ў гэтым выбары вольны, і я спадзяюся, што змагу паціснуць руку любому з вас і заўтра, і праз гады. Мы самі дазволілі ўчыніць гвалт над тым, што лічылі і лічым святым, - самі павінны і выправіць становішча. У хуткім часе ці праз дзесяцігоддзі.

«Самі! Самі! Ды хто - самі?!» - злосна адфутболіў нагой папку з дывановай дарожкі Паўлюк, і калі з яе пасыпаліся паперчыны, міжволі спыніўся. Спыніўшыся ж, нахіліўся і падняў колькі з аркушаў. Гэта аказаліся лісты грамадзян на адрас ЦК з яго, Паўлюковымі, рэзалюцыямі: «Адмовіць...», «Накіраваць у райкам...», «Пацікавіцца аўтарам скаргі...», «Перадаць у КДБ...»

Мінуту-другую ён тупа пазіраў на паперчыны, на свой подпіс, потым неяк няўцямна пачаў скручваць з іх самалёцікі. Скручваць - і пускаць уздоўж пустога калідора. Адзін... другі... трэці... Калі цішыню ўскалыхнуў раптоўны смех, не адразу ўцяміў, што гэта ён і смяяўся. Сам... У нязвыкла пустым, аглухлым да ўсяго будынку ЦК.

Смех быццам падштурхнуў яго, змушаючы пакінуць гэты калідор, гэ­ты будынак як мага хутчэй, але калі Паўлюк прыспешыў крокі, а потым подбегам кінуўся прэч, калідор раптам пачаў расцягвацца, доўжыцца хто ведае куды, паступова звужаючыся і змрачнеючы. Не-не пагляд Паўлюка выхопліваў з мігатлівага паўзмроку то адзін, то другі сколак сцяны, якія тут жа пачыналі падцякаць, сцякаць пад ногі пацекамі нечыіх твараў ці партрэтаў, - і ў душы ўпершыню азваўся страх. «Што адбываецца?! Ку­ды я патрапіў?!»

Думка гнала далей і далей, і Валерый Юр’евіч марна спрабаваў прытармазіць як не рух сцяны, то хоць свой уласны бег: стваралася ўражанне, што ён увогуле страчваў усякую апору пад нагамі і тузауся у паветры як навязаны.

- Куды, халера на яго, я патрапіў?! - зароў, як бык.

- Валера! Валера! - тузала яго жонка за плячо. - Табе нядобра?

Лыпнуў вачыма. Прыўзняў галаву. Вяла, адчуўшы неймаверную палёгку, зноў распластаўся на пасцелі, раскінуўшы рукі.

I прысніцца ж такое!

***

Ковач патрапіў у Вярхоўны Савет новага склікання па разнарадцы - пры падтрымцы былых апаратчыкаў Міншчыны, і не сказаць, каб дужа радаваўся: у тым, што пагроза распада Савецкага Саюза ўзрастала, ніхто не сумняваўся, і як ён, Ковач, разумеў, супрацьпаставіць гэтай пагрозе, па сутнасці, не было чаго. Рэферэндум? Думка народа? Ды калі на­ват прызнаць як факт тое, што народы, даўно адвыклыя самастойна ду­маць, выкажуцца адназначна - за захаванне краіны, хто стане на гэта зважаць? Хто калі, паставіўшы на мэце звергнуць існуючы парадак, зважаў на народ? Знаходзіліся ўмельцы скарыстаць яго волю - скарыстоўвалі, і пакуль народ карміўся спадзеўкамі і абяцанкамі, ні на што не зважалі і ні за што ўсур’ёз не адказвалі. Хоць яны, партыйцы, раней, хоць новаспечаныя дэпутаты цяпер. I тады і цяпер мэта - не жыццё народа, а ўзвышэнне над народам. А ўжо ў ролі правадыра, лідэра або гаспадара - значэння не мела. Не мела, і не будзе мець. I адна халера - тыя адозвы, гэтыя... хто быў нікім, нікім і заставаўся. Адны пупы надрывалі, другія мазгі прапівалі, трэція...

Ат! - паспрабаваў адмахнуцца ад думак Ковач. Трэція, як ён, няйначай: не выслужваліся, а служылі. Абавязку. Партыі. Радзіме! Калі будуць змушаны служыць за грошы, тут ужо як хто... I, гледзячы, за якія грошы... На душы ўсё роўна было гнусна, і на некаторых дужа заўзятых знаёмцаў вочы не глядзелі б: прапаноўвалі сябе шпане, што раптам выбілася ў акружэнне лідэра, без ценю сораму за прадажнасць і духоўную нікчэмнасць.

«Пакорнае цялятка дзве маткі сасе, а гордае - ніводную...» - сказаў неяк, як папікнуў яго, адзін з заўзятых, і Ковач толькі сплюнуў у адказ. Не нагадваць жа, што і дзве маткі сасе, а пад нож мясніка першым пойдзе. Як зазвычай, з пакорнасці. Ледзь толькі з мясніком час вызначыцца. Тут. Ці, хутчэй, у Маскве, якая свайго і тут не ўпусціць. Калі ўжо свой народ на глумленне аддае, то што на іншых азірацца? Перабудова! Не нейкі там рамонт, хоць і капітальны, а ўсё - «кідрэні фені!» Усё - на сметнік гісторыі! Усё - дзеля новай Расіі, вольнай і багатай!

- Жыве Беларусь! - раўнуў з-за трыбуны тутэйшы трыбун савецкай закваскі, ускінуўшы руку, і на гучны водгук часткі дэпутатаў: «Жы­ве!» - Ковач смачна сплюнуў.

- Прадпрыемствы спыняюцца, грашовая сістэма ляснулася, усё - па талонах і ўсё ў дэфіцыце, а гэным хоць бы што! Сцяг рэспублікі кінулі пад ногі натоўпу, чужы герб на бел-чырвона-белым палотнішчы намалявалі - і чакаюць, што ашчасліўлены народ белага каня для новага гаспадара падвядзе... - буркнуў сусед па лаўцы, і Ковач, не павярнуўшы галавы, адно кіўнуў у адказ.

Увагу яго прывабіла постаць старшыні, што кіраваўся да трыбуны: невялікі ростам, кругленькі, з вялікай круглай плешынай цераз усю галаву, падкрэсленай рэдкімі шматкамі валасоў за вушамі, у акулярах з круг­лымі шкельцамі, у няўдала сшытым і добра заношаным ужо касцюме, які выглядаў неахайна і тапырыўся з усіх бакоў, Шутаў выдаваў не кіраўніком і нават не вучоным з сякім-такім багажом, а камедыянтам. Шутом-самавукам! - у якога і парык не адпаведны месцу, і нос кепска прыклеены, і апратка зусім не надежная...

Вызначэнне спадабалася, Ковач нават пасміхнуўся, з дапамогаю ўяўлення насунуўшы на вялікую круглую плешыну таго скамарошую шапку са званочкамі: пустазвон і ёсць пустазвон! Зноў - у чарговы раз - будзе камуністычную ўладу бэсціць, зноў пра волю для паднявольнага на­рода гугніць, журналістаў пацяшаць байкамі пра батоны, якія хоць і не растуць на таполях, але ўсё роўна там з’явяцца, паначапляныя шчодрымі спонсарамі з Захаду радасці дзеля... Чыёй радасці, пытацца марна. Усё роўна ў адказ прагучала б: галоўнае - незалежнасць, бо калі і запатрабуе хто некалі плату за прывезеныя батоны, то не ў іх, сённяшніх, а ў наступнікаў, так што...

Hi за галоўнага шута Рады, ні за сябе дадумваць Ковач не стаў: злосць (ці млосць?) падступала, правакуючы на гучны пратэст. I нельга было сарвацца. Нельга было дэманстратыўна пакінуць залу. Час яшчэ цярпеў. I ад яго, Ковача, патрабавалася іншае - аналіз абставінаў, паводзінаў людзей, вядомых у палітыцы і новых, каб у выпадку чаго прапанаваць сваё бачанне, і вызначыцца з далейшым курсам. Сваім, і не толькі...

Адкінуўшыся на спінку крэсла, разглядваў тую частку залы, якая адкрывалася погляду без дадатковых намаганняў і павароту галавы. Хму­ра, без ценю ўсмешкі ці хоць бы вонкавай зацікаўленасці, пераводзіў погляд з постаці на постаць, і хоць з ягонага краю бачыліся яны, у лепшым выпадку, у профіль, а часцей - са спіны, пазнаваліся лёгка. Асобна, купкаю сядзелі тыя, што, хоць і без ранейшай гордасці, а то і няўпэўнена называлі сябе камуністамі, не выказваючы нават тут, у дэпутацкім асяродку, ні сябе, ні сваіх перакананняў. За імі, з другога краю авальнае залы, тоўпіліся (інакш не скажаш, бо тыя, хто сядзеў вышэй, раз-пораз нахіляліся да пярэдніх, бліжэй да свайго лідэра) «зянонаўцы», і назіраць за іх броўнаўскім рухам было крыху цікавей: бунтоўны дух іх і пасля перамогі на выбарах не выветрыўся - няйначай, рыхтаваліся да новых, больш значных, перамог.

Думка чамусьці не зачапіла Ковача: прыгледзеўся ўжо, ці што? А погляд не выпускаў з поля зроку купку «зянонаўцаў» і, відаць, успрымаўся тымі цяжкім і гнятлівым, бо не-не і азіраўся хтосьці ў яго бок. Ці то недаўменна, ці то запытальна. I тады вусны Ковача ледзь заўважна крывіліся, а погляд станавіўся яшчэ цяжэйшым і як наліпаў да плешыны іх лідэра - пласт за пластом, бязгучны папрок за папрокам. Хто ён такі, каб баламуціць не толькі Вярхоўны Савет, а і сталічны люд? Хто стаяў і стаіць за ім, жывячы бунтоўны дух яго? Ордэн езуітаў, след якога прасочваўся і на Берасцейшчыне? Хтосьці з каталіцкіх святароў, да якога належаў і ягоны род? Хтосьці з палітыкаў?

Пытанні свідравалі шышкаваты вузкі чэрап высокаўзнесенага на новай палітычнай хвалі былога акадэміста (і гэты ж археолаг - з цёмных акадэмічных калідораў!), і той не мог не адчуць пэўнага свербу. Адчуў - і перш павярнуў галаву, а потым усім тулавам павярнуўся да Ковача. Іх позіркі сустрэліся - сутыкнуліся, выкрасаючы маланкі гневу, і Ковачу давялося сабраць усю волю ў кулак, каб спакойна ўсміхнуцца і з усмешкаю дачакацца, пакуль праціўнік, міжволі заёрзаўшы, адвернецца. Яшчэ падумаў: «Адзіны з іх, нечага варты...», але разглядваць карак і шышкаватую плешыну археолага перастаў, пераводзячы пагляд на прамоўцу. Той усё гугніў нешта пра неабходнасць поўнай беларусізацыі жыцця і ўмацаванне ўлады інтэлігенцыі, і Ковач, нават не ўслухоўваючыся ў словы, моршчыўся: што гэты абдрыпаны інтэлігент ведаў пра жыццё? Што мог зрабіць для людзей, калі саму зваяваную ўладу ўяўляў адно як уласную заслугу перад імі?

- Мы, свядомыя, вернем былую славу Беларусі, вярнуўшы народу яго гісторыю. Гісторыю барацьбы і перамог. Гісторыю вялікіх княстваў і вялікіх сыноў зямлі нашае, - завяршаў Шутаў сваю прамову, уціраючы ўзмоклы лоб і карак скамечанай насоўкаю.

- Жыве Беларусь! - гукнуў нехта з «зянонаўцаў».

- Жыве! - адгукнуўся нястройны хор дзесятка-двух галасоў.

- Жыве, як жыла, і жыць будзе. Без вас, - працадзіў праз зубы Ковач, падымаючыся, і спакойна скіравауся да выхаду: з яго на сення хопіць, а заўтра - будзе тое, што будзе.

***

Заўтра - была субота. I не адно, каб адвесці душу ў парылцы, пад духмяным венічкам, у ахвоту, a і каб перамовіцца з сябрукамі, абгаварыць сёе-тое, не хаваючыся і не шкадуючы салёных слоў, з абеда зазбіраўся Ко­вач у басейн з саунай і парылкаю, які яны звычайна выкарыстоўвалі, калі хацелі сабрацца. Двое, трое - рэдка больш! - іх прыязджала, нікога, апроч іх, на замоўленыя гадзіны ў замоўлены дзень не прымалі: дагэтуль паслуга шчодра аплачвалася з партыйнай касы, а, здаралася, і ад каго-небудзь з іх гаспадару што-якое перападала, так што... Так што сумнявацца ў поўнай канфідэнцыяльнасці не выпадала.

Канфідэнцыяльнасць, звычайна, не вельмі і патрабавалася: душу адвесці - не рахунак завесці... Ды і з бабамі туды не ездзілі... I ўсё ж, калі вакол бардак і брама дзяржавы - наросхліст, не яму аднаму хацелася зашыцца зрэдку як мага далей ад прапаведнікаў адкрытасці і галоснасці - хоць на тыя некалькі гадзін, якімі мог пакарыстацца ў суботні вечар.

Папярэдне тэлефанаваць нікому не стаў: хто прыедзе - прыедзе. Апроч сваіх, ніхто у гэты час не з'яўляўся, і пакуль што ніхто не перакінууся ў ваўкалака-адступніка. Ні-хто. I, азірнуўшыся на Маскву, на тое, што чынілі там стаўленікі мечанага пад рык уральскага бугая, які рваўся да ўлады, ганарыцца было чым. Сярод вышэйшая партыйнай эліты рэспублікі здраднікаў не знайшлося. I - не знойдзецца, тут Ковач не памыляўся. А сярод новаспечаных... «Гэтыя - усе сукіны дзеці. Перад кім трэ­ба - хвастом вільнуць, каму трэба - зубы пакажуць, а прыцісні мацней - адно гаўно папрэ», - сплюнуў ён думку пад ногі без асаблівае злосці. I прадоўжыў зборы.

Прыемнае прадчуванне прыемнага ва ўсіх адносінах вечара наўрад ці падманвала - і мог жа ён дазволіць сабе раз на тыдзень расслабіцца!

- Марусь, я пайшоў, - гукнуў, весела ўсміхаючыся: жонка не любіла, калі называў яе «па-дзеравенску», і цяпер, напэўна, пакрыўджана моршчыла носік.

- Не заседжвайся да ночы, - усё ж пачуў у адказ. - Не маладзён ужо.

- Угу, - падхапіў Ковач сумку, ужо забыўшыся і на сваю ўсмешку, і на жончыну рэпліку: наперадзе быў вольны - вольны ад усіх! - вечар, і што магло ў тым перашкодзіць? Машына чакала каля пад’езда, сауна гатова да прыёму гасцей, госці... Урэшце, не важна, хто апынецца сярод гасцей сёння: ужо ж, будзе з кім словам перакінуцца!

Хутка, ужо ў машыне, здзіўлена заўважыў (раней такога з ім не здаралася), што бязгучна паўтарае мелодыю з чутага неяк шлягера, радуючыся раптоўнай пустаце ў сабе - поўнай адсутнасці хоць бы якой захудалай думкі! «Не маладзён жа, як зазначыла жонка, а туды ж...»

Куды - вядома. I не ўшчуваць жа сябе за гэта паслабленне, як за грэх. Невялікі грэх - разняволіць жаданні цела і на пэўны час аддаць ім перавагу над усім астатнім. I думкі, і небеспадстаўныя трывогі за лёс краіны, і ваяўнічасць у непрыманні сучасных тэндэнцый у партыйным жыцці, і дзесяткі будзённых клопатаў і спраў нікуды не дзеліся і вернуцца, але крыху пазней, апасля. Пасля таго, як ён наплаваецца, надыхаецца гарачай параю, нацешыцца распараным бярозавым венікам, падстаўляючы то адзін бок, то другі.

- Чакаць пасля дзесяці? Як звычайна?

- Як звычайна, Пятро, - кіўнуў вадзіцелю, жэстам адмовіўшыся ад прапановы паднесці сумку: яго ўжо страчаў гаспадар сауны, усім сваім выглядам дэманструючы гасціннасць і гатоўнасць дагадзіць па выйшэшым разрадзе. - Добры вечар, Ігнатавіч.

- Добры, добры, Віктар Віктаравіч! - падхапіў той яго паклажу. - Сёння вы першы... Прашу!

- Пакуль хто пад’едзе, паплаваю ў асалоду, - падтрымаў Ко­вач гаворку.

- Басейн да вашых паслуг, - немітусліва мітусіўся той вакол. - I пара ўжо ў самы раз. Спатрэблюся - толькі гукніце!

- Вядома ж. Дзякуй, - кіўком галавы адпусціў Ковач праважатага і стаў распранацца, любоўна агладжваючы цела, якое ссумавалася па воль­ных рухах, па крыху волкім духмяным паветры і ўздыхах вады пад узмахамі рук падчаспершага заплыву.

Басейн, хоць і неспартыўнага тыпу, але і Ковач жа - не плывец-разраднік, так што чаша чысцюткага блакіту, прыняўшы яго з шумным усплёскам, тут жа напоўнілася задаволеным пафыркваннем яго на кожны ўзлёт рукі. Нікуды не трэба было спяшацца, нішто не вымагала напружання - цела паддавалася ласкавым абдымкам у меру падагрэтай вады з асалодаю, то заміраючы на хвілінку на яе паверхні, то апускаючыся ў часе нырца ў празрыстую глыбіню і зноў спружыніста ўзлятаючы наверх.

Калі добра-такі астудзіўся і адчуў пэўнае наталенне, падплыў да борціка, падняўся па прыступках у залу і, прайшоўшы пад душ, нейкі час стаяў пад пругкімі гарачымі струменямі. I вось ужо цела налілося чырванню і быццам «задымілася» жарам, патрабуючы, каб гарачыя струмені змяніліся халоднымі, амаль ледзянымі, і вось ужо атрасаўся ад іх Ковач, каб прайсці ў парылку.

- Фу, халера ясная! Ха-ра-шо-о...

- Вітаю, Віктар Віктаравіч, - гукнуў хтосьці знутры, і ён, толькі скіраваўшы позірк, пазнаў Шэршаня.

- A-а, палкоўнік... Маё шанаванне! Рады, рады суседству. Даўно не бачыліся.

- Ды не дзіва: дзень як год пражываецца, азірнешся - зачапіцца няма за што, - закінуўшы рукі за галаву і адкінуўшыся да сцяны, прыкрыў той вочы: ці то не хацеў працягваць гаворку, ці то даваў Ковачу магчымасць спакойна ўладкавацца на палку.

Ковач не спяшаўся адказваць. Праверыў гатоўнасць бярозавых венікаў, прагна ўдыхаючы гарачы водар распаранага лісця. Акрапіў адным з іх месца на палку. Нетаропка ўсеўся і колькі хвілін дыхаў на поўныя грудзі, паціраючы цела далонямі.

- Як там заклятыя радаўцы з іх новаўвядзеннямі? Так і не атрымліваюць адпору ні ад каго? - ленавата пацягваючыся, пацікавіўся Шэршань.

- Пакуль натоўпы збіраюцца вакол іх, пакуль вераць іх балбатні, нашы намаганні ні да чаго не прывядуць, - працягваў лёгкі масаж Ковач, не паварочваючы галавы. - Не з імі трэба тузацца, а з людзьмі працаваць, перахопліваючы там, дзе выпадае, ініцыятыву.

- Каму працаваць? - буркнуў той. - Хто не стаў перабежчыкам, спадзеючыся чым тлусцейшым пажывіцца, зашыўся ў цёмную шчыліну - цягачом не вывалачаш.

- Цягачом не вывалачаш, пернікам - выманіш.

- Ага. Асабліва, калі пернік - памерам з асабняк. Ды яшчэ грашмі набіты.

- Каму - пернік, каму - асабняк... - пагаджаючыся, не пагаджаўся Ковач. - Нездарма ж кажуць: рыба шукае, дзе глыбей, а чалавек...

- Ты... - запнуўся Шэршань на слове. - Ты, Віктар Віктаравіч, разыграць мяне ўздумаў, ці як цябе разумець?

- Усё б нам уразумець! - пасміхнуўся той, цягнучыся да веніка. - Ілбы моршчылі, мазгі да кіпення даводзілі, каб шэрыя, асцюкаватыя думкі змаразмелых кіроўцаў прычасаць, каб льга было тым на людзі выйсці, а новага лідэра не змаглі ні выхаваць, ні прапанаваць, калі спатрэбілася.

Першыя ж удары венічка па плечах, па грудзіне асіудзілі словы, яшчэ не выказаныя, але ўжо даспелыя і гатовыя сарвацца з языка, і Ковач не стаў іх агучваць, лёгка, быццам гуляючыся, хвастаў і хвастаў сябе па спіне.

Змоўчаў на пачутае і палкоўнік, хоць па тым, як учасцілася яго ды­ханне, адчувалася, што абыякавым не застаўся, што нешта муляла і яму: хвіліна-другая - і выплеснецца ў той ці іншай форме.

- Інакш думаеш, Сямёнавіч? - зіркнуў на яго праз плячо Ковач. - Ці слова саланейшае падбіраеш, каб гаворку падагрэць?

- Які толк з солі, калі яе ніводнаму шалудзіваму кабялю на хвост не насыплеш? - узяў той другі венік з тазіка, прымерваючыся да наступных рухаў. - I чуць не чуюць, калі даклад ідзе ў цэнтр, і рабіць нічога не даюць. «Ёсць думка...», «далейшае - не ваш клопат...» Цьфу!

Шэршань з такой сілай апусціў венік на плячо, што на ім адразу загарэліся ярка-чырвоныя пляміны, але ён быццам не заўважыў гэтага. Наадварот. Крыху счакаўшы, лупцануў па другім плечуку, толькі гучна, задаволена фыркнуўшы.

- Сюсюкаюць, цалуюцца пры стрэчах узасос, барацьбой супраць Сталіна - пакойнага ўжо як не паўстагоддзя! - цешачыся, а народ адно і можа супрацьпаставіць - з ягонымі партрэтамі на лабавым шкле аўто раз’язджае. I каб хоць адна сука там, у Крамлі, аскалілася на гаспадара! - на шэльму, Богам мечанага...

- Сука на тое і сука.,. - нягучна адгукнуўся Ковач. - Ніводнага афіцэра, выходзіць, няма, здатнага на ўчынак. Як некалі...

У два венікі ішла работа. Хвіліну, другую, трэцюю. Пакуль Шэршаньне гукнуў:

- Ігнатыч! Паддай пары!

I вось ужо распараныя, чырвоныя ад жару і бярозавага масажу, зможана распласталіся мужчыны на паліцах, аддыхваючыся і супакойваючыся. Хоць, калі б зазірнуў хто, апроч звыклага да ўсяго Ігнатавіча, у парылку цяпер, то жахнуўся б і спякотнага паветра, і чырвоных, як ашпараных, мажных мужчынскіх целаў, і цяжкага гарачкавага дыхання іх, якое добрых дзесяць хвілін не магло аднавіць ранейшага рытму. I не па прымусе ж - па сваёй волі чынілі здзек над сабою!

- Самы час - пад халодныя струмені душа і ў басейн! - выдыхнуў Ковач, і тут жа скаціўся з палка, і тут жа спружыніста ўскочыў на ногі

Выйшлі разам. Гаворка не аднаўлялася. Астывалі ў басейне хто як ха-юцеў: Ковач нейкі час пакалыхваўся на вадзе, раскінуўшы рукі, як паплавок. Шэршань брасам адольваў той дзесятак метраў, які быў у яго распараджэнні, і потым пакручваўся ў вадзе штопарам, ахалоджваючы цела, каб зноў лёгка слізгаць па вадзе, уздымаючы хвалю.

Толькі пасля таго, як выйшлі з басейна і, ахінуўшыся прасцінамі, падселі да невялікага століка, дзе ўжо стаялі падрыхтаваныя Ігнатавічам куфлі з квасам, зірнулі адзін на аднаго. Зірнулі - і засмяяліся.

- Трэба ж з такім імпэтам аддавацца адпачынку ў лазні! - ажно скура задымілася.

- Скура - нічога... Абы дух не збег! - падтрымаў палкоўніка Ко­вач, пацягваючы квас з такою асалодаю, што нават губы аблізваў.

- Ігнатыч! Яшчэ кваску, калі можна!

- Можна. Чаму ж не? - тут жа з’явіўся той з новымі куфлямі і, памяняўшы поўныя на пустыя, гэтак жа ненавязліва-незаўважна знік.

Тыя ж вольна разваліліся ў крэслах і, здаволіўшы першую смагу, не спяшаліся асушаць другі куфаль.

- Як думаеш, Сямёнавіч, утрымаемся ў гэткую ліхую часіну? Утрымаем сітуацыю?

- Ды калі б сітуацыю! - адгукнуўся той праз зубы. - Вісельнік, што вось-вось адштурхне табурэтку, на якой стаіць, і пачне на вачах сінець, - не прадажны самадур, для якога так і не знайшлося ката з Крамля, а сацыялізм. Са-цы-я-лізм! Наша сацыялістычная краіна, падштурхнутая да самагубства, каб кожная зграя акрыялага з нашай дапамогаю гругання потым падаллю ўсмак пажывілася. Пахадзілі ў пераможцах? До! Пажылі як людзі? Хопіць! Буржуям чорныя рабы збрыдлі - славян падавай!

Шэршань зноў смачна вылаяўся, сплюнуўшы мацюкі ўбок, і доўга цадзіў скрозь зубы квас. Зрэдку зіркаў на Ковача (чаго маўчыць?), і калі той так і не адказаў на ягоную гнеўную тыраду, па-ранейшаму задумліва дзівячыся на куфаль з квасам, чарговы раз сарваўся.

- Як словы ні салі, усё роўна сабе пад ногі сплюнеш, - паморшчыўся Ковач на новую порцыю лаянкі. - Ніхто не супрацьстаіць Крамлю, бо кожны - на кручку, баіцца. Задоўга ўсе баяліся...

- Спадзяюся, Віктар Віктаравіч, ты не пра мне?

- I пра цябе. I пра сябе, - не схацеў нічога змякчаць Ковач, жмурачыся ад асалоды новага глытка. - Усе мы з аднаго цеста, адным пекарам замешаныя, Пятровіч, прызнаёмся ў тым сабе або не. Прапануюць - галасуем, пагарджаюць нашай думкаю - перастаём думаць, перакладваюць адказнасць за сваю безгаловасць на нас - прымаем i валачом на сабе. Мо не згодзен?

- Згодзен - не згодзен... Справа ж цяпер не ў тым, - буркнуў Шэр­шань, злосна адсунуўшы апустошаны куфаль.

- Справа цяпер у тым, хто з гэтага бардака выберацца жывым і дзе ў выніку апынецца. Апынуцца ж можна дзе заўгодна. Сярод новаспечаных буржуйчыкаў. Сярод здрадцаў. Сярод апляваных і забытых усімі арыштантаў.

- Ну-у, гэта ўжо хрэна ім! - зноў ускінуўся Шэршань. - Не ўсе і мёртвыя сярод мерцвякоў знаходзяцца, а жывы тым больш жывым не дасца. I каму?! Неданоскам гэтым?

- Я да апошняга спадзяваўся, што да распаду не дойдзе, што адумаюцца... Ажно не! Хапіла сяму-таму некалькіх паездак за мяжу, дзе яго прымалі як будучага лідэра сусветнага ўзроўню, і пацяклі мазгі... На ўсё пагадзіліся. Усё аддаюць. Нават тое, чаго ад іх ніхто ў Еўропе і не чакаў. А народ маўчыць. Прыглядваецца. Чакае.

- Прычакае новае ярмо на шыю!

- Ярмо - не кара, калі душа з ім змірыцца схоча, - пагладжваў то адну, то другую руку Ковач, узіраючыся ў палкоўніка. - Ды ці схоча? Ці апамятаецца, перш чым апынецца ў цяжкіх ковах, якія адно з мясам здзіраць давядзецца?

- Во, трасца на яго, дажылі! Во дазмагаліся! Самую ідэю камунізму трыбушаць на вачах што свае, што чужыя нягоднікі, а за зброю ўзяцца і абараніць хоць бы ўласны гонар, як не гонар краіны, няма каму. Ігнатавіч!

- Чым магу?

- Чаго крапчэйшага не знойдзеш?

- Крапчэйшае - сухі гарачы дух сауны, - жэстам паказаў Ковач Ігнатавічу, што гарэлка не спатрэбіцца, і той знік за дзвярмі. - Пайшлі пагрэемся. I пагамонім на цвярозы розум.

- Дык я ж...

- Ты, як і я, звыкся з тым, што браць - калі ўжо браць! - трэба з нахрапу, каб праціўнік і пікнуць не паспеў. Ды толькі праціўнік цяпер іншы, - уладкоўваўся Ковач на драўлянай лаве, прыкрыўшы галаву спецыяльна пакладзенай шапачкай. - Не хтосьці адзін, не адна нейкая купка людзей ці арганізацыя, а - уся заходняя цывілізацыя, выпетраная распустаю і непамернымі патрабаваннямі ўсё большага камфорту, хворая на малакроўе, не толькі энергетычнае. Дзесяць-дваццаць гадоў - пачало б задыхацца. А тут... Тут акрыялая пасля вайны з немцам краіна - імперыя! - якой стаў кіраваць, як высветлілася, прагны да славы і грошай, іх пасланнік, - сама ў рукі плыве. Адно-два намаганні, адзін-другі хітры ход - і сякера сама пойдзе крамсаць і перакройваць тэрыторыю... Як аслеплі ўсе! Як аглухлі, аглушаныя раптоўнай галоснасцю!

- Усё - па законах змовы... - спахмурнеў Шэршань, незадаволены ўжо тым, што не прапусціў, як зазвычай, колькі чарак гарэлкі, а яшчэ ж адчуваў: і Ковач ад яго нечага чакаў. Чаго? Што ён, просты палкоўнік служ­бы бяспекі, мог змяніць ці зламаць пры сённяшніх умовах?

- Думаеш-гадаеш, няйначай, да чаго хілю, - лёгка прачытаў Ко­вач яго думкі. - Да таго, што змова вярхоў магчыма тады і там, дзе пануе абыякавасць. Тупая абыякавасць тых, каму ў барацьбе за ўладу на гэ­тым этапе нічога не свеціць. Тупая абыякавасць народа, сто разоў падманутага ў сваіх чаканнях і спадзеўках: бяры любога, хто трапіць пад руку, і гні, куды гнецца...

- Хочаш сказаць: хана ўсяму?

- Хачу сказаць: нельга бясконца пагарджаць людзьмі, - абхапіў сябе рукамі Ковач і ціхенька пахітваўся з боку на бок. - Звычайна абарочваецца гэта або аскаціньваннем агромністай масы людзей, або сляпым крывавым бунтам, калі на пярэдні план выходзіць гісторыя.

- Пры чым тут гісторыя? - буркнуў Шэршань, так і не ўразумеўшы, куды той хіліў.

- Гісторыя помсціць за пагардлівае стаўленне да яе, і сем дзесяцігоддзў, якія сталі важкай апорай у пабудове дзяржавы для многіх народаў, ніякаму перабудоўшчыку кату пад хвост не кінуць. Колькі б ні бэсціў мінулае, колькі б ні аплёўваў Сталіна.

- I бэсцяць. I аплёўваюць. Таму што баяцца. I мёртвага - баяцца..!

- Вядома, - пацвердзіў Ковач, узіраючыся ў суразмоўніка. - Апошняму прайдзісвету як не розум, дык інтуітыўнае веданне падказвае: смяротная - толькі плоць, дух нельга ўмярцвіць, як ні шчыруй, колькі ні злуйся. Вось і выходзіць, што мінулае, хоць блізкае, хоць далёкае, - не мерцвячына, што яно не пахавана - і не будзе пахавана! - ніводным пакаленнем далакопаў. Hi раней, ні цяпер.

- I Сталін...

- I ненавіснага ім Сталіна, хоць і вынялі яны яго з маўзалея, закапалі прах пад крамлёўскай сцяною і праклінаюць якое ўжо дзесяцігоддзе ўсім кагалам, у мінулага не адабраць, з гісторыі не выкінуць. Ён - жывы і грозны дух і пасёння, бо ўвасобіўся - у духу гісторыі. I, калі не прызнаць гэта - калі і далей не прызнаваць! - не праклёнам, а неўтаймоўнай стыхіяй уварвецца былое ў наша беспамятнае жыццё, пакінуўшы па сабе адно папялішча. Як было неаднойчы. Як можа стацца яшчэ не раз.

- Ну, ты, Віктар Віктаравіч, і вывернуў! - пацмокаў языком Шэр­шань. - Вось толькі няясна: мы, грэшныя, пры чым?

- Пры тым, што абвінавацяць - нас. I заўтра. I праз гады. I праз дзесяцігоддзі, калі ўжо забудзецца, што гэта быў час нячыстай сілы, - выціраў узмоклы лоб краем прасціны Ковач.

- Ды хто - хто?! - абвінаваціць?

- Дзеці. Унукі. Праўнукі.

- Ат! - мацюкнуўся Шэршань, адварочваючыся. - Яны мо і абвінавацяць. За тое, што ў штаны наклалі пры першай жа пагрозе ўласнаму спакою.

- А то ты шмат спакою за жыццё зведаў! - лёгенька паляпаў палкоўніка па плячы Ковач, далучаючыся да ягонай трывогі. - Ведаць бы напэўна, што сёння льга зрабіць! Вось рыхтуем зварот на адрас Палітбюро. Падпішамся... Дашлём. А ў тое, што паўплывае гэта хоць на адно рашэнне Крамля, і я не веру. Усё ў меншай ступені веру.

Дадаў, быццам падправіў сказанае раней, і падняўся.

- Пойдзем пабоўтаемся ў басейне, - азірнуўся на Шэршаня і, убачыўшы, што той чамусьці прыгнечаны пачутым, падбадзёрыў: - Потым і пляшку агораем, як не супраць. Закусь якая-ніякая знойдзецца.

Той неяк сцішана пайшоў следам. Цяжка боўтнуўся ў ваду, падняўшы хвалю пырскаў. Вынырнуў, атросся ад буйных кропель, правёў даланёю па твары. Падумаў, што пад чарку выкажа Ковачу ўсё, што муляла ўжо като­ры месяц - каторы год! - і ўдзень, і ўначы: рассіропіліся пад шамканне крамлёўскіх старцаў, пільнасць страцілі, разам з іх прахам умуроўваючы ў сцяну на Краснай плошчы і свае спадзеўкі на справядлівасць. На нейкую высокую справядлівасць эпохі - вечнасці! - у якую залатымі літарамі ўпішуць і імёны будаўнікоў камунізму. I што?! Вокам зміргнуць не паспелі, разглядваючы меціну над ілбом чарговага генсека, як стаў ператварацца той у нячысціка, у пачвару, крышачы нажытае народам, аплачанае потам і крывёю мільёнаў. I каб хто піскнуў: на чужы каравай рот не разяўляй! Не... Пішуць пісьмы... Прымаюць звароты... Замест таго, каб арыштаваць парачку-другую казлоў!

Думкі гарчылі. Шэршань раз-пораз даваў нырца, потым шумна адфыркваўся, зіркаючы на Ковача, які спакойна плаваў узад-уперад па кароткай воднай дарожцы, і ніяк не мог адагнаць трывогу, трывожнае прадчуванне ўжо блізкіх па часе падзей, што абернуцца нечуванаю сацыяльнай катастрофаю.

***

Шмат было выпіта за іх сталом, няшмат, Стаса асабліва не цікавіла. Ён амаль што не піў. Прыгубліваў чарку, моршчыўся ад горкага паху спомінаў і адстаўляў убок - так, каб пад рукою, але не на вачах. Прыйшоў жа, каб развеяцца, убачыць каго з сяброў-акцёраў, паслухаць гарачыя спрэчкі пра палітыку Крамля, пра таямніцы Сіона, пра фестывалі трансвесцітаў і няўдалыя рэжысёрскія спробы перамалоць класіку на муку для ўласнага печыва, пра выбрыкі зорак эстрады і дурное самалюбства чы- ноўнікаў - словам, пра ўсё на свеце!

Гаворка ж з самага пачатку не пайшла. Драматургу муляла абмеркаваць сваю новую п’есу са знакамітай крытыкесаю, якую ён прывёў, а тая, цікуючы за прадпрымальным кавалерам, хоць і не падсмейвалася, але і адкрытых выказванняў пазбягала. Пацягвала каньяк, з гатоўнасцю падстаўляла чарку, калі Жлуктаў, не выпускаючы пляшкі з рукі, імкнуўся падліць, спрабавала ўцягнуць у сваю гульню і яго, мала­дога і малавядомага, а то проста адмоўчвалася на доўгія тырады і цытаты з тэкстам п’есы, спецыяльна, па ўсім відаць, падрыхтаваныя для падобнай стрэчы. Ніколі ні на якім кані не ўдавалася нікому аб’ехаць Эвеліну з таго ці іншага боку, і самаўпэўненасць Жлуктава весяліла кампанію. Пакуль яна заставалася кампаніяй, больш-менш цвярозаю, каб успрымаць сітуацыю адэкватна. Стас жа, які хоць і чуў пра Эвеліну, бачыў яе ледзь не ўпершыню, таму і сачыў за ёю з пэўнай цікавасцю. Што не засталося незаўважаным.

- Вы - яўна не з тых паэтаў, хто чытае свае вершы ў «Мутным во­ку» публіцы, якой на іх напляваць, - павярнулася да яго ў нейкі момант Эвеліна, падкрэсліўшы гэтым жэстам сваю ўвагу.

- Не з тых, - адгукнуўся Стас, пазіраючы не на даму, а на яе кава­лера з перакошаным ад крыўды тварам: столькі шчыраваў, з такім імпэтам разыгрываў сцэну з п’есы, а ў адказ - ні слова, ні кіўка галавы... - Хоць вам, думаецца, не дагадзілі б ні адны, ні другія.

Чаму ён гэта сказаў, і сам не ведаў. Не проста ж з мужчынскай салідарнасці, няхай сабе Жлуктаў (а мо і не толькі Жлуктаў) успрыняў менавіта так. Нават крыва ўсміхнуўся, апускаючы галаву, каб не сапсаваць усё сваёй усмешкаю.

- У хлопчыка, аказваецца, зубкі ёсць, - разглядвала Стаса Эвеліна, не хаваючы раптоўна збуджанай цікавасці. - I не выпалі, і не павыбіваныя...

- Мне ўспрымаць сказанае як камплімент?

- I як камплімент! - умяшаўся Жлуктаў, каб хоць неяк ацаніць абстаноўку.

- Ужо ж, не з асцярогі, - на ўсе зубы заўсміхалася Эвеліна, і галавы ўбок драматурга не павярнуўшы, - так, бы ўжо скарыстала яго напоўніцу і цяпер усю увагу пераключала на наступную ахвяру.

- А як жа я, Эвеліна Міхайлаўна? - тэатральна выказаў ён непадробную крыўду.

- А ты, Жлуктаў, перастань чапляца за прынесеную пляшку і ў дум­ках падлічваць прапіты барыш, а налі каньяку паэту. I мне. Не шкадуючы.

- Ды хто шкадуе? Хто шкадуе? - замітусіўся той і, разліваючы каньяк, такім шырокім жэстам нахіліў бутэльку, што нават выплеснуў колькі кропель на стол. - Для ва-ас... 3 такой нагоды...

- 3 якой нагоды? - не стрымаўся Стас, каб не пакпіць.

- Дык як жа? А мая п’еса? А знаёмства... вы...

Думка забуксавала, і язык адразу стаў заплятацца, спатыкаючыся на словах, - Стасу нават стала крыху шкада драматурга: нішто ж, як яму здавалася, не вымагала такога прыніжэння перад саноўнай дамаю, ды яшчэ пры сведках... Хоць у сведкі ён у гэткім тлуме і сябе не запісаў бы!

- П’еса як п’еса, - не Жлуктаву, а чамусьці Стасу сказала Эвеліна, - з яе можна і «канфетку» зрабіць, як знойдзецца каму, а можна і ў сметніцу спакойна кінуць. Колькі паперы на падобнае дабро пераведзена, а спектакль па сваіх, не залежных ад драмаіурга, законах скрозь нараджаецца.

- Эвеліна Міхайлаўна! - развёў рукамі Жлуктаў.

- Не рабі выгляд, што сказанае - табе ў навіну. Не паверу.

- Жорстка вы, аднак, - не мог адвесці пагляду ад па-драпежніцку прывабнага твару далёка не маладой крытыкесы Стас.

- Напрасіўся, - спакойна цадзіла тая каньяк, так і не зірнуўшы ніводнага разу на зніякавелага Жлуктава.

Ніхто з траіх не прамовіў больш ні слова. Жлуктаў ёрзаў у крэсле, то намерваючыся ўстаць і пайсці, то зіркаючы на недапітую пляшку дарагога каньяку. Эвеліна па глытку, па кроплі смакавала каньяк, яўна някепскі, і толькі зрэдку, з-пад паўапушчаных вейкаў, пазірала на Стаса - ці то вывучала, ці то прыручала? Стас старанна пазбягаў яе позіркаў, інтуітыўна адчуваючы нейкую небяспеку. Не страх, а менавіта небяспечнае набліжэнне чагосьці невытлумачальнага.

«Гэтак, відаць, паводзіць сябе трус перад удавам, не ведаючы, злітуецца той і адвернецца ці заглыне...» - мільганула нечаканая думка-падказка, і яна Стасу не спадабалася. Што азначала адно: ён ужо быў навяза­ны. Яшчэ не ўцягнуты ў чужое магнітнае поле па вушы, але ўжо навязаны.

- Не малюй мяне страшнейшай, чым я ёсць на самай справе, - лёгка разгадала яго стан, накірунак яго думак Эвеліна, і Стаса як варам аблілі: счырванеў да самай макаўкі, апусціў пагляд, шукаючы нейкай апоры, і, не знайшоўшы, нервова кульнуў у рот напоўненую да краёў чарку.

Далейшае ўспрымалася як скрозь туман. Дапівалі каньяк Жлуктава, які, незаўважна для абоіх, знік, растварыўся ў цыгарэтным дыме. Гаварылі... Гаварыла, у асноўным, Эвеліна, ахінаючы, ахутваючы шчаўліка, як у хуткім часе пачала называць Стаса, нягледзячы на яго кволы пратэст, мяккімі слізкаватымі словамі і церпкім пахам замежных цыгарэт, якія бесперапынна смаліла. Зрэдку абменьваліся дотыкамі... Дакладней, Эвеліна зрэдку краналася рукі Стаса пальцамі, абчаплянымі пярсцёнкамі з каштоўнымі камянямі, а то і пагладжвала яго руку.

Вядома, калі б ён быў пры сваёй памяці, то зразумеў бы прыроду і гэтых слоў, і гэтых жэстаў: так ведзьмавалі з даўніх часоў, прычароўваючы душы, падпарадкоўваючы думкі і памкненні абранай ахвяры, прывабнай сваёй маладосцю. Але ўсё бачылася ў цьмяным святле жаночага позірку, і тое, што мажной, прыгожай нейкай д’ябальскай прыгажосцю жанчыне мала чаго не ставала да пяцідзесяці, і яна магла б быць яму маці, чамусьці не тое што не бянтэжыла, a і не насцярожвала. У Стаса і ў думках нічога падобнага на мажлівасць інтымных адносінаў з «ма­дам» не ўзнікала, а тое, што яна...

«А што - яна?» - адмахваўся Стас нават ад ценю намёку, а праз паўгадзіны, калі Эвеліна, пахітваючыся, паднялася з-за століка, ён ужо быў сама галантнасць.

-Ужо трэба ісці?

- Ісці... ехаць... - умела падыгрывала моманту тая. - Спадзяюся, ты не кінеш мяне пасярод начнога горада?

- Ну, што вы! - горда ўскінуў галаву Стас, хоць перад вачамі ўсё ціхенька пахітвалася, то наплываючы на яго, то адплываючы.

- Мы ўсё яшчэ на «вы»?

- Пэўна ж... Вы такая... - мармытнуў Стас, памкнуўшыся падтрымаць жанчыну і не заўважыўшы, што гэта яна яго падтрымала.

- Пойдзем, шчаўлік, - моцна ўзяла Эвеліна хлопца пад руку. - I «Мутнае вока» зачыняюць, і таксі трэба яшчэ злавіць.

Гаварыла, быццам угаворвала, і вяла да дзвярэй, потым - уніз па прыступках. Абапіраючыся на яе руку, на яе плячо ледзь не ўсім целам, Стас падпарадкоўваўся ахвотна, адчуваў сябе ўтульна і не зважаў ні на спуск па няроўнях каменных сходах, ні на начны горад, ні на гаспадыню становішча, якую ўзяўся праводзіць дадому. Ноч здавалася цудоўнаю, жыццё бачылася вясёлкава перспектыўным, любая (ён некалькі разоў назваў Эвеліну Любашаю, хоць тая зрабіла выгляд, што не заўважыла) ішла побач, поруч, і ў іх наперадзе была цэлая вечнасць.

Якая машына спынілася на жэст Эвеліны, куды яны ехалі праз нач­ны Мінск, як апынуліся перш у шыкоўнай па мерках горада кватэры, а потым і ў ложку, Стасу і з цягам часу, пэўна, не ўзгадаць. Ішоў сваімі нагамі, распранаўся ўласнаручна, на ласку жаночага цела адгукаўся ўсім целам, з усім уласцівым маладосці імпэтам і запалам, пад душам, пад ледзянымі струменямі душа адфыркваўся амаль весела. Пакуль не пачаў цверазець...

«Ды я ж і не піў зусім... - здзівіўся сам сабе. - I параўноўваць нельга з былымі запоямі...»

Думка напалохала. Раптам моцна напалохала менавіта сваёй цвярозасцю: у каго ў доме ён плёскаўся пад душам? Як тут апынуўся? Чаму твар перакошвае балючая крывая ўхмылка?

Вада даўно лілася паўз яго, а роспач усё блукала па крузе - у адным і тым жа крузе, і нешта ж трэба было рабіць!

Выключыў ваду. Уцёрся. Ахінуўся ручніком і выйшаў з ваннага пакоя. У прыхожай, проста на падлозе, было раскідана ягонае аддзенне. Уперамешку з жаночым. Паціраючы лоб, Стас падняў з-пад ног колькі жаночых рэчаў, кінуў на крэсла. Знайшоў свае і, толькі нацягнуўшы штаны, з пэўнай палёгкаю ўздыхнуў: ужо не галяком!

3 пакояў не далятала ні гуку, і ён прадаўжаў апранацца, зрэдку азіраючыся на дзверы. Разумеў, што давядзецца зайсці - хоць развітацца, калі ёсць з кім! - і ўсё адцягваў гэты момант. Побач з кім правёў рэшту веча­ра, памятаў - успомніў! - але адмахваўся ад споміна («Не мог жа я апынуцца ў адным ложку з Эвелінаю!») і шукаў нейкага апраўдання. Апраўдання - хоць так, хоць гэтак зірнуць! - не знаходзілася, і заставалася апошняе: адчыніць дзверы ў пакой і...

- Шчаўлік, ты сыходзіш? - гукнула Эвеліна з пакоя, і Стас, перш чым адчыніў дзверы, глуха, з адчаем застагнаў, памянуўшы сябе і ўвесь белы свет апошнім са слоў. - Не хочаш прылегчы?

- Не, не! - толькі зіркнуў Стас убок ложка, на якім, так нічым і не прыкрыўшыся, ляжала - ды не ляжала, а нахабна выстаўляла ўсю груду свайго цела! - Эвеліна, распусная старая карга, якая толькі што выкарыстала яго, апаіўшы ці ачмурыўшы папярэдне. - Прабач, я быў п’яны...

- Ты быў малайцом! - засмяялася тая ў адказ, хоць Стас ужо матлянуўся назад у дзверы, далей і ад яе смеху, і ад яе самой.

Замок адшчоўкнуўся легка, лесвіца аказалася не беспрасветна цёмнай - і ноч сустрэла яго поўным зорак, ужо яўна перадсвітальным небам.

- Божа мой! - выдыхнуў ён на поўныя грудзі, дзівячыся на неба і быццам забыўшыся ў гэты момант на ўсё перажытае і ў апошнія гадзіны, і ў апошні год, калі сэрца разрывалася паміж любоўю і смуткам: неба - ва ўсёй сваёй мізэрнасці і грахоўнасці - прад ёю?

Ішоў, не задумваючыся, куды выведзе яго дваровы завулак, куды скіруе незнаёмая начная вуліца, - неба плыло над ім, прыцягвала пагляд, вабіла, і хоць паэтычныя радкі яшчэ не гучалі ў душы, але прадчуванне іх мацнела. I паціху займаўся золак, і паціху вярталася даўно і, здавалася, назаўсёды зніклая радасць.

Так, жыццё сутыкнула Стаса яшчэ з адным цёмным бокам яго слабой мужчынскай прыроды, і ўсё ж яно дарыла яму гэты золак, гэта прасвятлелае неба, гэта прадчуванне новай - іншай! - радасці, і ўдзячнасць перамагала ўсе астатнія пачуцці. Так, жыццё наўрад ці адпавядала агульнапрынятаму вызначэнню і лепш - дакладней! - параўноўваць яго не з тэатрам, а з гульнёю ў падкіднога, калі кожны імкнецца пакінуць у дурнях каго іншага, але часцяком застаецца ў пройгрышы сам. Але і выйгрыш, і пройгрыш звычайна падманныя - часовыя! - а жыццё працягваецца, ідзе па сваіх, не залежных ні ад каго законах. I прымаць або не прымаць гэта як факт, паўплываць ні на адзін з законаў не можаш. Ніхто не можа. Колькі б ні пнуўся.

- I той, хто ўзлятаў і лунаў над шляхам, над явай, над лёсам, не скажа, што зжыта віна за зжатае лёсам калоссе... - уголас, даволі гучна прадэкламаваў Стас радкі, што нарадзіліся ў душы толькі што, і сам здзівіўся: здавалася б, пра іншае думаў, іншым быў заклапочаны...

А словы, зноў і зноў паўтораныя, ужо жылі сваім жыццём. I паціху займаўся золак, высвятляючы неба, і паціху вярталася да Стаса спакойная ўпэўненасць: наперадзе яшчэ не адна страта, не адна крыўда, але і не адна радасць стрэчы з паэзіяй і любоўю! I значыць, трэба жыць, рабіць тое, што належыць у кожным выпадку, і няхай будзе тое, што будзе.

***

У Міністэрстве культуры ўмелі трымаць нос па ветры, і ўсё ж час быў такі няпэўны, што змены - любыя змены! - маглі адбыцца калі заўгодна і тычыцца любога, ад простага клерка да міністра. Таму рашэнні калі і прымаліся, то з такімі адцяжкамі і зацяжкамі, што не ва ўсіх ставала цярпення дачакацца хоць якога выніку пасля свайго запыту. А дзе ўжо пра грошы заходзіла гаворка - пра фінансаванне таго ці іншага спектакля, канцэрта ці выстаўкі, і ўвогуле не мела сэнсу на штосьці спадзявацца: нават як мелася якая-ніякая капейчына, ніхто не браў на сябе смеласць распарадзіцца ёю. Без высокага на тое дазволу, зразумела.

А тут яшчэ міністру ўздумалася сваю прынцыповасць выказаць - не дома на кухні, а ў адным з кабінетаў Дома ўрада... Пекар, дазнаўшыся, на­ват не адразу паверыў: цяпер? калі ўсё на валаску? калі над кожным - дамоклаў меч? «Звар’яцеў стары, - адно і падумаў. - Самому збрыдла ў Саўміне ацірацца, каму іншаму не падгаджваў бы!»

«Каму іншаму» - гэта, вядома, яму, Пекару: столькі год штаны праціраў, мяняючы кабінеты і пасады ў Міністэрстве, што ўжо ж заслужыў і самую высокую з іх. I не сённяшнім днём.

Сёння, калі вакол віравала мноства плётак, заяў і агучваемых спрэс і ўсімі змрочных прадказанняў, спадзявацца не выпадала. Пекар і не спадзяваўся. 3 аднаго боку, яго задавальняла тое становішча, у якім знаходзіўся, - не было б горш! 3 другога боку, не тое што пэўных гарантый, але і больш-менш рэальнай перспектывы ніхто не прапаноўваў - не ведаеш, з кім набудзеш, з кім страціш... Асцярожнасць ніколі не перашкаджала, падчас палітычнай нестабільнасці і барацьбы ўсіх супраць усіх без яе, не настроіўшыся на яе, і з дому выходзіць не варта было: не ў адну, дык у другую кучу гаўна трапіш...

Не, не! Зорак з неба Пекар і раней не хапаў, а цяпер, калі неба спрэс шэранню зацягнутае і калі праясніцца, невядома, ён і ўвогуле пра іх не ўзгадваў. Ведама ж, шчасце: ухапіцца за бліскучую прапанову і пад рогат натоўпу бразнуцца вобзем!

Ад чаго ён адгароджваўся падобнымі думкамі, за што і перад кім спрабаваў апраўдацца? Параіцца, перакінуцца словам пасля нечаканага выкліку да Шутава, у Вярхоўны Савет, не было з кім, вось і думаў, так і гэтак абмазгоўваючы сітуацыю. Праўда, не вельмі каб атрымлівалася: чаго хацеў ад яго Шутаў, якога ведаць не ведаў да яго абрання старшынёю? Што з яго, Пекара, хоць тут, хоць там возьмеш?

- Давядзецца з боку Савецкай пад’язджаць.

- Што? - не пачуў ён і перапытаў, нахіляючыся да вадзіцеля.

- Давядзецца круг рабіць, Іван Георгіевіч, - адгукнуўся той, робячы разварот. - Праспект перакрылі зноўку... Чарговае шэсце, відаць па ўсім...

- Шэсце? 3 якой такой нагоды? - здзівіўся ён. - Сёння ж...

- Чарнобыльскі шлях. Як зазвычай у гэты дзень. Я і сам не адра­зу ўзгадаў.

- А-а-а!

Легкавік аб’язджаў цэнтральны квартал ніжэй Дома ўрада, і Пекар дзівіўся таму глыбокаму задуменню, з якога не адразу выцерабіўся: нібыта і не падобна на яго... 3 каваю прыпазніўся ці ўсур’ёз устрывожыўся?

Машына спынілася, не павярнуўшы на Мяснікова, і Пекар, не ведаючы, як доўга давядзецца затрымацца ў начальства, адпусціў вадзіцеля. Пайшоў угору ўздоўж старой брукаванай вулачкі, не-не і затрымліваў позірк то на адной, то на другой купцы маладых расхрыстаных людзей, якія не дужа ўслухоўваліся ў голас, узмоцнены мікрафонам і зменены да непазнавальнасці (Пекар не пазнаваў), і таксама ўнікаў і гучання, і зместу слоў, наколькі гэта было магчыма. Даводзілася ісці практычна праз усю запоўненую людам плошчу - іншага шляху не было. Вось і ішоў. Адно стараўся своечасова абмінуць любы залішне ўважлівы пагляд і хоць знешне заставацца спакойным і ў меру зацікаўленым падзеяй, што мела месца тут і цяпер.

Некалькі разоў, калі давялося перад выхадам на самую плошчу літаральна працісквацца праз натоўп, памянуў Шутава нядобрым словам, але неяк абышлося. Прапусцілі. Ніхто са знаёмцаў не трапіў на вочы. Ніхто не спытаў, куды ён шчэміцца, абмінаючы купкі людзей. Ужо недзе за помнікам Леніну, калі здалося, што льга вынырнуць з людской гушчы і ўздыхнуць з палёгкаю, раптам убачыў на прыступках Шутава. На чале апазіцыйных лідэраў той стаяў перад самым мікрафонам: ці то толькі што звяртаўся да натоўпу, ці то збіраўся сказаць слова... Знямелы, застыў Пекар у чаканні, з недаўменнем варочаючы ў галаве адну і тую ж думку: «Мяне выклікалі ў Вярхоўны Савет, а не на плошчу...»

Калі Шутаў пачаў гаварыць, пэўна, завяршаючы прамову (гэта ягоны голас чуў Пекар здалёк), разбіраць словы праз мегафонны шум па-ранейшаму было цяжка. Тым больш, што стаяў Пекар не проста воддаль, а ззаду. Але калі прамоўца раўнуў: «Не аддамо нашых заваёў дзеля незалежнай будучыні Беларусі!», плошча, здавалася, на адным дыханні выгукнула ў ад­каз: «Жыве Беларусь!» так дружна і так палка, што, сарваўшыся аднекуль са страхі, над тысячным натоўпам закружляла вялікая чарада галубоў.

«Каб і схацеў, лепш не прыдумаў бы!» - міжволі стаў дзівіцца на не­ба над узвівамі бел-чырвона-белых сцягоў Пекар, не тоячы захаплення. Пачуццяў рэвалюцыйна настроенага натоўпу ён не падзяляў (наўрад ці но­вае акажацца лепшым за старое!), але належнае і арганізацыі, і імпэту нязгоды аддаваў. Іцсцэніроўка ўдалася, нічога не скажаш! - заставалася толькі рукамі развесці...

Рукамі развесці ён не паспеў: у накірунку да яго - і не заўважаючы яго! - ішоў у суправаджэнні сваёй світы Шутаў. Калі іх падзялялі крокі два-тры і ўся група павярнула да ганка Дома ўрада, Пекар матлянуўся за ёю і, перастрэты адным з целаахоўнікаў, пачаў блытана тлумачыць, хто ён і чаму наблізіўся так нечакана і так рашуча.

- Вас выклікалі? Прызначылі час прыёму? - з усмешкай удакладніў той, утрымліваючы яго. - Вось і прыходзьце ў прыёмную. Пасля таго, як аформіце пропуск.

«Дурань! Ёлупень! Хлышч безгаловы! - апошнімі словамі лаяў сябе Пекар, позіркам праводзячы размаітую світу Шутава. - Узрадаваўся! Кінуўся напярэймы! Быццам толькі ўчора з калгаснага двара...»

Ззаду гула, шумела плошча, незнаёмая і неўтаймоўная, і гэты гул быццам падштурхоўваў Пекара: не стой! ідзі куды ішоў! не зважай на паколванне ў скронях і сапсаваны настрой! Мільганула неўзабаве думка: «Мо не ісці? Плюнуць на ўсё і не ісці?», але яна яшчэ толькі больш збянтэжыла: так разважаць мог які маладзён у кароткіх штанцах, а не дзяржаўны чалавек яго ўзросту і ў падобным становішчы.

Заазіраўся, адчуўшы, што хтосьці назірае за ім, але рухі былі чыста нервовымі: плошча жыла сваім жыццём, ніхто на яго не зважаў, і Пекар зглынуў уздых, які злёгку гарчыў, і рушыў праз забрукаваны пляц да ўвахода ў Дом урада. Пятнаццаць хвілін у запасе ў яго яшчэ мелася - якраз, каб не спазніцца.

***

Шутаву прысніўся сон. Дзіўны сон, як здалося ў першы момант, - нават прарочы, і ён усё доўжыў, расцягваў гэты момант, каб зноў і зноў перажываць перажытае, каб ніводнае кропелькі асалоды не ўпусціць, не страціць. Трэба ж было ўбачыць усё так выразна, так ясна! Хоць бяры і занатоўвай, малюй - дэталь за дэталлю, краявід за краявідам...

Ён і маляваў, аднаўляючы ва ўяўленні падзеі, убачаныя ў сне, упэўнены, што гэта - сон-падказка, і ўсё ў хуткім часе адбудзецца, як і ўбачылася, менавіта ў Беларусі, менавіта з ім, Шутавым, каб пасля... Пра «пасля» на­ват думаць было страшнавата: занадта недасяжная вышыня адкрывалася!

Калі ўзгадваць на парадку, то перш перад паглядам узнікла ніколі не назіраемая (ды наўрад ці льга такое назіраць у жыцці!) карціна зверху, з вышыні... Вышыню дакладна вызначыць было немагчыма, бо ўслед за пагоркам, на якім узвышаўся Крэмль ва ўеёй сваёй велічы і красе, з усімі сваімі вежамі і купаламі, паўставала панарама агромністага мегаполіса - Масквы, адкрываючы далягляды ўсё шырэй і далей, ва ўсе бакі. Відовішча мянялася штохвіліну. Прычым нічога не знікала ў смузе адлегласці, нават не драбнела - пагляд (што пярэчыла ўсім законам фізікі) ахопліваў усё разам: гарады і паселішчы, магістралі і манастырскія збудаванні, лясы і рэкі... Не заўсёды Шутаў пазнаваў мясціны, часцей - проста дзівіўся, знямелы ад захаплення, але падсвядома ўсё ж чакаў, што вось-вось убачыць і Беларусь.

Перш чым зразумеў, што пагляд лунае ўжо над беларускім краем, нейкі час назіраў за двума гострымі лезамі рапіраў, за прамымі, якія імкнулі з усходу і з поўдня, каб сысціся і выкрасаваць яшчэ адну. Якраз над лясным масівам за Дняпром. Тры зіхоткія прамыя - тры вастрыі у адной кропцы - бліск, які патушыў бязмежжа, адкрытае ў розныя бакі,- тры постаці, узніклыя тут жа, здавалася, з самога ззяння, - белая арка (ці то арка храма, ці то арка самога небасхілу) над імі. Над ім, Шутавым! - бо гэта ён быў у цэнтры трыумвірату славянскіх лідэраў, бо гэта да яго звярталіся двое іншых - адзін русы, другі цёмнавалосы, прапануючы каштоўныя дары. Так, так, шматлікія дары, і самы каштоўны з іх - уладу. Поўную ўладу над людзьмі ў незалежнай краіне, якой стане Беларусь! I ўсё вышэйшаю, усё больш зіхоткаю станавілася арка над імі. I ўсё мацней сціскаліся тры рукі ў сяброўскім подіску.

Шутаў, здавалася, рос не толькі ў сваіх вачах: малы і круглапузы, ён выглядаў у гэту хвіліну дужым, у меру мажным і ўпэўненым у сабе, у сва­ёй значнасці, і астатнія прымалі яго менавіта такім. I разам (аднамомантна) рассаджваліся яны па машынах, адзін за адным (і першым ехаў ён, гаспадар!) кіраваліся ў вядомую ўрадавую рэзідэнцыю ў Белавежскай пушчы: забрукаваная сонечнымі промнямі дарога, кавалькады легкавікоў, міліцэйскае суправаджэнне, мігалкі, сірэны... А навокал святлела, святлела! I лес выглядаў казачным, і неба цвіло вясёлкавым россыпам лёгкіх аблачынак, і не нейкія там пабудовы трапляліся зрэдку па адзін бок дарогі або па другі, а палацы, і не сірэны ўзвывалі час ад часу, а птушыны грай страчаў і праводзіў...

Не трэба было ні пра што турбавацца, трывожыцца: ляцеў Шутаў як на крылах, на сваім легкавіку ў нейкае іншае жыцце - насустрач цуду, які даўно заслужыў, пра які не асмельваўся і марыць.

Настрой падаграваў выпіты каньяк. Колькі чарак цудоўнага напою кульнуў з гасцямі, не падлічваў: чаго-чаго, а гэтага дабра ставала, каб па-людску прыняць высокіх асоб! I пры стрэчы выпілі, і ў Віскулях нарыхтоўкі загадзя зрабілі на ўсякі выпадак - без пачастунку ніхто не застанецца. А настрой... На хвалі такога настрою ўсё ўспрымаецца чароўным!

Ехалі ў пушчу, у Віскулі, а куды прыехалі? Палац з белага каменю, фантаны між векавых соснаў, мармуровыя прыступкі, якія вядуць угору, у неба, грудастыя красуні ўздоўж лесвіцы ва ўборах, да якіх і ўсходнім па сваёй адкрытасці далёка, залатыя чары з залацістым напоем... Шутаў азіраўся на гасцей - тыя ўсміхаліся: «Смялей! Рашэнне за намі!» - «Якое рашэнне?» - хацеў спытаць, але не спытаў, бо ў тую хвіліну гэта было зусім не важна. Яны падымаліся... Яны падымаліся на Алімп! - і што б гэта ні азначала ў далёкія часы, цяпер успрымалася як шчасце. Нечаканае, невымернае шчасце прызнання на такім узроўні, пра існаванне якога Шутаў і не здагадваўся.

«Шчасце! Што гэта, як не шчасце - нечакана ўстаць нароўні з лідэрамі самых вялікіх славянскіх народаў, быць ушанаваным іх даверам, прымаць іх у сабе?» - пульсавала ў ім адна і тая ж думка, адна і тая ж радасць. Шутаў то верыў, то не верыў ёй, але адольваў прыступкі як на крылах: там, наверсе, пад самай зіхоткай аркаю, павінна адбыцца штосьці гістарычна неабходнае, і ён - ён, Шутаў! - павінен быў прыняць у гэтым удзел.

Толькі крокі за два ад мармурова-белай пляцоўкі прыцішыў бег і, трымаючыся адно за свой цень, азірнуўся. Перш нават вачам сваім не паверыў: высокапастаўленыя госці спакойна, няспешна падымаліся па лесвіцы яшчэ даволі далёка ўнізе, а, зразумеўшы, што занадта паспяшаўся і да непрыстойнасці таропка апярэдзіў іх, заліўся чырванню - яшчэ падумаюць, што паперадзе бацькі...

Ніхто нічога не падумаў - па крайняй меры, і лёгкага папроку не прагучала. Ледзь толькі ўсе трое ступілі на пляц, трохпромневая арка выбухнула, уздымаючыся над імі салютам, святло крыху сшэрхла, мяняючы іх апраткі на цямнейшыя, а ў цэнтры з'явілася круглае ўзвышэнне. Стол, не стол... Але калі прэтэндэнт на крамлёўскі прастол ступіў да яго, стол у прамым сэнсе слова ажыў: на паверхні з’явіліся келіхі з залатым напоем, стосы папер, ручкі з залатымі пёрамі, талеркі з дзічынаю і фрук­ты - усё ўперамешку! Тут жа наблізіліся нейкія людзі са світы, распачаўся хаатычны, на першы погляд, рух, у якім патаналі гукі, воклічы, звон келіхаў і водгулле крокаў, бо ўсе тапталіся ўкруг - і хвіліны не заставаліся на адным месцы, быццам прытанцоўвалі. Хутка Шутаў перастаў разумець, што на самой справе адбывалася, хоць гэтаксама рабіў патрэбныя крокі, перасоўваў ледзь прагледжаныя паперы, адпіваў то з ад­наго, то з другога келіха, адгукаўся на чыйсьці рух ці зварот. Залатыя кроплі «Зуброўкі», залатыя промні святла, мітусня апаратчыкаў - і ніводнага гуку. Як у нямым кіно.

Мо таму, калі раптам, грымнуўшы кулаком па стале, гучна прарыкаў крамлёўскі пасланец: «Падпісваем - і хана Савецкаму Саюзу!», Шутаў не проста ўздрыгнуў, а падскочыў ад нечаканасці, тут жа згубіўшы ўсякую апору і як падвісшы ў паветры. Нязручнасці не адчуў, што ў іншы момант і ў іншых абставінах здзівіла б, а ўвагу прыцягнула ўжо наступнае дзеянне, уласнае ў тым ліку: ручкі з залатымі пёрамі самі ўплывалі ў рукі, подпісы ўзнікалі з простага руху пальцаў - перш у паветры, потым на паперчынах, пячаткі... 3 пячаткамі было найцікавей, бо зноў над галовамі (над сталом) з’явіліся тры лёзы-промні, каб тут жа пачаць ламацца, выгінацца, расцягвацца, трыма лініямі абмалёўваючы контуры Расіі, Украіны і Беларусі. I ледзь толькі контуры вымаляваліся, яны ўспыхнулі тры­ма слупкамі святла, сцяліся, зменшыўшыся да прымальных памераў і ператварыўшыся ў пячаткі. Заставалася выпрастаць руку, узяць (кожнаму - сваю) і апусціць на падпісаныя толькі што паперы.

Адусюль гучалі апладысменты, праз дружны звон келіхаў адусюль далятала: «Канец!», «Імперыі больш няма!», «Свабода!», «Адкрыўся шлях у цывілізаваны свет!», «Салют незалежнасці!» Хтосьці цалаваўся з усімі, хто побач, хтосьці піў проста з гарла бутэлькі, хтосьці шукаў якую грудастую дзеўку, а перад ім, Шутавым, прасціралася чырвоная дывановая дарожка (абна ў трох, якраз пасярэдзіне) і вяла ана далей на захад, паўз радасныя натоўпы незнаёмых, але шчаслівых людзей...

Больш, папраўдзе, нічога, апроч гэтай дывановай дарожкі, не ўзгадалася. I марна Шутаў прыкрываў вочы, узіраўся ў споміны пра незвычайны сон: ні таго, куды вяла і ўрэшце прыводзіла яго тая дарожка, ні таго, дзе і чым завяршалася яго шчаслівае ўзыходжанне на вяршыню ўлады, угледзець не мог. Бязмежная далячынь, бясконцы натоўп уздоўж шляху, бяздоннае мора пушчы ўнізе... «Пушчы? Была яшчэ і пушча? - спрабаваў зачапіцца за падказку. - Алё ж я не пазіраў уніз!»

Думка перш устрывожыла, змушаючы адмахнуцца ад сну, ад бясконцых сваіх узгадак пра яго, але не мінула і гадзіны пасля добрага сняданка і кубка гарбаты, а радасны настрой вярнуўся. Вярнуўся, вяртаючы ўпэўненасць: ён невыпадкова прыйшоў у палітыку, ён - не выпадковы лідэр. I гэта галоўнае.

***

Галоўным рэжысёрам нацыянальнага тэатра пасля змены міністра культуры Глінскі застаўся. I хоць вялікіх сумненняў наконт такога менавіта рашэння ў сувязі з пертурбацыямі ў міністэрстве і не ўзнікала (хто такі Пе­кар у параўнанні з ім, Глінскім?), пэўныя думкі мулялі, змушаючы корпацца ў вядомых фактах і ўласных здагадках. Мяняць шыла на мыла ў любой сітуацыі непрадуктыўна, а ўжо што тычыцца сферы культуры ў такі няпэўны час... Часы, праўда, заўсёды няпэўныя, калі зірнуць уважлівей: пас­ля таго, як улада перастае быць спадчыннаю і больш не перадаецца ад бацькі сыну, прэтэндэнты на прастол скрозь толькі множацца. Кожны - хоць раз за жыццё - у думках прымярае карону на сябе (чым я горшы за каранаванага?!), кожны, асабліва тады, калі, здаецца, улада валяецца пад нагамі, імкнецца падняць яе. Тым больш, што на дурніцу. Вынікі... А такія і вынікі! На дурніцу толькі дурні раскашуюць дзень-другі... Покуль смэркамі не ўмыюцца, няздатныянесці цяжар адказнасці.

Глінскі мераў шырокімі крокамі паркавыя алеі, находжваючы прадпісаныя ўрачом кіламетры штодзённага мацыёну, і не зважаў ні на раку за каменным парапетам, ні на рэдкіх у гэту ранішнюю гадзіну наведвальнікаў парка на лаўках, сям-там раскіданых уздоўж набярэжнай. Дыхалася вольна (рытм хады даўно падстроіўся пад няспешнае дыханне), думалася з натугаю, без асаблівае ахвоты. I калі б ён мог, то ўвогуле ацерабіўся б ад людскіх думак: якая карысць сушыць мазгі, калі самую мудрую з выказаных думак можа сплюнуць табе ж пад ногі любы ёлупень пры ўладзе? Не тое, што не парупіцца прыняць да ведама, каб у выпадку чаго скарыстаць на справу, а нават не даслухае да канца, сплюнуўшы: «Ды кінь ты, стары!»

Кінуць - няцяжка: не інтуіцыя, дык вопыт падкажа, дзе прытармазіць, а дзе і ўвогуле рух не распачынаць, пакуль пыл не асядзе. Некалі ж асядзе!

- Добрага ранку! - гукнуў хтосьці з бакавой алеі.

Азірнуўся, машынальна адказаўшы на прывітанне, але сівенькага старога крыху воддаль не пазнаў. «Здэцца, з пісьменнікаў...» - мільганула здагадка, і ён яшчэ раз азірнуўся. Напружваць памяць не стаў (не для таго з дому выйшаў), а ў хуткім часе ўвогуле забыў пра выпадковую стрэчу. Мо хіба слова «пісьменнік» зачапіла ўвагу, бо, павярнуўшы ад ракі на дарожку, што вяла ўглыб невялікага ліповага гаю, раптам узгадаў нядаўнюю гаворку з адным з высокаўшанаваных Савецкай уладаю за ўменне балансаваць паміж пратэстам і згодніцтвам пісакаў.

«Недаацэнены, браце, - тут жа, у першую ж хвіліну, пажаліўся той. - Мяне даўно прыспела народным паэтам прызнаць, ажно не... То якому зайздросніку сонца засціў усё жыццё, то якому партбосу не так нізка, як ён чакаў, кланяўся... Бардак, адным словам!»

«Дык жа шмат чаго далі, - схаваў ухмылку Глінскі, разглядваючы мажную, мужыкаватую постаць незадаволенага мэтра.

«Ага. А чаго гэта мне каштавала, браце? 3 якімі мярзотнікамі справу мець даводзілася! Ажно, бач ты на іх, у класіку запісваць, на іх думку, ра­на, - гундзеў той сваё. - А я перарос, перарос ужо класікаў! Хоць сёння магу тамінаў дваццаць выдаць».

«Паэзіі?!» - жахнуўся ў душы Глінскі такой перспектыве.

«А ты думаў! - радасна ўсміхаўся мэтр. - 3 малалецтва, лічы, пішу. I ўсё ў рыфму, усё ў рыфму!»

- I ўсё ў рыфму, усё ў рыфму! - міжволі паўтарыў Глінскі ўголас і гучна засмяяўся, нават не пацікавіўся, быў сведка гэтага смеху дзе паблізу ці не было.

Смяяўся, хоць і цішэй, доўга: што ўжо там нашкрабе ў свае дваццаць тамінаў сівагаловы паэт, не так і важна, а вось тое, што ўсё ў рыфму...

Прыму свайго тэатра заўважыў здалёк. Здзівіўся: так рана? Здзівіўся яшчэ больш, калі тая паспрабавала адвярнуць з дарожкі ўбок, яўна пазбягаючы стрэчы з ім: куды ці адкуль яна прастуе, як да ранішняй рэпетыцыі яшчэ добрых дзве гадзіны? Знарок памахаў рукой: бачу, маўляў... Знарок крыху запаволіў хаду: няхай звыкнецца з думкаю, што хавацца недарэчы. I позна. Сышліся - і разыдуцца, але прычына нечаканай для абоіх сустрэчы высветліцца. Каб ці забыцца, ці застацца ў памяці.

- Прыемна, прыемна! - цмокнуў Ганну ў абедзве шчакі. - Каб так неспадзявана сустрэць сваю народную артыстку! - Дзень наперадзе - яўна дабро прынясе.

- Дабро? Якое дабро? - не зразумела тая. - Усё рушыцца...

Апошняе вырвалася міжволі - проста падумала ўголас, хоць у гаворцы з рэжысёрам трэба было быць больш асцярожнаю і пільнаю: а то яна яго не ведала! Востры, як лязо, з’едлівы розум перамагаў у ім усё - ні грана спачування, ні грана літасці да каго б там ні было, калі пачыналася гульня ў «хто каго». Гульня ў падкіднога, як сам Глінскі вызначаў пад настрой, і ў гэтай гульні ён не тое што толк ведаў - роўных яму не было! Вось і цяпер...

- Усё парушыцца і пасыплецца ў пыл толькі ў дзень Страшнага Су­да, - абняў яе за плечы. - Мяркую, ты - пра іншае? Пра тое, што ру­шыцца кар’ера...

- Пра гэта ўжо ўсе гавораць?, - павярнулася яна да рэжысёра, не ўмеючы схаваць трывогу. - Усім усё вядома?

- Ды што - усё? Адкуль такі песімізм, радасць мая? Адзін начальнік аддасць кабінет і службовую машыну другому, гэтаксама часоваму гаспадару - дзе, у чым ты бачыш трагедыю?

- Бог мой, - крыху тэатральна (па звычцы) заламала рукі тая. - Ды зірні, зірні, хто ідзе на змену! Дзікуны! Гарлапаны з перакошанымі ад злосці тварамі, якія растопчуць, раструшчаць усё, што было да іх!

- Было - рознае, - падкінуў ён паленца ў агонь жаночага гне­ву, каб яшчэ больш распаліць яго. - I дрэнь вадзілася, і кроў пралівалася не мерана...

- Ты не разумееш, - выкруцілася Ганна з-пад ягонай рукі. - Калі гэныя возьмуць верх, мы, людзі культуры, станем нікому не патрэбнымі. Нават дзеля галачкі ў справаздачы. Ім - з іх лозунгамі пра адраджэнне мовы і патрабаваннямі незалежнасці - патрэбна толькі ўлада, а потым... Потым не адраджаць, а бэсціць усё пачнуць, у чужых грахах корпаючыся.

- Ганя! Радасць мая! - цішком пасміхаўся Глінскі, назіраючы за залішне ўсхваляванаю артысткаю: у чым, у чым, а ў цікавасці да палітыкі яе ніхто ніколі не папікнуў бы. - Ну, якія ў такой прыгожай бабы, як ты, грахі перад сваёй краінаю? Каго любіла, таго любіла. Каму дарыла любоўныя ўцехі, той быў удзячны. У той ці іншай ступені... Вось і ўвесь расклад!

- Ды не пра сябе я... - неяк раптам згасла Ганна, упершыню зірнуўшы на спадарожніка і, вядома ж, заўважыўшы яго гнюсную ўхмылку: знайшла перад кім спавядацца ў такую хвіліну!

- А трэба - пра сябе. Толькі пра сябе! - пасур’ёзнеў той. - Ніхто не адбярэ ў цябе ні таленту, ні хараства, ні права карыстацца ім ці нават гандляваць ім - на выбар! на той выбар! Каму гэта падабаецца, каму не падабаецца - іх праблема. Табе дадзена тое, што не купіш ні за якія гро­шы, ні за якія званні.

- Пры чым тут званні, калі гаворка пра лёс? - паспрабавала яна запярэчыць, хоць і не вельмі ўпэўнена. - Пра лёс культуры.

- Кінь, радасць мая! - не паварочваўся да яе, ішоў, скрыжаваўшы рукі на грудзях, Глінскі. - Не ад кагосьці аднаго, нават калі гэты адзін - кіраўнік самага высокага рангу, залежыць лёс культуры, ды і не за культуру ў цябе душа баліць... Так, так, не падманвайся! - не за куль­туру. I гэта нармальна! Не твая бабская справа - нечые крэсла аголеным плечыкам падпіраць.

- Цынік ты, Глінскі. Быў цынікам, і застаешся ім.

- А што, быць палітычным кастратам, які ў цяжкую хвіліну чапляецца за ачмурэлую ад любві да яго актрысу, - лепш? Прыгажэй? Інтэлігентней? - зазлаваў раптам Глінскі - не на яе, на сябе: знайшоў пе­рад кім пёркі чысціць!

- Я люблю яго. Заўсёды любіла. I толькі цяпер зразумела гэта, - ціха азвалася Ганна.

- Ты яшчэ заплач! - павярнуўся ён да не падобнай на сябе ў гэту хвіліну прымы. - Мо я і самы мярзотны на гэтым свеце цынік, але павер: ніводзін мужык не варты слёз жанчыны. Нават такой, як ты, з курынымі мазгамі. Любі, мучайся, куражся, прыкідвайся шчасліваю і - пасылай усіх час ад часу куды-небудзь. Усіх! I мяне.

- Нешта ты сёння задужа лагодны, - змахнула набеглыя слёзы кра­ем далоні Ганна. - Ужо і не памятаю цябе такім...

- Надта ты на мяне калі зважала! - буркнуў Глінскі. - Прайдзіся так... Агуч фразу гэтак...

Ганна маўчала. Як мага мякчэй адхінулася ад ягонай рукі, міжволі падшукваючы зручны момант, каб адысціся, збегчы, і не абзывалася. На сэрцы было цяжка і ад таго, што доўгачаканая стрэча з Іванам Кузьмічом доўжылася ўсяго некалькі хвілінак (нічога з таго, што хацела сказаць, не здолела вымавіць), і ад таго, што стрэча гэта, па ўсім было відаць, апошняя. З’язджаў... Дакладней, змушаны з’ехаць... Аднаго і пажадаў на развітанне - новых, вартых яе таленту роляў. Быццам ёсць на свеце боль­шая - лепшая! - роля, чым роля той, каго любяць. Каго любіць адзіна патрэбны чалавек.

- А-у-у! Ты мяне чуеш, радасць мая! - крануўся яе пляча Глінскі,

І Ганна ўздрыгнула. Не ад пытання, ад дотыку. I той адчуў.

- I для каго я шчыраваў, самыя пяшчотныя словы падбіраючы?

- Ты пра сябе?

- Ага.

- Не дужа, каб верылася, але ўсё роўна дзякуй.

- Што не дужа верыцца - правільна. Нічога такога дужа пяшчотнага я і не казаў, - узіраўся ў яе Глінскі з нейкім глыбока прыхаваным смуткам. - Месца мо і адпавядае, а час... Ад часу смярдзіць, як ад мерцвяка, вынятага з магілы. Адно крыжы і памінальнікі замучаных і забітых хто ведае калі - паўсюль, ад мяжы да мяжы нашай шматкроць згвалтаванае мярзотнікамі ўсіх эпох Айчыны. Толькі і засталося, што на кавалкі разадраць.

- I раздзяруць, - ледзь чутна адгукнулася Ганна, думаючы пра сваё.

- Ну, і хрэн з ёй! - рэзка ўзмахнуў ён рукой. - Вечна то пад аднаго, то пад другога прайдзісвета клалася, яшчэ і прыплачваючы таму за дзек, - нічым іншым і цяперашняе прыцмокванне не закончыцца.

- Прыцмокванне? - перасмыкнула Ганна плячамі, міжволі паскараючы крокі. - Ты маеш на ўвазе...

- Я маю на ўвазе дарагіх твайму сэрцу камуністаў, вечна цяжарных пазаўчарашняй для ўсяго свету ідэяй, - не хацеў, а ўсё ж паскорыў хаду і Глінскі. - Абвясцілі несусветнае - роўнасць, сем дзесяцігоддзяў потым прыдумляючы, як і на якой крывой кабыле гэтую роўнасць аб’ехаць хоць з аднаго боку, каб самім не апынуцца сярод п’яненькіх пралетарыяў, а ўсё няймецца, усё за ўладу чапляюцца.

- А табе чаго няймецца?

- Мне?! - здзівіўся не так пытанню, як Ганнінай сур’ёзнасці Глінскі, нават прыпыніўся на некалькі імгненняў. - А тое, што мне, геніяльнаму рэжысёру, плацяць роўна столькі, колькі завешанаму п’янымі смэркамі качагару ці асенізатару, па-твойму, як? Ці ўсё на выдаткі палітыкі і палітыкаў потым смерць спіша? Ды я не тое што грудзіну не падстаўлю, a і пальцам не варухну, каб перапыніць працэсы, якія сёння адбываюцца! Мерцвячына вакол. Ад смуроду дыхаць даўно няма чым. Усё мастацтва да двух прытопаў, двух прыхлопаў звялі, а мяне яшчэ і захапляцца гэтым змушаюць! Чаго няймецца, пытаеш? Ды будзь мая воля, я расквасіў бы морду любому рэжыму, які адпрэчвае творчасць і прагрэс, які мазгамі геніяў угнойвае клумбу ўлады. Так, так, клумбу! - усе параўнанні з пірамідаю, прастолам ці п’едэсталам кульгаюць на абедзве нагі. Хоць бы таму, што ад іх патыхае не толькі ладанам, але і крывёю. Гнілой крывёю даўно прамінулых часоў, якой, як парфумаю, апрыскаюць і сённяшнія бойкі. Калі не асвячаючы, то апраўдваючы. I што ў гэтым месіве загубленых жыццяў, амбіцый і бясконцых злачынстваў супраць чалавека, супраць душы ягонае - боль мастака, крык яго душы? А? Пытанне не да цябе, разумею. Ды дзе яго яшчэ агучыш, як не ў бязлюдным парку, пад шатамі старых ліп?

Маналог доўжыўся, і Глінскі даўно ўжо звяртаўся да самога сябе, не азіраўся на спадарожніцу, заглыбленую ў думкі, часам забываючыся на яе. Спакойны рытм няспешных крокаў, спакойныя, размераныя ўзмахі рук і словы... У словах гэтаксама асаблівага хвалявання не чулася. Быццам гучаў, агучваўся завучаны тэкст. Між тым, калі б побач знаходзіўся хто з дасведчаных знаёмцаў Глінскага, то несумненна здзівіўся б. Не тэксту, не словам, адназначна пратэстным (Глінскі, безумоўна, так і думаў, з такімі перакананнямі жыў), а нечаканай адкрытасці: хто-хто, а ён ад асцярогі нідзе і ніколі не адмахваўся - памятаў, што паўсюль і за ўсімі прыглядвалі. Тут жа...

- Тут выбар адзін: выбірай дужага! Моцна трымалі ўладу камуністы - пад іх маршы маршыравалі, упусцяць - іншая музыка загучыць. I галоўнае, каб гэта была наша музыка! Наш марш! Левую нагу адтапталі, час праваю пашчыраваць: захад! захад! захад! Горбі правільна зарыентаваўся на захад, вось толькі кішка тонкая, каб за пададзеную адтуль ру­ку ўхапіцца, мо-о-оцна ўхапіцца!

- Што? - наткнулася на яго, прыспешыўшы крокі, Ганна і крыху спалохана перапытала. - Ты штосьці спытаў?

- Ды не... - не адразу знайшоўся Глінскі: уздыбленая ягонымі воклічамі пространь мякка гэпнулася побач, вярнуўшы у рэальнасць канкрэтнага часу, і да яе яшчэ трэба было прыстасавацца.

- A-а! Тады я пабягу, - узрадавалася Ганна. - Яшчэ ў краму зазірнуць паспею.

Яна не пабегла, але, шырокімі крокамі абмінуўшы Глінскага, так на яго і не азірнулася. А той таптаўся на месцы, пазіраючы ёй услед, хвіліну, другую, і ўсё не мог вырашыць, аб чым у гэтыя хвіліны шкадаваў: аб тым, што сарваўся і нагаварыў абы-чаго, ці аб тым, што адзіная слухачка імправізаванага гнеўнага маналога нічога, ніводнае фразы з яго не чула.

Калі ж нарэшце павярнуўся і пайшоў у адваротны бок, ні пра ўсхваляваную гаворкаю з высокапастаўленым і звергнутым апошнімі падзеямі Ганніным палюбоўнікам, ні пра гэтыя падзеі больш не ўзгадваў: адзін партыйны прышч зменіцца другім, адны ўлюбёнцы ўлады саступяць месца ў табелі аб рангах другім - і што? Жыццё перапыніцца? Зямля з арбіты саскочыць?

«Прайшоўшы праз усё, нічым не спакусіцца...» - працытаваў у дум­ках хто ведае калі чутыя словы аднаго з забітых прарокаў і ўсміхнуўся. Гэта гульня, іншая... На тое ён, Глінскі, і рэжысёр, каб любую гульню зрэжысіраваць! Нават гульню ў падкіднога дурня, якую не пачынаў і ў якую ўцягнуты па волі часу і дурной камуністычнай спадчыннасці. Калі сям-там прасачыць, сяму-таму своечасова краплёную карту падкінуць, то і магчымы пройгрыш льга будзе скарыстаць потым як выйгрыш. Не свой, дык каго са сваіх... Гэта ўжо як водзіцца!

***

Перш чым скіравацца ў канферэнцзалу, дзе яго чакалі дэпутаты Вярхоўнага Савета з нешматлікай, але ўплывовай групы інтэлігенцыі, спецыяльна запрошаныя на гаворку аб будучыні краю (каму-каму, а ім муляла гэта будучыня - і ў сілу палажэння, і ў сілу моўнай арыетацыі), Шутаў нейкі час стаяў перад люстэркам. Hi асаблівае патрэбы, ні асаблівай задумы ў тым не было: штосьці ва ўласным адбітку прывабіла позірк, а што, не ўлавіў. Вось і прыстыў да яго, спрабуючы ўбачыць больш таго, што бачыў, - глыбіню роздуму, прыхаваную трывогу за не падуладную яму хаду падзей, не пераможаную дагэтуль унутраную няўпэўненасць... Ды любы акрэслены пробліск, урэшце! А то - на пульхным твары круглыя вочкі... Ды яшчэ чырвань няроўнымі хвалямі зрэдчас са шчакі на шчаку перакочвалася!

Ацэнка не спадабалася. Быццам не сам прыйшоў да несуцяшальнай высновы, а хто збоку падказаў. Падказаць знайшлося б каму: адно даў бы падставу... Знешні выгляд - не падстава. 3 прыродаю не спрачаюцца, на яе не наракаюць - і ён, Шутаў, ніколі не наракаў. Прыгладжваў, як цяпер, рэшту валасоў ўкруг лысіны, і не ўзгадваў ні пра яе, ні пра чырванню падсвечаны знутры твар, ні пра няпэўны ў сваёй мітуслівасці позірк. Hi здароўем, ні розумам Бог не пакрыўдзіў - на астатняе можна было не зважаць.

Іншыя - зважалі? А што яму іншыя? Не яны, а ён, Шутаў, кіраваў Вярхоўным Саветам, а значыць - рэспублікай! Не з ім, кіраўніком, раіліся ўсе лідэры суседніх рэспублік, рыхтуючы... Урэшце, не важна, што - дамова! змова! пераварот! - рыхтавалася ў закуліссі, галоўнае - з яго ўдзелам, з ягонае згоды. Згоду астатніх - усіх, хто спатрэбіцца, - з дапамогаю шчодра аплачаных гарлапанаў з ліку дзеячаў навукі і культуры - ён, Шутаў, атрымае. I сёння ж!

Падміргнуў свайму адбітку, звыклым рухам прыгладзіў лысіну і скіраваўся да дзвярэй. Зашпіліў, потым зноў расшпіліў пінжак (той даўно стаў цеснаваты і скоўваў дыханне), па ходу аддаў распараджэнне сакратарцы:

- Не думаю, што гаворка з дэпутатамі зацягнецца, але гарбату з малаком няхай прынясуць. Хвілін праз трыццаць.

- Зробім, Барыс Пятровіч, - пазначыла час тая і пасля таго, як за старшынёю зачыніліся дзверы, уздыхнула: ці то з палёгкаю, ці то са шкадаваннем: надта ж неахайным, недагледжаным выглядаў той сярод раскошы начальніцкіх апартаментаў! Але ж ні на позірк, ні на думкі яе Шутаў не азірнуўся.

Канферэнцзала выглядала паўпустою, але, азіраючы запрошаных, ён тут жа пераканаўся, што амаль усе, на каго спадзяваўся, прысутнічаюць. Прывітаўся, за руку - толькі з памочнікамі, зірнуў на падрыхтаваныя для яго паперы і, не чытаючы, адсунуў.

- Усе мы - аднадумцы, - звярнуўся да сабраных дэпутатаў, - і абралі служэнне свайму народу не сённяшнім днём. Не сённяшнім, і не ўчарашнім. На працягу ўсіх пражытых пад гнётам бальшавізму дзесяцігоддзяў мы, хто - адкрыта, прайшоўшы праз Гулаг, як мой бацька, хто - у меру магчымасцей, дадзеных абранаю кожным з прысутных прафесіяй, змагаліся за выжыванне нашае мовы, культуры, нацыянальнай самабытнасці. Вядома. даводзілася весці двайное жыццё, двурушнічаць, падтакваць, калі патрабавалася, а то і пасаду, як выпадала, пры ранейшым рэжыме сяму-таму займаць. Але ніхто - ніводзін з нас! - не стаў прыстасаванцам і там, дзе толькі можна было, выказваўся, даводзіў сваю думку, прапаноўваў рашэнне. I няхай яно рэдка прымалася, ніводнае слова пратэсту, нязгоды з палітыкаю, што праводзяць улады, не згінула, не патанула ў багне абыякавасці ці страху. Toe, што народ абраў нас, пагукаў да ўлады нас, - яркае сведчанне гэтаму. Прыйшоў наш час. Ён дае нам шанец дамагчыся роўнай незалежнасці для нашай рэспублікі, для нашай краіны.

Нехта з прысутных заапладзіраваў, але яго мала хто падтрымаў: сядзелі, вальяжна разваліўшыся ў зручных крэслах, зіркалі зрэдчас на прамоўцу, пакручвалі ў пальцах хто ручку, хто паперчыну, на якой і радка не з’явілася за ўсю раніцу роздуму і размоў, і ні выразам твару, ні рухам, больш-менш акрэсленым і выразным, не праяўлялі асаблівай цікавасці. Калі б Шутаў быў здольны ў гэтыя мінуты да глыбейшага назірання і аналізу, то лёгка зразумеў бы, што ўсе яны ў сапраўднасці і ў грош яго не ставілі: кожны лічыў сябе і разумнейшым, і больш адданым справе адраджэння, чым абараны старшынёю большасцю дэпутатаў Шутаў, - і палажэння больш высокага дамагліся, і званнямі ўшанаваныя, і медалькамі маглі, калі шхо, пазвінець... Таму і засталіся як не зусім ужо ўбаку, то і не наверсе. Не на самым версе.

- Гісторыя дае нам шанец, - не зважаў на крыху насцярожаную цішыню вакол Шутаў. - Ці зможам мы яго скарыстаць сабе і людзям на карысць - вось пытанне. Галоўнае - не распачаць барацьбу, а завяршыць яе перамогаю. Памяняць абрэвіятуру БНФ на БНР.

Зноў пачуліся рэдкія апладысменты, і ўсе заазіраліся на «зянонаўцаў», што сядзелі крыху асобна, убаку: няўжо і ўзапраўду адмовіліся б яны ад свайго спехам скалочанага «фронту»? Хоць, не маючы лепшага...

- Не толькі балты, але і інтэлігенцыя ў Кіеве і Расіі падтрымала б наша памкненне да незалежнасці, да ўласнай дзяржаўнасці. Падтрымала б на палітычным плане, як вы разумееце, - пераводзіў Шутаў пагляд з аднаго дэпутата на другога, яўна задаволены і сваёй прамоваю, і са­бой. - Усё ў рэальным вымярэнні павінна адбывацца тут, у Мінску, на яго праспектах, каб потым, ледзь толькі ўзнікне неабходнасць, перакінуцца і ў правінцыю, на выбарчыя ўчасткі ўсіх гарадоў і рэгіёнаў. А такая неабходнасць узнікне. I ў хуткім часе, мяркую. Перамовы, якія вядуцца з кіраўнікамі суседніх рэспулік, паказваюць: палітычныя змены не прамарудзяць. Сур’ёзныя палітычныя змены!

Ён гаварыў і гаварыў, чуйна ўлоўліваючы кожны зрух цішыні. Быццам угаворваў усіх, хто быў пагуканы і прыйшоў, - і сябе самога! - у неабходнасці падобнай сустрэчы і поўнага, няхай пакуль што абумоўленага толькі агульнасцю мэты, яднання нацыянал-патрыятычных сіл, відочнага, няхай чыста знешняга, паразумення. Здавалася, слухалі ўважліва. Ніхто не пазяхаў, дэманструючы злёгку найграную пагарду. Ніхто не замаўляў штосьці сваё, звяртаючыся да суседа. Ніхто не пасміхаўся ні адкрыта, ні ў кулак...

- Ці будзе ставіцца перад Расеяй пытанне аб прыналежнасці да беларускіх земляў Смаленшчыны?

Выпад прагучаў так неўпапад і так гучна, што Шутаў, папярхнуўшыся на незавершанай фразе, змоўк. Дакладней, знямеў, марна спрабуючы вызначыць, хто яго перапыніў, і як-небудзь прыстойна зрэагаваць. Зрэагаваць не здолеў. Як заняло раптам... Разумеў, што пытанне - правакацыйнае, што правакацыя - падрыхтаваная, і не мог вымавіць ні сло­ва, ні паўслова.

Зала ж ажывілася. Усе пачалі рухацца, прыўставаць, перамаўляцца, на нейкі час як забыўшыся на старшыню, твар якога залівала густая чырвань. I не дзіва: новаспечаныя палітыкі, без года тыдзень як дэпутаты... Адкуль бы ў каго з іх узялася ў гэту хвіліну неабходная сапраўднаму прадстаўніку ўлады дыпламатычная вытрымка?

- Ці... Цішэй! - памкнуўся ўлагодзіць залу памочнік Шутава. - Якія б пытанні ў каго ні ўзнікалі, іх можна і трэба абмяркоўваць.

- Безумоўна, - справіўся з сабою Шутаў, удзячна крануўшыся рукі памочніка. - Што ж да пытання, прагучалага толькі што, то яно заўчаснае. Заўчаснае! - і таму прапаную: сёння яго не абмяркоўваць.

- А чаму?

- Ды хоць бы таму, што для таго, каб падымаць пытанне аб далучэнні іншых земляў, перш трэба займець сваю, - не павярнуўшыся да маладзейшых і больш заўзятых калег, кінуў сівы як лунь мэтр ад літаратуры.

- 3 такімі, як вы, вечнымі рэнегатамі, не тое што не займееш...

- Прашу старшыню весці пасяджэнне ў адпаведнасці з парадкам дня і рэгламентам, - не даў той «зянонаўцу» завяршыць фразу.

- Таварышы! Таварышы!

- Спадар старшыня, мы не на партсходзе!

- Але і не на базарнай плошчы, - спрабаваў узяць сітуацыю пад кантроль Шутаў, але выкрыкі, рэплікі пасыпаліся адусюль, з усіх бакоў.

- Пратэстныя выступленні народа для вас - базар?

- У кожнага з нас адзін і той жа дэпутацкі мандат!

- Мандат той жа, а заслугі розныя.

- Мо вы ставіце сабе ў заслугу ўменне працаваць з гэб’ём?

- У нас былі заслугі перад народам, калі вы, малады чалавек, пешкі пад стол хадзілі! Так што прашу не зневажаць. Hi майго статуса. Hi майго ўзросту, - агрызнуўся грамчэй за іншых літаратурны мэтр. - Два словы па-беларуску звязаць не можаце, а туды ж!

- Мо нагадаць словы па-беларуску, якімі вы бальшавікоў і Сталіна яшчэ зусім нядаўна ўслаўлялі?

- Таварышы! Таварышы! - пастукваў па стале Шутаў, хоць і не надта шчыруючы: звычка да падобнага вэрхалу на пасяджэннях Вярхоўнага Савета сказвалася. - Прашу вярнуцца да вынесенага на парадак дня пытання і браць слова па чарзе.

- Патрабую слова!

- Мы не на мітынгу, і без лішніх слоў павінны разумець адзін аднаго.

- Павінны? А чаму ж не разумеем? Чаму соты раз перагаласоўваем рашэнне аб змене дзяржаўнай сімволікі?

- I яшчэ сто разоў будзем перагаласоўваць. Пакуль не прымем.

- А я прапаную на бліжэйшай сесіі вырашыць нарэшце пытанне аб павышэнні статуса дэпутата і яго заробку.

- Правільна! За такую працу...

- Мушу далучыцца, шаноўны Барыс Пятровіч. Абраннікі народа маюць права і на годны заробак, і на адпаведны статус, і на высокае зван­не, - зноў умяшаўся стары паэт. - Пісьменнікі Беларусі пацвердзілі сваю рашучую зацікаўленасць у змене пануючага рэжыму, і з іх рэкамендацыямі прысвоіць ганаровае званне Народнага паэта вашаму пакорнаму слузе трэба лічыцца. Думаю, трэба лічыцца.

- Хто пра Амелю, хто пра Амелеву цётку... Сцяг, герб, гімн - вось азнакі дзяржаўнасці!

- Не ўсе гатовы да такіх рашучых зменаў, - далучыўся да гаворкі яшчэ адзін з літаратараў. - У авальнай зале гучаць і іншыя заклікі. Супрацьлеглыя.

- Калі вы - пра калгасніка з Магілёўшчыны, то яму, як спатрэбіцца, лёгка рот заткнуць.

- Ну, ну!

- Настойваю на пазачарговасці пытання аб дзяржаўнай сімволіцы!

Гаварылі ўсе разам, перапыняючы адзін аднаго, і ў нейкі момант Шутаў перастаў слухаць, зрэдку варочаў галавою, адсочваючы чарговага незадаволенага, не прыслухоўваючыся ні да прапаноў, ні да пярэчанняў: хто што скажа, і так вядома, а патрэбнае памочнік для яго занатуе. Палітыка (ён ужо гэта паспеў зразумець) вяршылася і не ў гэтай зале, і не ў аваль­най, і калі не ўмяшаюцца вайскоўцы...

Думка не не жарт напалохала: мажлівасці бунту ці нават простага непадпарадкавання арміі новым кіраўнікам дагэтуль жа і блізка не падпускаў. I не толькі ён, Шутаў, а і астатнія - што тут, што ў суседніх сталіцах. Гэта азначала б канец. Канец усяму: кар’еры, спадзяванням на новы ўзлёт, самой свабодзе, урэшце! У параўнанні з такой мажлівасцю павароту падзей, тое, што адбывалася цяпер, у Шутава на вачах, выдавала (ды і было!) кепска разыграным спектаклем, у якім ігралі дылетанты. У большасці сва­ёй - дылетанты: хто ад навукі, хто ад адукацыі, хто ад літаратуры.

Пагляд Шутава слізгаў з постаці на постаць, з твару на твар, і недаўменне расло. Сэнс слоў, выкрыкаў патанаў у агульным гудзе, даўно ўспрымаемым толькі краем вуха, жэсты выглядалі недарэчнымі, усмешкі час ад часу змяняліся злосцю, злоснымі грымасамі, якія перакошвалі твары, робячы іх непазнавальнымі. I ўсё гэта плыло за паглядам, чапляла яго, прарываючыся ў свядомасць, парушаючы ўнутраную раўнавагу. Шутаў міжволі ўціскаўся ў крэсла, моцна трымаючыся за край стала абедзвюма рукамі. Так, бы баяўся раптоўна страціць прытомнасць ці - таго горш! - цалкам страціць кантроль над сабой і закрычаць што ёсць моцы: «Прэч! Пайшлі ўсе прэч!»

- Глыніце, - падсунуў яму шклянку з газіроўкаю памочнік, і Шутаў адно ўдзячна кіўнуў.

Пасля таго, як зрабіў некалькі глыткоў, палягчэла. Каб не пачынаць усё спачатку (зала па-ранейшаму гула), падняўся, грымнуў па стале адра­зу двума кулакамі, змушаючы ўсіх хоць на хвіліну аціхнуць, і некалькімі рэзкімі фразамі завяршыў пасяджэнне:

- Дзякуй за гаворку, як зазвычай, ператвораную ў дэпутацкую перапалку. Абмяркоўваць унесеныя прапановы будзем у авальнай зале, аднак зазначу, што ідэі незалежнасці патрэбна падтрымка. Рашучая падтрымка кожнага з нас. I не на словах, а на справе.

Калі рушыў да выхаду ў суправаджэнні памочнікаў, спінаю адчуў ледзяную хвалю цішыні, якая папаўзла следам.

***

Надвор’е да канца дня сапсавалася канчаткова. Халодны вецер перш крыху аціх, але неўзабаве, калі дыханне прызвычаілася да акрэплага марозцу, зноў задзьмуў з ранейшай сілай. Хутка ў паветры з’явіліся і снежныя мухі, якія з кожным імгненнем не толькі множыліся, а і раслі, наліпаючы адна на адну. Даводзілася прыгінаць галаву ці адварочвацца ад ветру, каб змахнуць іх з павекаў.

Усё - адпаведна настрою, вызначаць які Ковач у гэтыя хвіліны не ўзяўся б. 3 тугою зіркаў то на размытую плынню ветра будыніну вакзала, то на чыгуначнае палатно пад коламі маскоўскага цягніка: ад’язджаў - па ўсім відаць, назаўсёды пакідаў Беларусь нядаўні партыйны кіраўнік рэспублікі. Не проста непасрэдны яго кіраўнік, але і аднадумца, паплечнік па жыцці і барацьбе, няхай сабе да апошняга часу і выціэйшы па рангу. Праводзіў яго Ковач, раз-пораз стараючыся хоць неяк прыхаваць разгубленасць: не ў апошні ж шлях, урэшце...

- Мо не час яшчэ ад’язджаць? - вырвалася зноў, перш чым злавіў думку за хвост.

- I самому моташна, Віктар, - адгукнуўся Першы, лёгенька, па-сяброўску таўхануўшы яго плечуком. - Ды трэба, трэба ехаць. Пакуль запрашаюць...

- Няўжо ніхто ў Палітбюро не разумее ўсёй небяспекі становішча?

- Разумець разумеюць, зрабіць нічога не могуць. Ці не асмельваюцца... - дадаў пасля невялікай паўзы. - Іржа з часам нават метал раз’ядае, а чалавек... Андропаву раней трэба было ўмяшацца. Значна раней! A і ён, мусібыць, не раз, не два перасцярогся.

- Калі ўжо ўеёмагутны К,ЦБ...

- Усёмагутны - адно Гасподзь Бог, ды і то са згоды царкоўнікаў і іхняй паствы. Людзі - усюды толькі людзі, - прыпыніўся насупраць свайго вагона і зірнуў на гадзіннік той.

- Хвілін сем яшчэ ёсць, - заўважыў Ковач.

- Далёка адыходзіць не будзем, але сказаць табе на развітанне сёе-тое хачу, Віктар, - адвярнуўся ад ветру Іван Кузьміч. - I, як верыш мне па-ранейшаму, то прыслухаешся да сказанага.

- Не сумнявайцеся, - таптаўся ўкруг яго Ковач, як заведзены, не заўважаючы нi гэтага свайго нервовага кружэння, нi задужа ранняй сёлета снежнай завірухі, у якой патанала ўжо ўсё вакол, набываючы размытыя і таму нібыта фантасмагарычныя рысы. - Выпрацаваная ў апошнія меся­цы праграма дзеянняў...

- Ды плюнь ты на ўсе праграмы! - занерваваўся і той, фізічна адчуваючы няўмольны бег часу, апошніх хвілін перад расстаннем - і з вер­ным таварышам, і са сваім краем . - Час супраць нас, Іван. I гэта зусім не азначае, што яго можна праігнараваць. Задоўга чакалі пэўных змен у партыі, а чаго дачакаемся, і думаць не думалася. Вось і трэба разумнець. Прыстасоўвацца.

- Прыстасоўвацца?!

- Прыстасоўвацца. Да новых умоў. Да новых павеваў, - бы і не заўважыў ён воклічу Ковача, спяшаючыся сказаць тое, што адкладваў на гэту апошнюю хвіліну. - Прыглядвацца да новых людзей, вызначаць іх моцныя і слабыя бакі, іх вартасці і хібы... Патрэбны новыя людзі, новыя лідэры, Віктар! Не для таго, каб вярнуць і нікому не даць у дальнейшым парушыць вернутую ўладу, а каб не даць поўнасцю змяніць арбіту руху да вызначанае некалі мэты. Сёння рух дае збой, шлях спатыкаецца на кожнай купіне і шчэрбіне, а ўсё таму, што няма прытоку - спыніўся! - новае крыві. Маладой крыві. I калі тутэйшыя ці маскоўскія рэнегаты здолеюць прывабіць на свой бок моладзь, шлях абрынецца ў добра і загадзя падрыхтаваную бжэзінскімі ўсіх масцей бездань.

- Адзін з імі купленых - усё яшчэ ў Крамлі сядзіць, - буркнуў Ко­вач. - Не знайшлося нікога, хто прыдушыў бы гада!

- За яго пентагонаўскія ястрабы ўсю моц сваіх армій абрушылі б на Савецкі Саюз... - церабіў падбародак, узіраючыся ў Ковача той. - Ра­зумна трэба дзейнічаць, спакваля завалодваючы і страчанымі па яго віне пазіцыямі, і людскімі душамі. Новую тактыку выпрацоўваць, адбіраць з людскога матэрыялу лепшае. Ты там, у Вярхоўным Савеце, звярні ўвагу на настырнага змагара супраць карупцыі у вышэйшых эшалонах улады і на месцах.

- Старшыню саўгаса з Магілёўшчыны?

- Яго, - пацвердзіў той. - Калі ён са сваімі прэтэнзіямі ўжо да генсека, які назваўся прэзідэнтам, дапяў, то можа далёка пайсці. Калі збоку - і своечасова! - дапамагчы. Вось і прыгледзься да яго. Дапамажы, як спатрэбіцца, калі палічыш магчымым. Толькі як мага незаўважней, цішком, ні сябе, ні яго без дай прычыны не падстаўляючы.

Ёсць! - па-вайсковаму коратка адказаў Ковач.

- Цягнік адпраўляецца! - гукнула з-за снежнай мітусні правадніца. - Прашу ўсіх зайсці ў вагон!

- Ну, не памінай ліхам, Віктар, - падаў руку, а потым і моцна абняў злёгку разгубленага Ковача, паляпаўшы яго па спіне. - Будзе мажлівасць, выклічу...

- Удачы!

- На ветэранаў ва ўсіх справах абапірайся, - ужо з вагоннай прыступкі гукнуў той. - Яны і раней не падводзілі нас, і сёння не падвядуць. Нашы людзі!

Цягнік натужна, з грукатам крануўся з месца, з рэпрадуктара на рагу вакзала, як зазвычай падчас адпраўкі маскоўскага, грымнуў марш, і мажорныя акорды яго, перамешваючыся з ветрам і снегам, здаецца, засыпалі Ковача, прыстылага да ўласнага ўзмаху рукі, завіслай у паветры. Толькі калі хтосьці, спяшаючыся ў будынак, далей ад завірухі, злёгку таўхануў яго («Прабачце!»), апусціў руку, крыху атросся ад наліплага на паліто сне­гу і няспешна рушыў уздоўж платформы, крокі за тры ад краю, да пляцоўкі, дзе была прыпаркаваная машына.

«Занадта ранняя завіруха... Яшчэ і каляндарная зіма не наступіла...» - няўцямна вярнуў мільганулую колькі хвілін таму думку і здзівіўся і думцы, і таму, што толькі цяпер заўважыў густы снегапад, моцныя павевы па-зімоваму халоднага ветру і неяк вельмі хутка апусцелы перон. Выходзіла, аднаму яму не трэба было нікуды спяшацца, і Ковач міжволі азірнуўся, зноў і зноў азіраўся на даўно зніклы ў снежнай замеці цягнік, быццам штосьці - штосьці важнае, што прапусціў! - усё яшчэ хацеў там угледзець. Хацеў - і не мог. I марна запавольваў крокі, марна ўзіраўся, напружваючы і зрок, і памяць: перад вачамі стаяў адно мокры ад расталых сняжынак твар Івана Кузьміча, і яму па-ранейшаму здавалася, што на маршчыністых шчоках таго паблісквалі не кропелькі вады, а слёзы. Скупыя мужчынскія слёзы.

***

Зазірнуўшы ў паштовую скрынку і не знайшоўшы там, як звычай­на ў гэты час, газет, Шэршань, перш чым зноў насунуў скураную пальчатку, незадаволена пстрыкнуў пальцамі: а восьмай гадзіне падобнае раней не здаралася... Прымкнуў скрынку і, пацепваючы плячамі, пайшоў з пад’езда да машыны. Ужо ад машыны, прытрымліваючы дзверку, чамусьці азірнуўся на дом, на вокны сваёй кватэры на трэцім паверсе. Злавіў сябе на гэтым руху і, здзіўлены і сваёй нязвыклай сентыментальнасцю (з чаго б раптам?) і мільганулай трывогаю (за каго, як жонку адправіў на курорт, а сын тэлефанаваў толькі ўчора?), хмура павітаўся з вадзіцелем.

- Чаго ўстаў? Паехалі!

Той хацеў штосьці сказаць, у апошні міг літаральна злавіў сябе, што называецца, за язык, ледзь прыкметна перасмыкнуў плячамі і рвануў з месца, усім сваім выглядам дэманструючы: «А я - пры чым?»

- Газет не прыхапіў?

- Дык вы ж...

- Спынішся каля кіёска на рагу перад паваротам, - загадным то­нам, што здаралася з ім нячаста, дадаў Шэршань, не даслухаўшы фразы, не звярнуўшы ўвагі на сухое «Ёсць!» у адказ: штосьці муляла, штосьці ён сваім сабачым нюхам адчуваў, а што? Не з апахмелу ж! - не піў учора, не напіўся... з сынам нармальна пагаманіў...

Калі машына тармазнула, сам выйшаў, каб купіць газеты, хоць ля акенца ў кіёск тапталася некалькі чалавек. Шэршань прыстроіўся да чаргі, гэтак жа, як і астатнія, моўчкі пераступаў з нагі на нагу, пакуль не наблізіўся да шчыліны ў акенцы.

- «Советскую Белоруссию» - сунуў грошы старой кіяскёрцы, потым чамусьці, паспешліва корпаючыся ў кашальку, дадаў: - Усе сённяшнія цэнтральныя газеты - нашы і маскоўскія!

Згроб газеты. Не зірнуўшы, сунуў у кішэню пададзеную кіяскёркаю рэшту. Вярнуўся да машыны. Садзіцца ў машыну не стаў: прайсці заставалася якіх паўквартала, махнуў лейтэнанту («Едзь!») і пайшоў па заснежаным тратуары ўніз. За паварот і ўніз, да паста. Яшчэ не ведаючы - і ўжо разумеючы! - што здарылася штосьці надзвычайнае. Менавіта надзывчайнае, тлумачэння якому ён не знойдзе ні ў газетах, ні ў сценах КДБ... Здавалася, ад тоўстых каменных сценаў будынка патыхала холадам і трывогаю.

Паставы звыкла казырнуў, прапускаючы ў вестыбюль. Калідоры звыкла пуставалі, праз шчыльна зачыненыя дзверы ўздоўж калідора не далятала ні гуку. Ніхто не трапіўся па дарозе ў кабінет. Усё - як зазвычай, як у любы дзень раніцою, калі справы, прызначаныя стрэчы, тэлефонныя званкі яшчэ не паланілі цяжкую, звыкла гнятлівую тут з даўніх часоў цішыню. Шэршаню яшчэ ўчора і ў галаву не прыйшло б услухоўвацца ў яе, азіраючыся на кожныя дзверы, а цяпер...

«У псіхушку, няйначай, душа рвецца...» - пачуў уласную думку як бы збоку, ад каго іншага, і нават спалохаўся: самы час паддражніваць нячысціка! - і так, напэўна, радуецца...

Кінуўшы газеты на стол, распрануўся тут жа, каля стала, кінуў паліто і пальчаткі на крэсла збоку і разгарнуў «Правду». Нічога, што насцярожвала б... Стаў шаматаць старонку за старонкаю, газету за газетай (для нечага ж накупляў іх цэлую кіпу!) і, калі наткнуўся ў адной са сваіх на загаловак: «Савецкі Саюз загадаў доўга жыць», гучна вылаяўся. Не чытаючы, набраў нумар экстранай сувязі.

- Палкоўнік Шэршань. Звяжыце мяне з генералам.

- Ёсць.

- Ёсць сувязь? - нецярпліва перапытаў праз некалькі секунд.

- Ніяк не, таварыш палкоўнік, - прагучала ў адказ. - Генерал ад’ехаў.

- Куды? - вырвалася ў Шэршаня, хоць гэта пярэчыла статутнаму палажэнню, і каму, як не яму, пра гэта ведаць.

- Не ўпаўнаважаны, таварыш палкоўнік, - спакойна адказаў абанент і адключыўся.

Шэршань цяжка гэпнуўся ў крэсла, пацёр пальцамі скроні. Потым пакасіўся на газету, без асаблівае ахвоты, з цяжкім сэрцам падсунуў яе бліжэй, каб урэшце азнаёміцца з інфармацыяй. I так ясна было: змова! змоўшчыкі ажыццявілі задуманае!

Словы скакалі перад паглядам, і, не дачытаўшы, Шэршань ускочыў, адпіхнуў крэсла ад стала, потым зноў абваліўся на яго, не проста абураны - раз’юшаны. Як? Ён, палкоўнік КДБ, дазнаецца пра развал краіны з друку?! Ды што яны ўсе ў гэтым ведамстве рабілі, як падобнае стала не проста магчымым, а нечаканым?

Мільганула думка, што ён успрымаў факт, і факт не правераны, залішне эмацыянальна, і не тое што вылаяцца, выкаўтнуць пераселае ў глотцы паветра нейкі час не мог. Задыхаўся, нагадваючы рыбіну з выпучанымі вачамі, чырванеў, наліваючыся выбуховай сілаю, якая магла разадраць яго на кавалкі і кавалачкі.

Прыкрыў вочы. Напружыў волю, канцэнтруючыся на адной адзінай загаднай думцы: «Спакойна! Спакойна, палкоўнік!», і калі дыханне вырвалася з грудзей, з палёгкаю вылаяўся. Раз. Другі раз. Пакуль, як кажуць, не прарвала. Самыя брудныя мацерныя словы, якія толькі ўзгадваліся ў гэ­ту хвіліну, пасыпаліся градам. Шэршань, падняўшыся, кідаўся ўзад-упе­рад па пакоі і крыў усіх як ёсць за тупасць і фанабэрыю, за прадажнасць, баязлівасць і бесхрыбетнасць, за фанатычны аптымізм, даўно нічым не падмацаваны, і вечныя спадзяванні на авось - за ўсё! Лягчэй не станавілася, але дыханне аднавілася і здольнасць разважаць паціху вярталася.

«Кіраўнікі трох савецкіх рэспублік, якія, здавалася, толькі ўчора вылучаліся на высокія пасады сваімі партэлітамі і прысягалі на вернасць першаму прэзідэнту Савецкага Саюза, некалькімі росчыркамі пяра перакрэслілі васьмідзесяцігадовы шлях народаў - агульны і неймаверна цяжкі шлях!», «Канец камуністычнай імперыі...», «народы заслужылі незалежнасць...» - пішуць. А хто спытаўся ў народаў? Пасля таго, як усе на­роды на рэферэндуме сказалі: Савецкаму Саюзу - быць, і паўгода не прамінула... У гісторыю шчэмяцца! Царкамі захацелася пабыць! А грэбаны прэзідэнт за крамлёўскімі сценамі адседжваецца!»

Апошняя думка зноў выклікала выбух бруднай лаянкі, і зноў Шэр­шань кідаўся ад сцяны да сцяны, як загнаны ў клетку звер, не ведаючы, не знаходзячы выйсця для ўскіпелай энергіі. Трэба ж было неяк (як?) вытлумачыць хоць самому сабе, чаму не былі своечасова прыняты - і дагэтуль не прымаюцца!- меры супраць змовы, супраць змоўшчыкаў, чаму ўсёмагутны КДБ бяздзейнічае, а ён, палкоўнік спецслужбы, не можа звязацца нават з непасрэдным сваім начальствам.

Вытлумачэння не было. Выплеснутая злосць цёмнымі хвалямі перакочвалася па кабінеце. Шэршаня нават злёгку пахітвала з боку на бок, і ён, спустошаны, знямоглы, апусціўся на сваё крэсла і нейкі час тупа пазіраў на тэлефоны, якія ўсе, як адзін, маўчалі. «Мо ўжо і сувязь адключылі?» - мільганула трывога, і, каб праверыць думку, зняў трубку. Слухаючы доўгія гудкі з так і не паднесенай да вуха трубкі, доўга разважаў, каму пазваніць, і не адразу даўмеўся. Калі рука машынальна падалася да дыска, стаў набіраць нумар памочніка генерала.

- Іван Данілавіч? Палкоўнік Шэршань.

- Добры дзень, палкоўнік. Калі вы з пытаннем...

- Я чакаю распараджэння.

- Распараджэнняў пакуль што няма. Загадана чакаць. Усім зага­дана чакаць.

- Дачакаліся ўжо, ё... - кінуў Шэршань трубку, на міг апярэдзіўшы новы прыліў гневу, гнеўнага абурэння, але чарговыя мацюкі толькі злёгку ўскалыхнулі цішыню і згаслі, вярнуўшы змогу. Змогу, якая расцякалася па ўсім целе і ў нейкі момант абярнулася раптоўнай абыякавасцю. Так, быц­цам штосьці замкнула ў ім і гэта кароткая тэлефонная перакідка словамі канчаткова пазбавіла не толькі ўпэўненасці, а і звыкла ўласцівай яму волі да руху, да супраціўлення любым абставінам і перашкодам.

Сабраў у стос газеты. Уключыў невялікі тэлевізар у кутку кабінета, каб адсачыць, што перадаецца, што трапіла ў выпускі навінаў, але на ўсіх каналах ішлі звычайныя для гэтага часу перадачы для дома, для сям’і. Прыглушыў да мінімальнага гук, дастаў з шуфляды радыёпрыёмнічак, кінуты туды хто ведае за якім часам, паспрабаваў прамацаць эфір, але батарэйкі селі, а шнура, каб падключыцца да электрасеткі, побач не аказалася. Пачаў высоўваць шуфляду за шуфлядаю - знайшоў. Стаў падключаць - не атрымалася: нешта недзе заядала... Кінуў і шнур, і прыёмнік назад, адкінуўся на спінку крэсла, выпрастаўшы ногі і прыкрыўшы вочы. Чаго, запытацца, мітусіўся? Загадана чакаць распараджэння, загады трэба выконваць...

Паступова знікала адчуванне часу. Шэршань то нерухома, уставіўшыся ў адну кропку, сядзеў у крэсле, то праходжваўся па пакоі. Праслухаў некалькі выпускаў навінаў, у якіх коратка паўтаралася ўжо вядомая інфармацыя. Некаму званіў. Адказваў на нечыя тэлефонныя званкі. Як зазвычай. Як у любы руцінны дзень. Быццам нічога не здарылася. Быццам з лесу, з пушчы не прагучала на ўвесь свет: Савецкага Саюза больш няма. Быц­цам Савецкі Саюз - не яго Радзіма.

Пазваніўшы ў гараж і загадаўшы падаць машыну, Шэршань яшчэ не ведаў, куды скіруецца. Дадому? Там пуста і няўтульна. Да каго з чыноўных сябрукоў? Што ён ім скажа, калі якраз яму трэба б ведаць больш, і не сённяшнім днём? У якую-небудзь карчму? Не той выпадак, каб набрацца як свіння ў прысутнасці звыклай да чаго заўгодна абслугі.

- У Азярын, Анатоль, - спакойна сказаў вадзіцелю, апусціўшыся побач. - У лясны домік.

- Ёсць, - пакасіўся той на палкоўніка, але ніяк не зрэагаваў.

- Самы час падумаць, - дадаў Шэршань, не чакаючы адказу, і ні слова ў адказ не прагучала: што на такое скажаш?

Ужо на выездзе з горада вадзіцель спытаў, ці трэба заязджаць у гастраном за сякім-такім харчам, але пачуўшы кароткае «Не!», больш у га­ворку не ўступаў: мала нагадвала хмурае маўчанне Шэршаня звыклы на­строй яго перад загараднай паездкай? - дык жа і дзень, як ні стаўся да абнародаванага рашэння, гнюсненькі, і паездка не пры канцы тыдня: ні бабы, ні гарэлкі...

- Мо адскочу і прывязу што з прыпасаў? - усё ж пацікавіўся яшчэ раз, тармазнуушы за мастком, каля самай дарожкі да дома, прыцярушанай сцяжком.

- Патрэбнае знайду і тут, - пацягваўся Шэршань. - Вяртайся, лейтэнант.

- Прыехаць, як зазвычай...

- Не трэба! - кінуў ён, павярнуўшыся да вадзіцеля, і толькі калі заўважыў, як прыўзняліся ў лейтэнанта бровы над застылым у позірку недаўменнем, крыху мякчэй дадаў: - Сёння - не трэба. Заўтра. Адно каб паспець своечасова на службу.

Ёсць! - таптаўся той каля машыны.

- Штосьці незразумела?

- Загад зразумелы, таварыш палкоўнік, - казырнуў лейтэнант. - Дазвольце ехаць?

- Каціся, - буркнуў Шэршань, кіруючыся да ганка, і не павярнуўся ні на стук дзверцы, ні на рэзкі старт з месца, калі пасля таго, як натужна ўзвыў матор, стаў аддаляцца яго гул, што прыглушаўся нейкі час ледзь чутным шоргатам колаў. -Унюхаў-такі сёе-тое, сукін сын!

Ішоў не спяшаючыся. Дзівіўся, хоць і без асаблівае радасці, на сосны ўздоўж берага сажалкі, на чысціню не першага сёлета снега, на каляровыя водсветы сонечных промняў перад заходам сонцам на прыцярушаным сасновымі голкамі і снегам даху. Думаў, што, калі і любіў што ў жыцці па-сапраўднаму, то гэту мясціну, гэту сажалку і дом пад соснамі, які яму ніколі не належаў. Не належаў... Дык і нішто іншае не належала! Прыйшоў у гэ­ты свет без анічога свайго - і адыдзе, нічога з сабою не прыхапіўшы. Мо хіба гэты адвячорак...

Шэршань дастаў з кішэні ключы, але ў дом заходзіць не стаў - не хацелася. Ды і рана яшчэ. Захінуўшы паліто, апусціўся на драўляную прыступку ганка, на самы парожак. Так, абхапіўшы сябе рукамі, і сядзеў. Хвілін, якія няспешна наліпалі адна на адну, не лічыў. Hi пра што канкрэтнае не думаў. Думкі, як і позірк, пераляталі з аднаго на другое лёгка, нязмушана. Сінічка трапляла на вока - і ён сачыў за ёю з ціхім смуткам. 3 боку сажалкі далятаў нейкі згук - і ўзгадваў, як плаваў у яе халаднаватай вадзе ўлетку... і не адзін...

Адзін, не адзін - урэшце, значэння не мела, бо заўжды апасля заставаўся адзін. Хоць на службе, хоць дома, хоць тут. Перш нячаста, потым усё часцей, апошні год - пастаянна. I што гэта мяняла? Што падмяняла ці адмяняла? Любыя повязі паміж людзьмі - слабыя і няпэўныя. У адным выпадку на матэрыяльным інтарэсе трымаліся, у другім - на палітычным. Прайгравалі ў свой час і тыя, хто ўвесь час свае выгоды падлічваў, і тыя, хто без страху і сумненняў абараняў абраную ідэйную пазіцыю - абраную ідэю. Прайгравалі - адны спакойна, другія з трагічным для душы неразуменнем: чаму? за што?!

Вечны ідыятызм усё тых жа на ўсім працягу гісторыі пытанняў! Ча­му? Таму, што жыццё, адпушчаныя ім дні ў скарбонку, як даляры, не сунеш. За што? А хоць бы за тое, што аднойчы стаў думаць: ад цябе штосьці ў гэтым жыцці залежыць...

Да падобных высноў у сваіх разважаннях Шэршань рэдка калі прыходзіў. Ды і рэдка - не тое слова! Не часу, веры не ставала, каб усур’ёз разважаць над сэнсам свайго ці чужога існавання: штодня ж назіраў (а то і даводзіў сяму-таму): жыццё чалавечае капейкі ломанае не каштавала, не тое што розныя там «сю-сю - ма-сю». Сюсюкай ці выкабеньвайся над тым, што падносіла на кожным сваім прамежку жыццё, - вынік адзін: лёс так або іначай пасмяецца з цябе, з тваіх чаканняў і спадзяванняў. Так або іначай. Раней ці пазней. Калі сам - і тады, калі схочаш! - не паставіш кропку. Кропку, няхай не вельмі зграбную, але дакладную, як паказаная разамлелай ад чакання публіцы фіга.

Не сонца (яно ўжо даўно схавалася за хмаркаю), а само адвячоркавае святло, здавалася, садзілася за лес: там ужо шырылася цёмная, цёмна-ліловая паласа, якая падымалася і зацяняла далягляд. Над палянаю, над домам неба яшчэ сінела, а ў сажалцы, дальні край якой бачыўся з ганка, ужо збіралася цемра, нідзе, ніводным водсветам не адгукаючыся пагляду.

«Самы час, каб памінаць...» - мільганула неакрэсленая і таму вокамгненная думка, і Шэршань толькі ў гэты момант адчуў, што холад прабіраў да касцей. Падняўся. Крыху патаптаўшыся на ганку, намацаў сунутыя ў адну з кішэняў ключы. Не з першага заходу, але адамкнуў дзве­ры і шырока адчыніў іх, каб упусціць у дом промні апошняга святла. Міг-другі прамарудзіў, спрабуючы зарыентавацца ў згадках, і прайшоў напрасткі ў пакой, да пісьмовага стала, дзе ў адной з шуфлядак трымаў - у адпаведнасці з няпісаным правілам, якога звычайна прытрымліваўся ў любым стане, прыхоўваў ад самога сябе пляшку малдаўскага каньяку, а ў другой (ніжняй) - баявы пісталет, прывезены некалі з Афгана. Перш дастаў пісталет і, праверыўшы, паклаў на стол, потым узяў з верхняй скрынкі каньяк і з пляшкаю ў руцэ вярнуўся на ганак. Адкаркоўваючы яе, прасачыў за цёмнай паласою неба над лесам, потым цяжка апусціўся на ранейшае месца. Паёрзаў крыху і для большай зручнасці прываліўся спіною да шулы. Выпрастаў ногі і ўздыхнуў: пляшка сагравала руку, а трэба б, каб душу...

Позірк усё яшчэ спрабаваў утрымаць цямрэчу ад распаўзання і няўмольнага набліжэння, а ў душы Шэршань даўно змірыўся і з гэтай шараю гадзінай, і з выспелым рашэннем тут, у адзіноце, сам-насам з бязмежжам, якое згасала на вачах, памянуць «вялікі і магутны»: яму ён аддана служыў, у росквіце яго, як сёння стала ясна, бачыў адзіны сэнс усяго таго, што рабілася і чынілася. Абвешчана смерць краіны - і хрэн з ёю! А вось сэнс... Вялікая ідэя, якую так бяздарна прапілі-пражралі (і ён, Шэршань, у тым ліку), была сапраўды вялікаю. Як ні круці, а не супраць краіны, якую называлі Савецкі Саюз, а супраць ідэі, якая зрабіла яе Савецкім Саюзам, змагаліся прайдзісветы ўсяго свету!

Шэршань піў каньяк проста з гарла, адганяў збрыдлыя за дзень думкі - і запіваў іх, не пражытае жыццё памінаючы, а ўсё яшчэ жывую веру ў жыццё, у яго працяг глушачы. Які працяг? У чым? Агонія распа­ду, хутчэй за ўсё, не адно дзесяцігоддзе будзе доўжыцца - і што? Смяяцца? Плакаць? Піць да чорцікаў у вачах, спрабуючы да новых гаспадароў прызвычаіцца?

Сплюнуўшы думку пад ногі, Шэршань падняўся. Трасянуў пляшку - штосьці яшчэ боўталася... Салютнуў ёю ўжо амаль да канца зацягнутаму шэранню небу, дапіў рэшту і пайшоў у дом. 3 парога кінуў пустую бутэльку назад, у снег. Адвячорак саступаў вечару, ён, палкоўнік КДБ Шэршань, саступаць новаму дню, нейкаму новаму жыццю не збіраўся. Даволі таго, што ў мінулым прайграна ім самім. Засталося годна прызнаць, што прайграў усё, і паставіць кропку.

Святло згасала. Чорнае вока сажалкі ў абрамленні прыцярушаных ранішнім снегападам соснаў яшчэ не злілося са змрокам, хоць ужо не люстравала ніводнага водсвету неба, і ўсё ж невялічкі прагал сінечы на заха- дзе сведчыў: дзень не дагарэў, а дагараў... Hi ўскрыку птушкі, ні павеву ветру. Так, бы паўсюль, ад краю да краю леса, ад краю да краю света ўсталявалася на некалькі хвілін цішыня.

Калі з дома, з так і не прычыненых дзвярэй пачуўся кароткі, здавалася, прыглушаны самой гэтай цішынёю стрэл, хмарны покрыў ледзь прыкметна ўздрыгнуў, і шэрань тут жа зацягнула апошні светлы прагал. Змрок пачаў гусцець, і ў хуткім часе ўжо цяжка было б правесці мяжу між цёмным, адразу пачарнелым небам і ахутанай шчыльнаю цямрэчаю зямлёй.