Дэтэктыўны сюжэт [Иван Клименков] (fb2) читать онлайн

Іван КЛІМЯНКОЎ

ДЭТЭКТЫЎНЫ СЮЖЭТ

Аповесць

Дзверы былі не замкнёныя, падаліся лёгка і бязгучна, як толькі Альберт павярнуў ручку. Пераступіўшы парог, ён апынуўся ў прасторнай, цемнаватай пярэдняй, усёй істотай адчуўшы ўгульнасць і спакой жытла, яго да драбнейшых адценняў знаёмыя пахі. Ён уключыў святло, павесіў на разгалістыя аленевыя рогі капялюш і плашч, затрымаўшы на момант позірк на гэтай адмысловай, выдатна апрацаванай вешалцы, усміхнуўся і тут жа, бязгучна ступаючы па варсістым дыване, накіраваўся ў жончын кабінет. У яго не было сумніву, што Рэгіна там, і ён нават уяўляў позу, у якой яна паўсядзела-паўляжалаў глыбокім крэсле.

Рэгіна сапраўды, заплюшчыўшы вочы, схіліўшы на плячо галаву, сядзела ў крэсле. Збоч крэсла, на падлозе, стаяла напалову выпітая бутэлька віна і крышталёвы бакал з рэшткамі цёмна-барвовай вадкасці на донцы.

Альберт не мог стрымаць кароткай непрыемнай дрыготкі, адчуў да моташнасці непрыемны кісла-салодкі і рэзкі прысмак у роце: як можна піць такую мярзотнасць? Сам ён цярпець не мог кіслых вінаў, і яму было дзіўна, што некаму яны даспадобы.

Рэгіна, пэўна ж, адчувала, што ён стаіць перад ёю, але ніводная рысачка не кранулася на яе твары, змірэнчым і глыбока няшчасным.

Злёгку паружавелыя шчокі і скрушна стуленыя вусны надавалі ёй хваравіты выгляд. Прыгожа зробленая прычоска, сукенка з зялёнага аксаміту, тры ніткі пералівістых жамчужных караляў, што абвівалі яе доўгую шыю, як ні дзіўна, падмацоўвалі ўражанне нямогласці і знясіленасці.

Рэгіна заўсёды была паслядоўнай. Яна ніколі не садзілася за пісьмовы стол, не прыбраўшыся як на нейкую неймаверна важную ўрачыстасць. Гэта была неад'емная ўмова яе творчага працэсу, пад якую яна даўно падвяла неабвяргальнае абгрунтаванне: знешні выгляд адэкватна адбіваецца на ўнутраным стане душы, і, у сваю чаргу, на змесце і форме твора.

Альберт быў згодны з ёй. Нават ледзь прыкметная неахайнасць у яго гарнітуры, ці не зусім добра завязаны гальштук, імгненна псавалі яму настрой, выклікалі адчуванне, што кожны заўважае гэта, грэбліва крывіць твар, і тады ён губляўся, ніякавеў, не мог пазбавіцца ад усведамлення сваёй нягегласці, непаўнацэннасці.

Ён паглядзеў на друкавальную машынку на пісьмовым стале. Ліст паперы, запраўлены ў карэтку, быў амаль чысты, толькі чарнеліся тры ці чатыры радкі, а ўверсе, нібы пракляцце, стаяла тлуста выбітая лічба 13, як і ўчора, і пазаўчора, як і тыдзень назад.

Ён глыбока, са спачуваннем, уздыхнуў, паклаў ёй далоні на плечы.

— I сёння ніякіх зрухаў?

— Ніякіх.

— Ніводнага радка? Ніводнага слова?

— Ніводнага.

Словы яе гучэлі апатычна, без усякіх адценняў, як пад гіпнозам.

— Не бяда, — паспрабаваў суцешыць ён. — Да канца тэрміну цэлых два тыдні.

— Усяго два тыдні.

— Гэта нямала. Пры тваёй працаздольнасці. Не сумняваюся — ты напішаш гэтую злашчасную аповесць.

— Замаўчы. 3 мяне хопіць. Я здаюся. 3 літаратурай скончана!

— О, калі б гэта ад цябе залежала. Але ты яе палонніца. Ты не зможаш без гэтага.

— На жаль, не магу. Літаратура мой крыж, мой рай і маё пекла.

— Тады паслухайся мяне — плюнь на гэты конкурс. На які ляд ён табе? Тым больш, ты ніколі не пісала дэтэктываў.

— Таму і хачу стаць пераможцам. — У голасе яе чуўся выклік. — Гэта вар'яцтва, але я нічога не магу зрабіць з сабою. Ды, урэшце, няўжо я няздатная "закруціць” нейкае там забойства, абрабаванне? Няўжо ў мяне настолькі чэзлая фантазія? Я сканаю ад крыўды, калі не адхаплю Гран-Пры.

— Неабавязкова Гран-Пры.

— Абавязкова. Іншае не мае сэнсу. Толькі адкуль гэтая апатыя? Творчая нямогласць? Нічога падобнага са мной не здаралася.

— Наколькі я чуў, такое бывае з кожным творцам.

— Але чаму менавіта цяпер? У такі адказны момант? Хаця ўсё зразумела — ТЭРМІН. Для мяне яго ніколі не існавала, і таму словы самі сабой ткаліся ў палатно твора, без напружання, без пакут. Не трэба і доказу — усякае абмяжаванне, усякая ўмова для творцы — гвалт. Гвалт над розумам, над душой.

Альберт апусціўся ў крэсла насупраць.

— Павер, тут няма ніякай трагедыі. Ты проста стамілася. Адсюль і надлом. Зноў раю — плюнь на ўсё гэта.

— Як ты можаш!

— А што? У конкурсах няхай тузаецца моладзь, пачаткоўцы. Тым больш у галіне дэтэктываў. А ты і без таго — велічыня. Празаік ад Бога. Ці не так пішуць пра цябе крытыкі?

Яго спакойны разважлівы тон не суцешыў, як ён спадзяваўся, жонку, і, нават, як падалося яму, яна нечага спалохалася, спахмурнела і доўга маўчала. Потым шумна, як быццам на нешта адважылася, выдыхнула паветра, страсянула галавой.

— Я напішу гэтую аповесць, — з зацятай упартасцю, нібыта давала клятву, вымавіла яна. — Чаго б гэта ні каштавала. I атрымаю Гран-Пры. Справа тут, нават, не ў літаратуры.

— У чым тады? — Ён пільна, дапытліва глядзеў ёй у вочы.

Яна збянтэжылася, сутаргава прыкусіпа вусны, але ў наступнае імгненне Альбертаў позірк прасвятлеў, у вачах і на твары з'явілася вясёлая хітраватасць, на губах таямніча-загадкавая ўсмешка. Здавалася, ён ведаў і хаваў ад яе нейкі цікавы, важны сакрэт

Яна па-свойму зразумела перамену ў яго твары, разгадала ўсмешку.

— Ты нечаму рады?

— Я? Злітуйся.

— Не адпірайся, я бачу. Цябе заўсёды радавалі мае літаратурныя няўдачы.

Яна гаварыла з непадробнай крыўдай, але ў глыбіні душы была задаволена, што такім чынам удалося пакінуць яго пытанне без адказу.

Ён, аднак, сур'ёзна ўспрыняў яе папрок, быццам баронячыся, прыўзняў і выставіў уперад далонь правай рукі.

— Бог з табою? Няпраўда ўсё гэта.

— Няпраўда? Думаеш, я не бачу, як ты смакуеш маё гора? Думаеш, не бачу тваёй брыдкай узнёсласці?

Яна добра ўсведамляла, што нагаворвае, нясе самую сапраўдную лухту, аднак з кожным словам усё мацней распальвала сваю крыўду і ўсё больш верыла ў існасць таго, што кажа.

— Ты ніколі не мог дараваць мне майго таленту Ты і ў адвакаты з пракурораў пайшоў, каб хоць нечым праславіцца, а не быць проста мужам знакамітасці.

— Ну, гэта ужо смешна. I не сціпла.

— Няхай сабе. Думаеш, я сляпая? Думаеш, не заўважаю, як ты зларадна паціраеш рукі, пасміхаешся, пазіраючы на мяне? Бо мой поспех быў бы чарговай стрэмкай твайму пачварнаму самалюбству. Я ненавіджу цябе.

Вочы яе палалі гневам, яна ледзь стрымлівала рыданні.

Альберт, быццам не заўважаў яе ўзрушанасці, быў на дзіва спакойны, і позірк яго свяціўся спачуваннем, а на твары ляжаў выраз усёдаравальнасці. Ледзь прыкметная, добрая ўсмешка, што кранала яго вусны, дакорліва гаварыла: “Ах, якое ж ты яшчэ дзіця”.

О, як яна ненавідзела і гэтую ўсмешку, і добрыя разумныя вочы, пад шкельцамі ў тонкай залатой аправе, і ягоную гатоўнасць сцярпець усякія папрокі, нараканні і нават абразы.

“Ён ставіцца да мяне, як доктар да хворага. Ён наўмысна здзекуеццаз мяне.”

— Супакойся. Бог сведка — я заўсёды зычыў табе поспеху. - У голасе Альберта чулася непадробная шчырасць. — Ды ты і сама не верыш у тое, што кажаш. А мая радасць, паціранне рук... што ж, не адмаўляю. Але прычына таму зусім іншая.

— Не крыўляйся. Прычына мне добра вядома.

— А вось і не. Ты нават не здагадваешся пра яе. Словам — у мяне для цябе сюрпрыз.

— Сюрпрыз?

— Ну так. Наколькі я ведаю, усе твае беды ад таго, што ў цябе няма тэмы, сюжэта. Ты не ведаеш, пра што пісаць.

— Ты празорлівец. Але хіба не пра тое кажу я ўвесь час? Калі б у мяне быў хоць больш-менш акрэслены сюжэт, калі б твор жыў у маёй душы, у маім уяўленні, хапіла б і тыдня, каб перанесці яго на паперу. А ў мяне няма нават абстрактнай задумы. Я кідаюся ад адной тэмы да другой, прыдумваю сітуацыі, сцэны і... усё не тое, усё дробязнае, нязначнае, гаворанае-перагаворанае. I незаймальнае.

— Калі так — я тваё выратаванне.

— Ты?

Яна не магла схаваць сарказму.

— Чаму б і не? У мяне ёсць выдатны сюжэт. 3 каханнем, здрадай, забойствам. Дарэчы, забойства - неад'емная частка дэтэктыўнага твора?

— Неабавязкова.

— Але ж без забойства рэч у гэтым жанры, што страва без солі. Пагадзіся.

Ёй усё было зразумела. I ў душы з'явілася пачуццё грэблівасці і пагарды да мужа. Карцела адным разам абсекчы яго віжаванне, выкрыць, вывесці на свет тое, што ён думаў на самай справе. Але ўсё-такі злітасцівілася, здолела стрымаць сябе і, паціснуўшы плячыма, суха прамовіла.

— Што ж, табе і карты ў рукі.

Ён роблена засмяяўся дробным смяшком, махнуў рукой.

— Куды мне. Які з мяне пісака. Ды, па праўдзе, я не без кепікаў адношуся да самага што ні ёсць геніяльнага твора. Бо ўсе гэтыя “шэдэўры” не жыццё, а яго цень, чэзлы, размыты адбітак. Упэўнены, калі б увялі закон, які дазваляў бы займацца белетрыстыкай толькі пасля пяцідзесяці, то ў літаратуру ішлі б, ну, хіба што прыдуркаватыя. Любая судовая справа, якой мне даводзілася займацца, намнога драматычней за самую жорсткую трагедыю Шэкспіра ці Дастаеўскага. Ды што там: добрая прамова адваката ці пракурора куды цікавейшая за пампезныя маналогі Гамлета альбо самакатавальныя стагнанні Бязухава. Дарэчы, і сюжэт той я зусім не прыдумаў, а, як кажуць, выкапаў з чужой градкі. Апошні працэс, у якім я браў удзел, гатовая аповесць. Не трэба ні дадаваць, ні адымаць. Грэшны, з самага пачатку я больш думаў пра тое, як аказаць карысць табе, чым пра свайго падабароннага. Само сабой, гэта амаральна, але я нічога не мог зрабіць.

Яна зусім не верыла яму, кпліва прамовіла:

— Надалей пастарайся не ахвяраваць лёсам падсудных.

— Ну, безумоўна. Але тут быў асаблівы выпадак: вельмі хацелася дапамагчы табе. А працэс я выйграў.

— I то дзякуй Богу.

— Так што адно другому не пашкодзіла. I ўпэўнены — Гран-Пры будзе твой. Хаця... — ён вінавата ўсміхнуўся, — што я разумею ў гэтым.

Ён пстрыкаў запальнічкай і не мог высекчы агню.

— Хвалююся, — нарэшце распаліўшы цыгарэту, прызнаўся ён. — Яшчэ б! Як-ніяк літаратурны дэбют

"Вось ты і ўвесь навідавоку Усё стала на сваё месца"

Ёй было непрыемна, прыкра за яго, і разам з тым у душы пасялілася тужлівая спустошанасць, пачуццё незваротнай страты. Хаця што тут дзіўнага? Не ён першы, не ён апошні трапляў у графаманскае сіло, зацягнуты спакусай літаратурнай славы. I ўсё ж такі яна нізашто не далучыла б Альберта да людзей гэтай катэгорыі. Ужо аднаго позірку было дастаткова, каб пазбавіцца і думкі, што ён здольны на нешта неразумнае, непрадуманае, тым больш захапіцца прывіднай ідэяй. Занадта шмат для гэтага было інтэлекту ў яго вачах, занадта практычна, цвяроза і не без адцення іроніі адносіўся ён да жыцця. Усё ў яго было запланавана наперад, раскладзена на палічках работа, адпачынак, вечарыны, візіты, сустрэчы. Здавалася, нават кожны жэст, кожнае слова былі абдуманыя, узважаныя ім раней. Яго нельга было здзівіць, уразіць, узрадаваць ці засмуціць. Ён прызнаваў толькі адну філасофію — стаіцызм. I прытрымліваўся яе целам і духам.

Хаця... Часам ёй здавалася, што ён не жыве, а гуляе ў жыццё, ці, хутчэй, з жыццём, як дарослыя часам гуляюць з дзецьмі, робячы выгляд, што ім сапраўды цікава.

Яна адчувала, што на яе літаратурны занятак ён глядзіць не без скепсісу, з той жа лёгкай іроніяй “Чым бы дзіця ні цешылася.. ”

А калі іншым разам яна пыталася яго думкі пра нейкі свой твор, ён толькі паціскаў плячыма.

“Я — што? Галоўнае — масы. Калі чытаюць — значыць добра”. Асабістае ўражанне? Ды хіба ён нешта кеміць у літаратуры? Яго дзейнасць — юрыспрудэнцыя. Выдумка, узнёсласць, штучнасць — тут дрэнныя памочнікі. Рэальная ацэнка рэальных фактаў — вось альфа і амега яго мыслення. Быць літаратурным крытыкам? — ну не, прабачце.

I калі ласка! Спакусіўся, аднак, на пісьменніцкія лаўры. Казкі пра судовы працэс, жаданне дапамагчы ёй — дзіцячае хітраванне, камуфляж, за якім хаваецца няўпэўненасць пачаткоўца, страх быць высмеяным.

Што ж, відаць на гэтую хваробу хварэе кожны. Тут — паталогія, спрадвечны покліч застацца ў гэтым жыцці навечна.

Само сабою, не варта марнаваць час на тое, каб слухаць лухту, якую ён, безумоўна, лічыць за шэдэўр. Тым больш, а гэта ўжо непазбежна і ад яго не залежыць, бачыць яго крыўлянне, падлашчванне, умольнае зазіранне ў вочы: ну як? няўжо не геній? I папрок — няўжо цяжка ўхваліць, ашчаслівіць, акрыліць? I напружаны, як у чаканні прысуду, страх у вачах...

Каб пазбавіцца гэтых пакут, прасцей за ўсе было спаслацца на стомленасць, на галаўны боль, урэшце, на дрэнны настрой, аднак, замест таго, яна, хітнуўшы галавой, адкінула за плечы валасы, зручней уладкавалася ў крэсле, пацягнулася па цыгарэты.

— Пачынай. Я гатова слухаць. У выпадку ўдачы — сааўтарства гарантуецца.

Ёй самой была непрыемная тая паблажлівая пагарда, тое адчуванне сваёй вышэйшасці, што гучала ў голасе.

"Што ж, няхай атрымлівае тое, што заслугоўвае”, — паспрабавала яна апраўдацца перад сабой, хаця выдатна разумела, што гэта казала яе абражанае самалюбства. Яна помсціла. Помсціла за тое, што ён так неабачліва і так нахабна ступіў на зямлю, права хадзіць па якой было даравана толькі Богам абраным.

Добра, яна заахвяруе і цярпеннем, і часам, нават паакторнічае, напусціўшы на твар засяроджанасць і ўвагу, каб потым, выслухаўшы, з робленай павагай, праз якую так выразна будзе прасвечвацца халодная здзеклівасць, завяршыць прысуд адным сказам: “Як сказаць... здаецца, нішто сабе”. I болей нічога. 3 яго розумам, уменнем бачыць за сказаным сапраўдны сэнс, ён адразу схопіць што да чаго. Гэта будзе справядліва. Не трэба быць літасцівым да тых, хто, не зведаўшы неймаверных творчых пакут, што разрываюць душу, кідаюць яе то ў бязмежную эйфарыю, то ў жудасную роспач, ператвараюць цела ў камяк аголеных нерваў, робяць нямілым гэты свет і само жыццё, хоча адным разам узняцца на літаратурны Алімп.

Але была яшчэ і другая прычына выслухаць мужа — спадзяванне на цуд. А раптам?

Якія б дыфірамбы ні пелі пра яе творчасць крытыкі і рэцэнзенты, як бы ні пераконвала яна сябе самую, што напісанае ёй калі не шэдэўры, то нешта блізкае да іх, аднак чарвяк сумніву няспынна тачыў яе душу: ніякага павеву геніяльнасці, адметнага светаадчування ні ў адной сваёй аповесці ці рамане яна не знаходзіла. А слава, якая выпала ёй на долю, была не болей, чым гарэзнасць фартуны, дагода чарговаму густу чытачоў. Яна добра разумела, што такая слава кароткачасовая. I рана ці позна наступіць калі не забыццё, то абыякавасць чытацкага натоўпу. Гэта страшна, як старасць, непазбежна, як смерць. 3 якой лёгкасцю яна аддала б д'яблу душу за тое, каб з-пад яе пяра выйшаў хаця б адзіны шэдэўр. I не некалі, а менавіта цяпер. Ёй патрэбна была не робленая, не дзьмутая, а сапраўдная слава. Каб пра яе гаварылі і праз пяць, і праз дзесяць гадоў, усё яе жыццё і пасля смерці. Гэта было патрэбна ёй, як паветра. I хто ведае, можа, сапраўды ён дасць матэрыял для шэдэўра.

— Сааўтарства мне непатрэбна, — пасміхнуўся Альберт. — Калі што, можаш узяць у гэтай якасці майго кліента.

— Чакай, — схапілася яна, — ты ж, пэўна, галодны. Зараз я накрыю на стол і ты раскажаш за абедам.

— Я паабедаў у кавярні з сябрамі. У нас была размова. Ды і сюжэт... я не хачу яго проста пераказваць. Душой адчуваю — нічога з таго не выйдзе, усё скамечыцца, зблытаецца, атрымаецца шэра і посна.

— Як ведаеш, — паціснула яна плячы­ма. — Што тады прапануеш?

Ён нічога не адказаў, падышоў да акна, са сцішанай задуменнасцю нейкі час глядзеў на жаўтаватыя дрэвы ў скверы, насупраць іх дома, на блакітнае, з лёгкай самотай, неба, на якім дзе-нідзе дыміліся празрыстыя, лёгкія аблачынкі.

— Сёння цудоўнае надвор'е, — прамовіў ён, не адыходзячы ад акна. — Поўная гармонія ў прыродзе. Рэдкае суладдзе нябёсаў і зямлі. I нашых грэшных душаў.

Ён павярнуў галаву і, сустрэўшы яе недаўменны позірк, паўтарыў:

— Так-так — і нашых грэшных душаў

I зноў нейкі час глядзеў у акно, потым глыбока ўздыхнуў, пакруціў галавой.

— "В багрец и золото одетые леса”. Што ні кажы, а генія распазнаеш з аднаго радка. Я адразу ж уяўляю бярозавы гай за горадам, дзе мы так любілі гуляць да жаніцьбы. Колькі цяпер там гэтай залатой лістоты... Памятаеш, яшчэ доўга, пасля таго як мы пажаніліся, я называў яго “нашым гаем”. Я запалоніў яго ў сабе, быццам ён належыць толькі нам і нікому болей. Ён і самае чыстае, самае светлае, што было і ёсць між табою і мной, непадзельна.

Яна здзіўлена глядзела на мужа, уражаная яго незвычайнай гаварлівасцю і чуллівасцю. Раней яна ніколі не заўважала ў ім ні ўзнёсласці, ні смутку. Упэўненасць і ўзорны кантроль над сабою — гэта быў існы Альберт. А сённяшнія яго паводзіны можна параўнаць хіба з тунгускім метэарытам: сюжэт, сентыментальныя маналогі, уздыхі.

“Што з ім? Ад чаго?”

— У мяне прапанова — паедзем туды. Зараз жа. Там так цудоўна.

Яна ўразілася яшчэ болей. Халадок незразумелага, беспадстаўнага страху казытнуў яе душу, які яна адразу ж і раскадзіравала неспакоем за яго псіхічны стан. Відаць, у яго сёння быў надзвычай цяжкі працэс, які стаміў яго, спустошыў душу да немагчымага, узвінціў нервы. Аднак усё адно гэтая паездка ў мінулае, як яна азначыла прапанову мужа, выклікала ў яе нутраны пратэст і прадчуванне нейкіх вельмі істотных і шпаркіх пераменаў.

— А сюжэт? — гэта ў першаю чаргу была спроба супрацьдзейнічаць яго прапанове.

— А ён мае да гэтай паездкі самае непасрэднае дачыненне Ну дык што?

Па напружаным твары мужа яна бачыла, як баіцца ён адмовы.

— Калі так — я згодна.

Твар Альберта адразу праясніўся.

— Я нават не спадзяваўся, — усміхнуўся ён. — I абяцаю — ты не пашкадуеш. Гэта будзе незвычайная паездка, вельмі незвычайная.

— Толькі нам трэба пераапрануцца.

— Навошта?

— Не ехаць жа мне прыбранай, як на шлюб? I ты...

— У гэтай сукні ты чароўная. А мне таксама хочацца падабацца табе. Як тады, у дзень шлюбу.

Ён дзівіў яе ўсё болей. Нібыта наўмыснай маскай здаваўся яго ранейшы, непранікнёна-спакойны, строгі твар. Нейкая дзіцячая адкрытасць і даверлівасць была зараз у яго ўсмешцы, у яго вачах.

— Падабацца? 3 якой гэта нагоды?

— Бо вельмі люблю цябе.

Кепік, які гатовы быў вырвацца, застыў у яе на вуснах. Ніколі, можа толькі ў тыя, перадвясельныя часы і першыя месяцы пасля вяселля, ён так адкрыта не гаварыў пра сваё каханне. Мо хвіліну яна не зводзіла з яго ўражаных вачэй, потым, як бы пазбаўляючыся ад недарэчнай, неверагоднай думкі, паволі пакруціла галавой.

— Нешта тут не тое.

Ён усміхнуўся, але ўсмешка была штучная. Пэўна, ён і чакаў з яе боку шчырага водгуку на сваё пачуццё.

Яна паспяшалася апраўдацца.

— Проста не звыкла чуць ад цябе такое Ты так даўно не гаварыў пра гэта.

— Хіба сама ты таго не адчувала, не ведала?

— Адчувала, ведала. Але заўсёды хочацца чуць пацвярджэнне.

— Калі часта гавораць пра пачуцці, то гэта прыкідванне.

— Усё адно.

— Вінаваты. Паспрабую выправіцца.

— Паедзем на машыне?

— Возьмем таксі. А назад — аўтобусам. Лічы, што мы едзем на наша спатканне. Як пятнаццаць гадоў таму.

— У такім разе мне давядзецца навесці поўны касметычны марафет. Гэта зойме процьму часу.

— Куды спяшацца?

— Ну што ты маўчыш наконт сюжэта?— спытала яна, калі таксі, мінуўшы апошні святлафор, выехала на шырокую, выструненую аўгастраду. — Я слухаю.

— А ўсё ж такі цікава? — крыху блазнавата ўсміхаючыся, паглядзеў ён на Рэгіну

— Цікава, - не стала адмаўляцца яна. - Чаму б і не?

— Прызнайся — у душы ты лічыш мяне за сцебанутага... на што пасягае судовы кручок! А між тым жыве і спадзеўка: “А раптам”... Бывае, і чапяла страляе

— Не бывае, — нахмурылася яна. Было адчуванне, што яе злавілі на нейкім крадзяжы. — Ва ўсякім разе, не той выпадак. Урэшце, можаш і не расказваць. Ды толькі куды падзенешся — не ўтрываеш.

— Твая праўда, — ён весела засмяяўся. — Тым болей што сюжэт выдатны. На мой погляд, вядома. I што каштоўнае — выхаплены з жыцця, як бульбіна з прыску — гарачы, духмяны. Адна бяда — не ведаю, з чаго пачаць. Я чытаў пра аднаго пісьменніка, дык самае цяжкае для яго быў пачатак. Ён тыдні пакутаваў над першай старонкай, затое, адолеўшы пачатак, мог за месяц - другі напісаць цэлы раман. Вось і ў мяне — не ведаю з чаго пачаць.

— Пачні проста, жылі-былі...

— Геніяльна! Да чаго проста! Значыць так — жылі-былі муж і жонка. А далей?.. Не, усё-такі я не той пісьменнік... наогул, не пісьменнік. А як быць з дэталямі, з апісаннямі — хто яны, адкуль, знешнасць, узрост, чым займаюцца. Адразу завіруха ў галаве. Так уяўляю ўсё да дробязяў, усё ў аповесці раскладзена як на палічках, а выказаць і не магу.

— Няўжо цяжка ў двух словах сказаць што да чаго. Астатняе — мая справа. Калі сапраўды нешта вартае...

— Вартае-вартае... Але я ўжо казаў — просты пераказ усё сапсуе, скамечыць і ты не зможаш як след ацаніць усёй вартасці сюжэта. Шкада, што Бог не даў мне таленту. Можа, толькі цяпер я паверыў шчыра ў творчыя пакуты. Прабач, але раней мне гэта здавалася крыўляннем.

Яна прамаўчала.

— Аднак якое выйсце? — ён задуменна пакусваў вусны, моршчыў лоб. Потым вочы яго гарэзна заблішчэлі, загадкавая ўсмешка кранула вусны.

— Мне здаецца, што ты даўно ведаеш, якое, — крыху незадаволена прамовіла яна, — навошта манернічанне?

Ён засмяяўся.

— Твая праўда. 3 вашым братам, літаратарам, у жмуркі не пагуляеш. Прасвечваеце, што рэнтген. Сапраўды крыху крыўляюся. Толькі зноў-такі — ад хвалявання. А выйсце наступнае: проста мы возьмем ды разыграем гэты сюжэт. Ад пачатку да канца.

— Як гэта? Не разумею.

— Натуральна, як у кіно, у тэатры. Кажуць, цяпер нават у модзе такія спектаклі, дзе выканаўцы ў асноўным не ведаюць, што яны акторы. Адзін ці два ведаюць, ствараюць пэўную сітуацыю, астатнія не здагадваюцца, што сітуацыя створана штучна, што за імі назірае нябачная публіка, і паводзяць сябе не як на сцэне, а як у жыцці. Тут у чым каштоўнасць — няма падробкі, чалавек выяўляецца такім, як ёсць, ва ўсёй сваёй аголенасці. Нешта падобнае прапаную і я.

— А публіка?

— Нашто яна? У нас іншая мэта. Дарэчы, я хачу папрасіць прабачэння, але спектакль ужо даўно пачаўся.

— Не разумею.

— Так. 3 таго моманту, калі я прыйшоў дадому. Справа ў тым, я вырашыў інсцэніраваць задуманы сюжэт. Па-першае, гэта найлепшы спосаб, каб ацаніць яго вартасць. Па-другое, калі ўсё пойдзе, як я задумаў, табе не трэба будзе траціць час на абдумванне, дэталі, пейзажы. Застаецца толькі занатаваць тое, што бачыла і чула. I яшчэ адно — у мяне няўвязка з фіналам. Існуе некалькі варыянтаў, і я ніяк не магу выбраць лепшы. Можа, я і расказаў бы табе сюжэт, як ты кажаш, у некалькіх словах, хутчэй за ўсё, так і зрабіў бы, але канец — справе вянец. Без заключнай часткі, сам па сабе, сюжэт нічога не варты Вось я і надумаў...

— Што ж, — няпэўна пацепнула яна плячыма. — Як ведаеш.

— Ну і цудоўна. Значыць, пачнём, як ты і раіла. Жылі-былі муж і жонка. Ёй трыццаць два, яму сорак. Ён скончыў універсітэт, скончыў бліскуча, з чырвоным дыпломам. Яна — з інтэлігентнай сям'і, разумная, даволі ганарлівая, і пажаніліся яны, бо кахалі адно аднаго .I цяпер ён любіць яе больш за ўвесь гэты свет, больш за жыццё, яна, як яму думаецца, таксама сплачвае яму тым жа. Ён гатовы дзеля яе на ўсё, гатовы выканаць яе любое жаданне. I радуецца як малое, калі ў нечым дагодзіць ёй. Хаця знешне гэта на ім не выяўляецца. Такі ён ужо ад прыроды — маўклівы, педантычны сангвінік. Але ўсяго, чаго ён дабіўся ў жыцці: дастатку і вядомасці (ён ці не лепшы адвакат у краіне) — усё гэта дзякуючы ёй. Ён імкнуўся, як кажуць, быць на вышыні ў яе вачах.

— Чакай, — перапыніла яна. — Я пачынаю ўлоўліваць. Галоўны герой — гэта ты?

— I так, і не так. Толькі згодна сцэнарыю. Калі мы акторы, то нашто нам нейкі грым, другія імёны, звычкі. Няхай усё будзе так, як ёсць. Гэта спросціць нашу задачу.

— Выходзіць яна — бландзінка, высокага росту, з доўгімі стройнымі нагамі, прывабнымі грудзямі, прыгажуня з твару і, у дадатак, белетрыстка.

— Менавіта так, — зарадаваўся ён, — і белетрыстка, і бландзінка.

— I жывуць яны разам ужо дзесяць гадоў, ціха...

— Мірна, у дастатку

— I сумна.

— Хутчэй спакойна і мірна, без сямейных сцэн, сварак.

— Няпраўда былі і сваркі, і сцэны

— Ты забываешся, што мы толькі акторы, што ёсць сцэнарый і неабавязкова спісваць, калі можна так сказаць, з прататыпаў кожны штрых. Ды, урэшце, і сваркі, якія ўсё ж былі вельмі і вельмі рэдкімі, нельга і назваць сваркамі. Сварылася ты, а я маўчаў, бо ведаў, што табе проста трэба адвесці на некім душу. I, у асноўным, на літаратурнай, так сказаць, глебе. Калі ў цябе не ладзілася нешта з раманам ці аповесцю. На шчасце, такое было нячаста. У асноўным яны былі шчаслівыя. Ён неймаверна любіў сваю жонку, яна таксама. I абодва бязмежна любілі свайго сына.

— У нас няма дзяцей.

Ён з лёгкім дакорам паглядзеў на яе.

— Ах, я забылася. Вядзі далей.

— Дарэчы, нам даўно пара мець дзяцей.

— Божа, ну колькі паўтараць — дзеці будуць замінаць. Тут трэба адно альбо літаратура, альбо дзеці.

— Аднак жыць без дзяцей...

— Усяму свой час, - незадаволена ссунула бровы Рэгіна. — I прашу цябе, не цягні гуму. Так мы ніколі не дойдзем да развязкі

- Вінаваты, — нахіліў ён галаву. — Бяру адразу быка за рогі. Значыць, так, гэты бязмерна шчаслівы чалавек аднойчы раніцай выходзіць з дому, каб ехаць на судовы працэс, які прыцягнуў увагу ўсяго горада і які ён меў спадзяванне бліскуча выйграць. Настрой у яго быў цудоўны, ну проста эйфарычны. Надвор'е спрыяла таму, ціхае, цёплае. Ноччу прайшоў дождж, і паветра было свежае, пахла скошанай з газонаў травой. I неба блакітнае як ніколі. Без адзінай хмурынкі. Мір і спакой панавалі ўсюды. Як і цяпер. I ён усміхнуўся і небу, і сонцу, і ўсяму свету. Усміхнуўся шчасліва, даверліва, як дзіця.

— Можна без прыгажосцяў, — з нотай раздражнення перапыніла яна. — Гэтае сюсюканне...

Ён пачырванеў.

— Сапраўды, сюсюканне. Я ведаю. Але што рабіць — таленту, як і розуму, не пазычыш, а мне хочацца, каб ты ўсё ўяўляла, як гэта ўяўляецца мне. Тады менш страху, што сюжэт забракуецца. Словам, гэты чалавек усміхаецца і зусім не здагадваецца, што праз хвіліну на яго абрынецца неймаверная бяда, якая ў адно імгненне зробіць яго самым няшчасным на гэтай светлай, утульнай планеце.

Ён ужо адчыняў дзверы машыны, як да яго падышоў хударлявы мужчынаў джынсах і пінжаку ў клетку, з акуратнай чорнай, з сівізной, бародкай, у цёмных, люстраных акулярах, ветліва, нібы яны ўжо даўно знаёмыя, павітаўся.

Тое, што з ім павітаўся незнаёмы чалавек, ніколькі не здзівіла Траўмана.

— Гэта што, прозвішча прататыпа?

— Ну так. Табе не падабаецца?

— Не вельмі. I калі ты ўжо спісваеш з натуры, то і заві свайго героя Альбертам.

— Але ж і гераіню трэба будзе тады назваць Рэгінай

— Само сабою.

— Ведаеш, мне гэта неяк... ну не зусім прыемна. Ужо надта мы зліваемся з героямі і падзеямі.

— Але ж ты сам таго хацеў.

— Праўда. Толькі занадта драматычна ўсё ў гэтай гісторыі. I не хацелася б, але хай будзе па-твойму. Значыць, Альберта ніколькі не здзівіла, што да яго звярнуўся незнаёмы. Прафесія і вядомасць адпавядалі таму... Пэўна ж, у яго нейкая справа, і, магчыма, мужчына з бародкай з гэтай хвіліны стане ўжо ягоным кліентам.

Але мужчына нечым розніўся ад іншых людзей, нібыта нейкае таўро ляжала на ім. У Альберта чамусьці сціснулася ў балючы камяк сэрца, горача запульсавала ў скронях, смуга заслала вочы. I таму ён адказаў на прывітанне не як звычайна ветліва, а суха, нават непрыязна.

— Чым абавязаны?

Ён стараўся як мага лепш разгледзець твар гэтага чалавека і не заўважаў у ім нічога такога, што выклікала б такую ўстрывожанасць. Але нешта падказвала, што аблічча незнаёмца толькі маска, пад якой хаваецца штосьці страшнае, бязлітаснае. Ён ледзь стрымаў у сабе неадольнае жаданне зняць з гэтага твару акуляры, зазірнуць у вочы, што хаваюцца за імі, у вочы свайму Лёсу.

— Зноў нешта не тое, — перапыніла яго Рэгіна. — Калі тэатр, дык тэатр, і героі павінны гаварыць пра сябе ад першай асобы.

— Яшчэ не прыспеў час, — з хітрынкай глянуў ён на жонку. — Пацярпі крыху.

— Не разумею цябе.

— Будзем лічыць, што я не зусім увайшоў у ролю. Пагадзіся, гэта не так лёгка, калі ідзе аповед пра мінулыя падзеі. Тут пераўвасобіцца, поўнасцю зліцца з героем проста немагчыма. I мне прасцей весці пераказ ад другой асобы. Так меней будзе фальшу.

— Як сабе хочаш, — не стала пярэчыць яна.

Таксі між тым адолела доўгі і высокі пад'ём, уз'ехала на вяршыню пагорка — і наперадзе, у шырокай роўнай даліне, наколькі можна было бачыць, перад імі адкрылася залаціста-барвовае мора лістоты. Яна свяцілася чароўным, велічным свячэннем.

— Наш гай, — сціснуўшы жончыну ру­ку, прамовіў ён. — Можаш смяяцца, але мне хочацца заплакаць.

Рэгіна не адказала, але па яе напружаным твары лёгка было здагадацца, якія пачуцці перапаўняюць яе душу.

3 горкі машына памчала на вялікай хуткасці, і з такой жа імклівасцю наплывала на іх гэта лісцвяное хараство, у якім неўзабаве ўжо можна было адрозніць белыя, з чорнымі крапінамі, ствалы бяроз, кроны асобных дрэў.

— Тут спыніцеся, — сказаў Альберт кіроўцу, калі яны апынуліся на ўскрайку гаю. — Мы выйдзем.

— Вас чакаць? — спытаў той, прытармазіўшы збоч дарогі і выключыўшы транзістар.

— Не трэба, — Альберт працягнуў яму грошы. — Вазьміце.

Таксіст паглядзеў на купюру, збянтэжана прамовіў:

— У мяне не будзе рэшты.

— I не трэба, — супакоіў яго Аль­берт. — Паездка была вельмі прыемнай Яна варта большага, куды большага.

Ён вылез з машыны, падаў руку жонцы, дапамагаючы ёй. I калі таксі развярнулася і памчала ў бок горада, яны, зірнуўшы адно аднаму ў вочы, ціха, быццам баяліся парушыць чуйную сцішанасць, што панавала наўкол, рушылі пад шаты стройных бяроз. Праз хвілін пяць яны спыніліся і доўга стаялі нерухома, моўчкі, зачараваныя святасцю і чысцінёй блакітнага, глыбокага неба, мяккага, па-восеньску самотнага сонечнага святла, прыгажосцю ахутаных золатам дрэў. Сэрцы іх біліся роўна, спакойна, дыхалася лёгка і глыбока. 3 душаў іх сплывалі ўсе будзённыя клопаты, якія здаваліся цяпер нязначнымі, да смешнага мізэрнымі, даючы месца ачышчальнай лёгкай і светлай самоце, тузе пра нешта незваротна страчанае, падмененае...

— Ты не шкадуеш, што паехала? — спытаў ён. — Табе не здаецца, што мы ніколі адсюль нікуды не выходзілі і што ўсё тыя ж бязмерна закаханыя, юнак і дзяўчына, якія дзесяць гадоў таму, за дзень перад вяселлем, з ранку да вечара хадзілі па гэтым гаі?

— Не шкадую. Толькі дрэвы тады былі маладзейшымі.

— А ў мяне адчуванне, што нічога не змянілася. I не было ні дзесяці гадоў сямейнага жыцця, ні абрыдлых паўсядзённых клопатаў. Ёсць толькі гэтая чысціня неба, гаю і чысціня нашых душаў.I надусім гэтым наша бязмежная, святая любоў, якая перапаўняе і нас, і ўвесь сусвет.

Рэгіна злёгку спахмурнела, цень раздражнёнасці слізгануў па яе твары.

— Ты сёння занадта сентыментальны. Але даволі меладрамнічаць. Мы забыліся пра сюжэт.

— Сюжэт? — ён нібыта не разумеў, пра што яна кажа, але зараз жа спахапіўся. — Ах, так, сапраўды. Хаця нічога страшнага, нікуды ён не дзейецца. Але, справа перш за ўсё. Дык на чым мы спыніліся?

— На жаданні Альберта зняць з барадача акуляры.

— Дзякуй. Само сабою, рабіць ён гэтага не стаў, а моўчкі чакаў, што скажа той і што будзе далей. Між тым, незнаёмец дастаў з унутранай кішэні пінжака канверт, працягнуў яго Альберту, ледзь варухнуўшы тонкімі вуснамі, каб вымавіць усяго два словы:

— Гэта вам.

— Мне? Ад каго? I што гэта?

Ён узяў канверт, нейкі час неадрыўна глядзеў на яго, адчуваючы, як цяжэюць рукі і смяротна-тужлівай млосцю наліваецца душа. Потым ён узняў вочы на незнаёмца, але той быў ужо кроках у дзесяці ад яго, нібыта з лянотай, але неяк напружана, не азіраючыся, праставаў на другі бок вуліцы і на Альбертава “Паслухайце!” нават не павярнуў галавы. Альберт, з канвертам у руках, загіпнатызавана сачыў за ім, аж пакуль той не змяшаўся з натоўпам на супрацьлеглым баку вуліцы.

Канверт не быў заклеены, і павольна, як праз сілу, адгарнуўшы на ім трохкутнічак, Альберт убачыў частку каляровага фотаздымка- прыгожае жаночае вока. Яно гарэзна, з хітрынкай, улюбёна і з глыбокай адданасцю пазірала на яго. Яму добра быў вядомы гэты прыжмур, гэтая гарэзнасць, брыво, але свядомасць ніяк не магла вызначыць, чый гэта позірк. I пакуль дрыготкія пальцы паспешліва выцягвалі здымак з канверта, гарачая млявасць нястрымна залівала грудзі, ніз жывата, пералівалася ў калені, ясны дзень рабіўся ўсё цямнейшым і цямнейшым, а з гэтай цемры, як дабяла напаленая металёвая пласціна, усё выразней і выразней акрэсліваўся прастакутнік фотаздымка, на якім яго жонка ў адзенні Евы ляжала на шырокім ложку, а побач, паклаўшы ёй галаву на грудзі, ляжаў смуглявы дзяцюк, з шырокімі пакатымі плячыма, мускулісты, нібы адліты з бронзы. Жончыны пальцы цярэбяць кучаравыя валасы палюбоўніка, а ў вачах у яе — закаханасць і шчасце. I нейкая асаблівая, святая ўсмешка на губах. I найвялікшы боль быў ад яе ўсмешкі, ад яе святасці. I гэта надзвычай уразіла Альберта — чаму? I адразу ж асэнсаваў — яна не адчувае грэху ад сваёй здрады. Яна — ЛЮБІЦЬ. Як ніколі не любіла яго, Альберта. I можа, сам Бог не бачыў у гэтым пралюбадзействе грэху — такой вялікай была яе любоў.

Альберт кінуў кароткі позірк на Рэгіну.

— Ну як завязка? Інтрыгуе?

У адказ яна грэбліва пакрывіла губы.

— Банальна і шэра, хаця ты не шкадаваў фарбаў і эмоцый. Амаль кожны любоўны раман нізкага гатунку перанасычаны такімі калізіямі.

— Сапраўды? Мяне гэта засмучае. Але пагадзіся, кожная любоўная інтрыга мала чым розніцца ад іншых, а часам бываюць і падобныя, як тыя блізняты. А наконт фарбаў і эмоцый — гэта прафесійнае. Усякі адвакат хварэе на гэтую хваробу, бо засядацеляў часцей пераконвае не логіка, не факты, а ўменне плесці словы, плаўнасць і неакрэсленасць прамовы, яе квяцістасць. Аднак, як часта піша ваш брат белетрыст, вернемся да нашага героя, які, ашаломлены сустрэчай і аглушаны здымкам, што апынуўся ў яго руках, стаіць узбоч тратуара і ледзь стрымліваецца ад нясцерпнага жадання кінуцца пад колы якой-небудзь машыны, што праносяцца міма. Смерць зараз здавалася яму не параўнальнай ні з чым асалодай, палёгкай, прахалодай для душы.

— Дзеля ўсяго святога, — узмалілася яна, - толькі без гэтай біжутэрыі, без эпітэтаў, метафараў. Гэта так нудотна слухаць.

Ён умольна паглядзеў на яе.

— Ну, патрывай. Нічога не магу з сабою зрабіць. I ведаеш, што дзіўна, пачынаю расповед і адразу як бы сам раблюся тым злашчасным Альбертам. I мне шкада яго і балюча. Так балюча, быццам не з ім, а са мной адбываецца ўсё гэта. I я проста не магу не выказаць, што ў яго на душы. Хацеў бы, а не магу. I ўсё ж паспрабую карацей

У такім шокавым стане бядак стаіць мо хвілін пяць, здранцвелы, на крок ад таго, каб звар'яцець, але паступова да яго прыходзіць здольнасць думаць, разважаць, а разам з тым і выратавальнае сумненне.

— Мана! Быць не можа, каб Фрыда...

— А гэта хто?

— Так завуць жонку. О, прабач, забыўся. Быць не можа, каб Рэгіна, якую ён так любіць, абагаўляе, Рэгіна, якая сама чысціня і дабрачыннасць, магла так падлюжна, так цынічна абысціся з ім, з іхнім каханнем. Няйначай, нейкі шантаж. Нехта хоча паўздзейнічаць на вынік судовага працэсу ці, хутчэй за ўсё, помсціць яму за сваё паражэнне. Канечне, так яно і ёсць.

Альберт уважліва, ужо прафесійным вокам, паглядзеў на здымак. Безумоўна, ён зроблены тэлексам, бо па краях відаць абрысы расчыненага акна. Але і гэта не пераканала яго: пры жаданні можна зрабіць усякі фотамантаж. А ён сам вельмі вінаваты перад Рэгінай. Вінаваты за сваю, няхай і кароткую, рэўнасць, за недавер. Як мог ён, хаця б на імгненне, засумнявацца ў ёй? Павольна разарваў ён здымак на дзве палавінкі, склаў і разарваў яшчэ, потым яшчэ, няспешна падышоў да сметніцы, кінуў у яе дробныя кавалачкі паперы і плюнуў у сметніцу. Потым сеў у машыну, спакойны, з незвычайна лёгкай і светлай душой, завёў матор і паехаў на працу.

Жонцы ён нічога не сказаў пра гэтую гісторыю, аднак, як не стрымліваўся і не дакараў сябе за гэта, не мог ужо ранейшымі вачыма глядзець на яе, па-ранейшаму адчуваць сябе з ёю лёгка і шчасліва. У кожным яе слове, у кожным руху, жэсце, у выразе твару ці позірку шукаў ён пацвярджэння таму жудаснаму, што ставіў ёй нехта ў віну. Шукаў і не знаходзіў. У ёй не было нават намёку на хітраванне, акторства, якое непазбежна прасачылася б, калі б той здымак не быў падробкай. Тады ноччу ён зрабіў ёй вераломнейшае выпрабаванне: не стаў, як звычайна, першым абдымаць і мілаваць, а моўчкі, нерухома ляжаў побач з ёй. Ён быў упэўнены, калі здрада сапраўды мае месца, то Рэгіна нізашто не прылашчыцца да яго. Гэта было б святатацтвам, грахом над грахамі. Іншая справа, калі б ён сам дамагаўся яе. Тады б яна не магла не адказаць узаемнасцю... ну, хаця б дзеля таго, каб не выдаць сябе. А так...

— Што з табой, Альберт? — здзіўлена спытала яна праз нейкі час.

— Нічога.

— Няпраўда. Я адчуваю, як нядобра ў цябе на душы.

— Проста стаміўся. Цяжкі быў дзень.

— 3 табой ніколі не здаралася такога. I наогул — навошта думаць пра тое, што было ці будзе? Ноч для іншага.

I яе страснасць, яе любоўная апантанасць выцесніла з душы Альберта ўсялякую падазронасць. I, ужо засынаючы сном шчаслівага чалавека, ён грэбліва, з пагардай пасміхнуўся ў твар незнаёмаму мужчыну з бародкай, які ў апошні момант з незвычайнай выразнасцю паўстаў перад вачамі.

Міналі дні, тыдні. Ён ужо зусім забыўся і пра барадатага дзецюка, і пра здымак. А калі ў памяці і ўсплывала тая раніца, апроч прыкрасці, было і задавальненне сабой, што не даў справакаваць сябе, што адразу ж разгадаў нейчую зламыснасць і падлюжнасць.

У тую суботу ён сядзеў у гасцёўні адзін і слухаў Бетховена. Ён вельмі любіў у адзіноце слухаць Бетховена. Велічныя гукі паланілі яго душу, ён здаваўся сам сабе бесцялесным, бязважкім, нібыта растварыўся ў гэтых гуках, ці, хутчэй, у той вібрацыі космасу, якая існуе сама па сабе і якую некалі пачуў і паклаў на ноты натхнёны геній.

— Не думала, што ты гэтакі меламан, — не стрымалася Рэгіна.

— Гэта плагіят. Недзе чытаў штосьці падобнае.

— Я так і падумала. I нават ведаю, што зараз адбудзецца.

— Няўжо? I што ж?

— “Раптам зазваніў тэлефон”. Не так?

Альберт збянтэжана паглядзеў на яе.

— 3 табою немагчыма...

— Кінь. Тут не трэба асаблівай празорлівасці. Падобнымі штампамі стракацяць усе творы дылетантаў.

Але ён не пакрыўдзіўся, хітравата зірнуў на яе.

— Яшчэ не вечар.

— Які там вечар! — ноч, цемрадзь, а дакладней — шэрасць. Вядома, нехта па тэлефоне пачціва-далікатным голасам пацікавіцца, дзе яго жонка, і калі ён, абураны, скажа, што каму якая справа да таго, дзе Рэгіна, той жа голас з саркастычнай добразычлівасцю параіць яму паехаць ну, скажам, на пляж, дзе яна грэецца пад сонейкам на цёплым пясочку з палюбоўнікам

— Усё так, — амаль роспачна паглядзеў ён на жонку. — Толькі ты не ўгадала, не на пляжы, а ў бары.

— Хіба гэта нешта мяняе?

Ён зусім зніякавеў.

— Я бачу, што задумаў бязглуздзіцу, жадаючы дапамагчы табе. Кожны павінен ведаць сваё месца, свой шосцік.

— Ну, гэта не зусім так, — злітасцівілася яна. — Можа, і сапраўды яшчэ не вечар. Трэба ісці да канца. Галоўнае, спадзяюся, наперадзе. Не такі ты ўжо і прасцячок, каб распальваць сыр-бор дзеля нейкага прымітыўнага сюжэціка. Пэўна ж напрыканцы нешта ў цябе прыхавана зусім не ардынарнае.

— Дзякуй! — У голасе яго чулася палёгка і ўдзячнасць. — Падзеі сапраўды толькі пачынаюцца. I, можа,тваё цярпенне будзе ўзнагароджана. Ага, значыць зазваніў тэлефон. Альберта аж перасмыкнула ад прыкрасці, і ўсё ж, узяўшы трубку, ён здолеў стрымана і нават ветліва вымавіць:

— Слухаю вас.

I сапраўды, саладжава-пачцівы мужчынскі голас са здзеклівай далікатнасцю пацікавіўся, як у яго здароўе, асабліва сэрца, нервы...

— Дзякуй. Усё добра.

Уяўленне імгненна перанесла яго ў той сонечны ранак, калі яму перадалі канверт са здымкам, і, вядома, тэлефанаваў цяпер той жа клышаногі, з бародкай, у цёмных акулярах.

Усё ж ён спытаў, з кім гаворыць, і ў адказ пачуў, што гэта зусім не мае значэння.

— Я бачу, вы не паверылі таму, што ўбачылі на здымку, — ні то з дакорам, ні то з папрокам пашкадаваў той, хто тэлефанаваў.

— Я папрасіў бы не турбаваць мяне рознымі глупствамі, — рэзка адказаў Альберт. — Больш не званіце, не губляйце дарэмна часу. Усё адно вы нічога не дасягняце.

— На жаль, вам назаўсёды давядзецца забыць пра спакой, — паспачуваў голас у трубцы. — Спадзяюся, вы добра ведаеце бар “Зацішша”?

— I што з таго?

— Калі не станеце марудзіць, то застукаеце іх цёпленькімі.

— Karo — ix?

— Не прыкідвайцеся дурнем. Вы ж выдатна ведаеце, пра каго ідзе гаворка. Вашу жонку з тым прыгажунчыкам, што на здымку. Каліздымак вас не пераканаў, то...

Пачуліся кароткія, частыя гудкі.

Бар “Зацішша” ён, канечне ж, ведаў. Не адзін вечар з Рэгінай бавілі яны там за столікам пад пальмаю, у аддаленым куце залы. Там было вельмі ўтульна. Цьмяна-бэзавае святло, што лілося зверху, рабіла ўсё загадкавым і таямнічым. I музыка тут была не гучна-крыклівая, як амаль ва ўсіх барах, а сцішаная, задушэўная. Яна раскоўвала душу, адцясняла ўсе праблемы і трывогі, пераносіла ў свет шчымлівай пяшчоты і бесклапотнасці.

“Не паеду, — кінуўшы трубку на апарат, у бяссільнай злосці падумаў ён. — Камусьці хочацца паздзекавацца, пабачыць мяне дурнем. Вядома, у бары Рэгіны няма. А нейкі падлюга будзе назіраць за мной і смяяцца..."

I адразу ж прызнаўся сабе, што не хоча ехаць туды менавіта таму, што баіцца. Баіцца неабвержнага доказу, што Рэгіна сапраўды здраджвае яму, а мо і, самае жахлівае, кахае другога. У такім выпадку гэты свет пераставаў існаваць для яго, рабіўся шчопцем шэрага попелу, у які ператвараецца спаленая, прыгожа і адмыслова зробленая стракатая цацка.

Апе ў наступнае імгненне ён убачыў той, ІХНІ, столік пад пальмаю і яе, Рэгіну, не з ім, Альбертам, а з ненавісным яму смуглявым, і яе вочы, закаханыя, адцаныя...

— Чакай жа, — міжволі помсліва выдыхнуў ён і спешна пачаў апранацца.

I дзіўна, ён зусім не адчуваў рэўнасці, а было толькі нясцерпнае жаданне пераканацца, што яна сядзіць за гэтым столікам. I, на вялікай хуткасці кіруючы машынай, ён думаў і не мог зразумець, чаму менавіта гэта выклікае ў душы такую нясцерпную крыўду, такі пякучы боль.

Ён іх заўважыў, як толькі ўвайшоў у бар. Увайшоў ён туды асцярожна, папярэдне прыадчыніўшы дзверы і зазірнуўшы ў залу.

Яны сядзелі за столікам пад пальмаю, і бэзавае святло рабіла іх твары незямнымі, фантастычнымі, быццам яны былі жыхары іншай планеты і выпадкам апынуліся на гэтай грэшнай, панылай зямлі.

Ледзь перастаўляючы ногі, ён дацёгся да незанятага століка за калонай, адкуль мог назіраць за імі і разам з тым быць незаўважаным, цяжка апусціўся ў крэсла, аглушаны пачуццём сваёй нязначнасці, мізэрнасці, усведамленнем, што ён тут лішні, непатрэбны, і не толькі тут, а наогул у гэтым жыцці. Усё, што ён рабіў, чым жыў дагэтуль, да чаго імкнуўся — дабрабыт, вядомасць — рабілася толькі для яе і ў імя яе. Усяго сябе, да самай апошняй драбніцы, з першай жа іхняй сустрэчы ён кінуў на ахвяравальны агонь, каб атрымаць яе любоў. Не прынялі багі яго ахвяры, не прынялі.

— Віншую — Рэгіна, як здалося Аль­берту, з цікавасцю паглядзела на яго. — Псіхічны стан твайго героя апісаны даволі праўдзіва. Сцісла і праўдзіва. I гэтае — “не прынялі багі яго ахвяры, не прынялі...” Тут крык душы.

— Так, крык душы, — пагадзіўся Альберт. — Бо ніколі Рэгіна не глядзела на яго такім адданым, такім закаханым позіркам і ніколі не свяціўся такім шчасцем яе твар. I ён, з безнадзейным адчаем, раптам, асэнсаваў, што жыццё абдзяліла яго, не даўшы самага галоўнага, што магло даць — КАХАННЯ ЖАНЧЫНЫ. Бяздумнага, бязмежнага кахання не праз твае вартасці і поспехі, а дзеля самога цябе, калі цябе любяць толькі за тое, што ты ёсць на свеце.

— Ну, такое наўрад ці можа быць, — засумнявалася Рэгіна.

— Думаеш? А каханне з першай сустрэчы, з першага позірку? Ці і не ёсць яно самае шчырае, самае бескарыснае? Калі ты кахаеш і не ведаеш каго — генія ці прасцячка, высакароднага рыцара ці махляра, а мо нават і забойцу? Не, як сабе хочаш, а такое каханне — вяршыня пачуццяў.

Рэгіна нейкі час маўчала, потым паглядзела Альберту ў вочы і ціха прамовіла:

— Можа, і так. Але вернемся да твайго няшчаснага героя.

— Вернемся.

Час ішоў. У цяжкім атупенні Альберт сядзеў у крэсле, пазіраў на ўлюбёных і не ведаў, што рабіць. Канечне, можна знішчыць гэтага прыгажунчыка, наняць забойцу ці самому... Але што гэта зменіць? Ніякімі высілкамі, ніякім агнём не вырвеш, не выпаліш з яе сэрца тое, чым перапоўнена зараз яно.

— Слухаю вас.

Перад ім стаяла афіцыянтка з нататнікам у руках, — маладзенькая, зусім дзяўчо, а ён доўга і няўцямна пазіраў на яе і не мог асэнсаваць, што ёй патрэбна. Потым вінавата ўсміхнуўся, узняўся, як робат перастаўляючы ногі, пайшоў да выхаду. Ужо каля дзвярэй спыніўся, паглядзеў на Рэгіну, і пакутная грымаса скрывіла яго твар. Але ў наступнае імгненне яе сагнаў выраз гневу і помслівай крыўды.

I сам таго не чакаючы, праз зубы, расцягваючы кожны склад, ён прадыхнуў:

— Не аддам. Не ад-дам.

Паставіўшы машыну ў гараж, ён дацямна хадзіў па горадзе, бесперапынна курыў, намагаўся нешта прыдумаць, знайсці нейкае выйсце, ды так, нічога не прыдумаўшы, накіраваўся дадому. I тут яго ахапіла вострае, пакутна-салодкае хваляванне. Безумоўна, жонка ўжо даўно дома. I, само сабою, не здагадваецца, што ён ведае ўсё. I, пэўна ж, будзе выдаваць сябе за бязгрэшную праведніцу, у душы смеючыся над ім. Што ж, зараз яны памяняюцца ролямі і яна сама трапіць у сваю пастку.

Зларадны, едкі смяшок вырваўся з яго горла, ён узбуджана пацёр далонь аб далонь і прыбавіў кроку. Яму не цярпелася як найхутчэй убачыцца з Рэгінай, не цярпелася пачаць гульню, якая будзе ёй самай жорсткай і самай справядлівай помстай за яе вераломства.

Рэгіна сядзела за пісьмовым сталом і пакутавала над аповесцю, якую збіралася адаслаць на конкурс. Hi на твары, ні ў вачах яе не было і знаку перажывання, раскайвання альбо трывогі. Позірк яе быў спакойны, ясны, і на твары гэткі ж спакой

— Дзе ты быў? — спытала яна. — Я ўжо пачала непакоіцца.

— Сустрэў старога сябра, — адказаў ён. — Ну, само сабою, успаміны, роспыты... I добра, што я сустрэў яго. Вельмі ж не хацелася ісці дадому, ведаючы, што цябе яшчэ няма. У апошнія часы я не люблю адзіноты. Яна прыгнечвае, наганяе тугу.

— А гэта ўжо для мяне навіна, — зазначыла яна. — Раней ты любіў пабыць адзін.

— То раней. Ну як твае справы?

— Усё тое ж .. Ведаеш, чым я займалася ўвесь дзень? Сядзела ў бібліятэцы і праглядвала публікацыі аб крымінальніках. Спадзявалася, што натраплю на матэрыял, які б можна было ўзяць за аснову аповесці. Ды дзе там...

"Д’ябальская вытрымка, — жахнуўся ён — Гэта не жанчына. Гэта пачвара — жорсткая, пажадлівая, бессаромная. Як я мог падманвацца, бачыць у ёй чыстую, бездакорную душу, лічыць яе за самую святасць?"

I разам з тым адчуваў, як мацнее ў ім, робіцца ўсё вастрэйшай хваравітая асалода ад яе маны, ад яе няведання, што яна даўно ўжо ў пастцы і што дзверцы зачыніліся намёртва, што ёй ніколі не выбрацца на волю.

I ён піў гэтую асалоду дзень за днём, тыдзень за тыднем.

Асабліва пранізлівай была яна па начах, у час іх любоўных вакханалій. У ложку ён даводзіў Рэгіну да апантанасці, да бессаромнай пажадлівасці, да сладастрасных стогнаў і ўсхліпаў, праз якія прарывалася раз-пораз:“Любы... Любы...” У такія імгненні ён бачыў перад сабой твар смуглявага — разгублены, няшчасны твар мужчыны, якога пакідае каханка. I, яшчэ больш распальваючы Рэгіну і сябе, слухаючы яе поўныя салодкага тамлення стагнанні, ён смяяўся ў гэты ненавісны смуглявы твар, смяяўся бязлітасна, пераможна, здзекліва.

Ён дзівіўся сваёй невядома адкуль узятай юрлівасці, д'ябальскай асалодзе, якую адчуваўад гэтай д'ябальскай гульні. Але часта, прачнуўшыся сярод ночы пасля чарговай оргіі, ён ледзь стрымліваў крык невыноснай роспачы ад жудаснага ўсведамлення, што ён на мяжы вар'яцтва, а можа ўжо і вар'ят.

Аднак думка пра хваробу сваёй душы з’яўлялася рэдка, і ён адразу ж заганяў яе ў глыбіні свядомасці, а сваю вытанчаную помету тлумачыў жаданнем пазбавіцца ад той любові да Рэгіны, якая яшчэ жыла ў ім, таміла сэрца, не давала спакою душы. Але ж, нягледзячы на ўсе намаганні, гэтая любоў мацнела з кожным днём. I яму яшчэ і яшчэ трэба было бачыць пацвярджэнне яе нікчэмнасці, разбэшчанасці і сапсаванасці.

Так, для гэтай жанчыны не было нічога святога. Яна здраджвала адначасова і мужу, і палюбоўніку. Для яе нічога не існавала, апроч юру, сладастраснасці.

Але аднойчы, у момант найвышэйшага экстазу, яна штосілы абвіла яго шыю рукамі, прыціснулася да яго шчакі сваёй гарачай шчакой, сутаргава выдыхнула.

— Казімір... Любы...

Ён адхіснуўся ад яе, доўга ляжаў побач, як паралізаваны, няздольны нават паварушыцца. Страшнае адкрыццё аглушыла яго... яна не здраджвала Казіміру —так, аказваецца, звалі палюбоўніка. I аддавала яна сябе не яму, Альберту, а таму, смугляваму. I яе надзвычайную страснасць можна тлумачыць толькі тым, што на месцы яго, Альберта, яна ўяўляла палюбоўніка.

I зноў перад вачамі паўстаў смуглявы прыгожы твар, але ўжо не разгублены і няўцешны, а самаўпэўнены, з пераможна-пагардлівай усмешкай на губах.

— Я прайграў, — прашаптаў ён, і тужлівая сцюдзёнасць палілася ў яго грудзі, змярцвіла ўсё цела. Так. Ён маніў сабе. Зусім не дзеля таго, каб выкінуць яе з душы, вёў ён гэтую гульню. Ён змагаўся за яе, ён хацеў адабраць яе ў ненавіснага суперніка, хацеў вярнуць да сябе мінулае.

Наіўны...

Пачуццё невыноснай адзіноты, адрынутасці пранізала яго, і ён ледзь стрымліваўся, каб не ўскочыць на ногі, нават не апранаючыся, кінуцца ў гараж, сесці ў машыну і, разагнаўшы яе, на шалёнай хуткасці ўрэзацца ў сцяну дома ці ў слуп і адным разам суняць нясцерпны боль у душы. I што стрымлівала яго, - яго, каму ўжо не было чаго рабіць на гэтай зямлі?

3-пад ног у іх раптам вылецела, шумна трапечучы крыламі, вялікая шэрая птушка, але Рэгіна нават не здрыганулася. Твар яе быў спахмурнелы і засяроджаны.

— Ну як, больш-менш? — спытаў Аль­берт, пільна ўзіраючыся ў жончын твар. — Толькі прашу, без суцяшальнай маны.

Яна кіўнула:

— Больш-менш. Працягвай.

— Табе сапраўды цікава?

— Сапраўды

— Я рады. Вось толькі хацеў бы ведаць, што ўсё ж такі на самай справе прымушала яе быць і палюбоўніцай, і жонкай? Як растлумачыць тое, што яна так апантана кідалася ўслед за мужам у бессаромную слодыч любоўных оргій?

— Ты вольны сам даць таму тлумачэнне. Ты аўтар, ты гаспадар.

— Каб жа так. Ты сама выдатна ведаеш, што гаспадаром тут з’яўляецца толькі ісціна. Калі грашыць супраць яе — твора не атрымаецца. А хто ведае псіхалогію жанчыны лепш, чым сама жанчына? Апроч таго — ты празаік, і не абы-які.

— I што з таго? Прычын можа быць безліч, і кожнай можна было б даць псіхалагічнае абгрунтаванне.

— I ўсё ж?

— Ну, хаця б тое, што яна адчувала сябе раздвоенай... любоў да Казіміра і ўсведамленне сваёй віны перад мужам.

Альберт у сумненні пакруціў галавой.

— У гэта цяжка паверыць. Любоў самае эгаістычнае, што ёсць у чалавеку.

— Магчыма. Але розныя бываюць душы.

— А ці нельга растлумачыць гэта самай што ні ёсць эратычнай пажадлівасцю? Жанчыны, якім за трыццаць з нечым, якраз і адметныя гэтымі, калі так можна сказаць, якасцямі.

— Я не думала, што ты такі вульгарны.

— Але ж мне патрэбна ісціна. Чаму яна адразу не сказала мужу ўсё, чаму не папрасіла разводу?

— Зноў-такі, тут знойдзецца безліч прычын. Адна з іх — Казімір не хацеў яе разводу.

— Але ж ён халасты, даволі забяспечаны. I любіць яе.

— Гэтага я не ведала.

— Я проста забыўся пра гэта сказаць.

— Тады тут толькі адзінае тлумачэнне - ён быў перакананы, што не здольны зрабіць яе шчаслівай.

— Што ж ім яшчэ трэба для шчасця?

— Магчыма, ён быў хворы на нейкую невылечную хваробу, ці нешта такое.

— Што ж, можа быць... — Альберт у задуменні ссунуў бровы. — Але давай вернемся да сюжэта.

— Даўно пара. Па праўдзе, я з нецярпеннем чакаю, чым скончыцца гэтая калізія.

— На жаль, я сам гэтага не ведаю. Але спадзяюся, разам мы знойдзем адзіны існы фінал. Значыць, наш няшчасны герой згубіў усякую ахвоту жыць, і думка пра смерць была для яго як прахалода. Але другая — што можа яны толькі і чакаюць яго смерці і будуць радавацца ёй — была нясцерпнай пакутай. Так, яна паплача над ім, паходзіць у жалобе і зноў кінецца ў абдымкі таго, хто разбіў іхняе ціхае, нібыта такое трывалае шчасце.

I разам зтым яшчэ цеплілася надзея, што сувязь Рэгіны з Казімірам трымаецца не на каханні: магчыма, гэта проста яе часовае захапленне, ці можа, ён быў гатовы дапусціць і гэта, у яе памуціўся розум. Патрэбен час, каб яна пераканалася ў гэтым. I ён цярпліва чакаў. Але ішоў час, і нічога не мянялася. I разам з тым, як ні дзіўна, адчуванне, што Рэгіна не кахае смуглявага, не знікала, наадварот, мацнела, перарастала ў перакананасць. Ён нават падвёў пад гэта выснову: палюбоўнік пры дапамозе нейкіх чараў ці напояў прываражыў яе.

— Наіўна, смешна і нелагічна, — перабіла яго яна. — Ён жа разумны чалавек. Пры чым тут чары, ведзьмаванне?

Альберт усміхнуўся задуменнай усмешкай, пакруціў галавой

— Ну не. Спасылкі на розум, інтэлект тут не праходзяць. Дзе каханне — там няма логікі. Здаецца, пра гэта мы ўжо гаварылі.

— I ўсё ж такі...

— I ўсё ж такі... Альберт штодзень пераконваў сябе, што Рэгіна яму не здраджвае, што яна ахвяра, ахвяра нейкіх шальмаванняў, нейкага псіхічнага ўздзеяння. I трэба моцны стрэс, крытычная сітуацыя, каб прасвятліць яе розум, адкрыць ёй вочы, каб яна ўбачыла, куды яна зайшла.

— А калі акажацца, што Альберт памыляўся, калі каханне яе не самападман, не нейкае ачмурэнне, а самае што ні ёсць сапраўднае, — моцнае і вечнае?

— Для такога выпадку ён нешта падрыхтаваў

— Што менавіта?

— Не спяшайся. Усяму свой час.

— Але я хачу ведаць гэта зараз.

— Не думаў, што ты такая нецярплівая. Але, як мне ні шкада, табе давядзецца патрываць, дачакацца, куды завядзе герояў існы ход падзей.

— Што ж... — Яна пакрыўджана падцяла вусны.

Ён быццам не заўважаў яе крыўды.

— План Альберта быў надзіва просты і геніяльны. Пры яго здзяйсненні расстаўляліся ўсе кропкі над «і». I кожнаму з траіх адмервалася адпаведнай мерай, адмервалася без махлярства, без прадузятасці. Кожны з траіх атрымліваў тое, што яму вызначыў Лёс.

I, набіраючы нумар тэлефона, Альберт падумаў, што сам Лёс і падказаў яму гэты план, каб здзейсніць над імі траімі наканаванае.

— Чым абавязаны?

Голас у трубцы быў уладарна-ўпэўнены і крыху незадаволены.

— Як здароўе, Эдвін?

Нейкі час цягнулася маўчанне, потым ужо непадробна-радасны голас азваўся:

— Альберт? Не магу паверыць...

— Ты не памыліўся.

— Рады чуць цябе. I яшчэ больш буду рады, калі змагу нешта зрабіць...

— Дзеля таго і турбую.

— Я шчаслівы. Што за праблема?

На душы Эдвіна ляжала шмат грахоў, але ў тым, за які яму свяціла вышка, ён быў невінаваты. Шанцаў даказаць сваю невінаватасць у яго не было. Ніхто не сумняваўся, што яму не пазбегнуць смяротнага прысуду, і ніводзін прэстыжны адвакат не браўся за гэту справу. Альберт узяўся і здолеў даказаць яго стопрацэнтнае алібі.

"За мною доўг, — вызвалены пасля суда з-пад аховы, сказаў яму Эдвін. — Калі што спатрэбіцца ад мяне — зраблю ўсё. Усё, што скажаш. Чаго б гэта мне ні каштавала..."

— Трэба сустрэцца, — сказаў у слухаўку Альберт.

— Дзе і калі? — быццам і чакаў гэтага, спытаў Эдвін.

Альберт назваў месца і час, і калі яны сустрэліся, будзённым голасам, гледзячы Эдвіну ў вочы, прамовіў:

— Патрэбны кілер.

У той дзень Альберт прыйшоў з работы раней звычайнага і ў эйфарычным настроі ,узнёслы, нязвыкла гаваркі і сентыментальны. Дарэчы, адсюль і пачынаецца спектакль, пра які я казаў. Усё, што было перад гэтым, пераказ мінулага, прэлюдыя да спектакля. А з той хвіліны, як ён увайшоў, спектакль і пачаўся. Табе застаецца толькі занатаваць, зрабіць храналагічны запіс апошніх дзвюх гадзін. I чым дакладней, тым лепшым будзе твор. А вось з гэтага моманту нам трэба зусім забыць, хто мы, поўнасцю пераўвасобіцца ў сваіх герояў і нават не дапускаць думкі, што тое, аб чым гаварылася, і тое, што адбывалася, было з некім іншым, а не з намі.

— Для чаго ўсё гэта? — пачужэлым голасам спытала яна.

Ён дакорліва паглядзеў на яе:

— Фінал, уся справа ў фінале. Без яго нам не бачыць Гран-Пры.

— Але ж у твайго героя ёсць план. Перакажы яго і досыць. Я ўжо казала...

— Прабач, не ў героя, а ў мяне. Мы ж дамовіліся... з гэтага моманту поўнае пераўвасабленне... Яны — гэта мы. Разумееш — мы!

Яна здагадалася пра гэта ўжо даўно. Яшчэ тады, калі ён згадаў пра бар. Напачатку яе гэта толькі насцярожыла, і незразумелая трывога мімаходзь зачапіла сэрца і зараз жа знікла. Ніякага бара “Зацішша” яна не ведала і, само сабою, ніколі не была ў ім з Альбертам. Але адкуль тады травога? I асэнсавала, што гэта звязана з Валерыем. 3 ім яна часта бавіла час у бары, але не ў "Зацішшы”, а ў “Кутку жаданняў”. Няўжо Альберт пра нешта дазнаўся? Адкуль?.. Супадзенне, не болей. Ды і Валерый ніякі не смуглявы брунет, а бландзін. Але калі Альберт пачаў гаварыць пра бэзавае святло, пра ціхую, мілагучную музыку, ёй зрабілася млосна. Не было сумнення — ён ведае ўсё. I яго выдумка наконт сюжэта — дасканала прадуманае езуіцкае катаванне. I здзек. I насміханне. I помста. Што з таго, калі Валерый не Казімір і не чарнявы? Трэба быць апошнім дэбілам, каб дакладна намаляваць партрэт. Увесь спектакль адразу б праваліўся. I што з таго, што яны з Альбертам ніколі пасля жаніцьбы не былі ў бары і што яна наогул не ведае пра ніякае "Зацішша”? Усё той жа спектакль. I трэба аддаць яму па справядлівасці, ён па-майстэрску выконвае сваю ролю. А яна... Якой блазанкай, дурнічкай выглядала ўвесь гэты час... Калі крывілася ад яго сентыментальна ўзнёслых маналогаў пра каханне, калі кпліва пасміхалася з яго літаратурных эксперыментаў... Колькі абразы, здзеку і цынізму вылілася на яе за гэтыя гадзіны!

Ад гневу, абурэння на вочы ёй набеглі слёзы, цела трэслася ў ліхаманкавай нервовай дрыготцы.

Што ж, яна прыме гэтую гульню! Толькі яму будзе мала ў тым радасці Яна адпомсціць яму. Хаця яшчэ не ведае як, але адпомсціць — жорстка, бязлітасна.

Страху больш не было. Калі ён ведае ўсё — тым лепш. Цяпер ужо непазбежна вырашыцца праблема, якая даўно не давала ёй дыхаць: больш не будзе той кашмарнай падвойнасці, не трэба будзе маніць, прыкідвацца.

Яна паглядзела на мужа доўгім насмешлівым позіркам, спакойна прамовіла:

— Я пераўвасобілася. Можам працягваць далей. Спадзяюся, кілер зараз не з'явіцца і не пачне страляць у мяне?

— У цябе — не.

— Тады ў каго? Калі на сцяне вісіць ружжо...

— Яно павінна выстраліць? Само сабою.

— Дык хто ж ахвяра?

Ён задуменна наморшчыў лоб, непрыемная, жорсткая ўсмешка скрывіла яго губы.

— Так, хто ж ахвяра?

I нельга было зразумець, пытае ён у сябе, у яе ці проста насміхаецца.

Раптам страшная здагадка прамільгнулаўяе галаве. Валерый... Няўжо ён хоча забіць Валерыя? Але, на шчасце, яго тут няма, а калі яна апынецца ў горадзе, то адразу ж папярэдзіць яго. I яны знойдуць, як уратавацца. Ды, можа, усё гэта няпраўда? Ну, вядома, няпраўда. Альберт такі разумны і добры. Ён не здольны на такое. I ўсё ж па-ранейшаму спакойным голасам спытала:

— Няўжо ты збіраешся забіць Казіміра?

— Яшчэ не вырашыў.

— Значыць, намеры такія ёсць? - твар яе пабялеў. — Але гэта невысакародна.

I зноў губы яго ссунуліся набок у жорсткай, пагардлівай усмешцы.

— Пра якую высакароднасць ты гаворыш? У кахання няма высакароднасці. А ёсць права на помсту. Асабліва, калі табе здраджваюць, калі цябе пакідаюць.

— I ўсё ж я веру ўтваю велікадушнасць, у твой халодны розум і тваю разважпівасць.

Альберт глядзеў на жонку пустымі, бяздумнымі вачыма. Цяжкая змрочнасць набегла на яго твар, губы моцна сцяліся, нервовы цік торгаў шчокі.

— Нічога ад яе не засталося, ад разважлівасці. I розум не халодны — у галаве ўсё плавіцца. Я проста вар’яцею ад гэтай гарачыні. I ў душы пякельны агонь.

— Гэта пройдзе.

— Гэта ніколі не пройдзе.

— Я прашу цябе, не чапай яго, — яна плакала. — Мы з’едзем з гэтага горада і ніколі, ніколі ты не ўбачыш нас. I ніколі не пачуеш пра нас.

— Я буду ведаць, што ты з ім...

Нейкі час яны маўчалі. Рэгіна плакала.

Твар Альберта па-ранейшаму быў змрочны і жорсткі. Слёзы жонкі ніколькі не краналі яго.

— Скажы праўду, вельмі прашу, ты мяне ўжо не кахаеш? — ціха спытала яна і сцялася, напалоханая сваім пытаннем.

— Мацней чым калі.

Па яго твары прабегла сутарга.

— А калі я паабяцаю, што на гэтым парываю з ім? Назаўсёды. Ніводнай сустрэчы, ніводнага тэлефоннага званка.

Кароткі іранічны смяшок вырваўся ў яго з горла

— Ты ідзеш на гэта, каб уратаваць яго. I яшчэ болей будзеш мяне ненавідзець. I жыццё тваё ператворыцца ў пякельную пакуту. I няўжо ты думаеш, што я ўсяго гэтага не буду заўважаць? Няўжо буду спакойна і шчасліва глядзець на ўсё гэта? Самападман не для мяне.

— Самападман не спатрэбіцца, — прамовіла яна.

— Што ты хочыш гэтым сказаць?

— Тое, што хавала ад сябе апошнія месяцы. Нікога, апроч цябе, я не кахала і не кахаю. Гэта праўда. А Казімір... Ты не памыліўся, гэта ачмурэнне. Толькі напоі і чары тут ні пры чым. Спакуса падзення — так можна гэта растлумачыць. У здрадзе, у падзенні ёсць свая асалода — пранізлівая, грахоўная, дэманічная. Яна ні з чым не параўнальная, паглынае цалкам, адбірае душу. Ёй немагчыма працівіцца. I хто аднойчы трапіў у яе нераты, таму з іх не выбрацца. I я не магла спыніцца. Калі б ты ведаў, як стамілася мая душа ад грэху, ад віны перад табой. Я злачынца, роўных якой няма. Як хацелася мне хоць нечым змякчыць сваю вінаватасць! Адсюль і страснасць, і апантанасць.. Але і тут дэманічная слодыч не выпускала мяне. Я губляла пачуццё рэальнасці, і зноў перада мной з'яўляўся Казімір, потым зноў ўсведамляла, што я з табою.

— Выдатна! — у захапленні ўсклікнуў Альберт. — Лепшага абгрунтавання паводзін гераіні не знойдзеш. А ты — акторка вышэйшага класа. Далібог, я проста забыўся, што мы іграем. Я быў тым няшчасным Альбертам, а ты грахоўніцай Рэгінай. Я проста згараў ад пакут рэўнасці.

— Ты пра што? — яна недаўменна пазірала на мужа.

— А ты яшчэ не хацела інсцэніра- ваць, — узбуджана папракнуў ён. — Цяпер Гран-Пры наш. Вось толькі б фінал, фінал даць забойны!

У яе раптам закружылася галава, пачалі падгінацца ногі.

“Божа, — жахнулася яна, — дык гэта ўсё-такі быў спектакль. А я ўсё прыняла Ён нічога не ведае..."

— У якім сэнсе — забойны? — аблі- заўшы засмяглыя вусны, спытала яна.

— Забойны — у сэнсе эфектны. Хаця не выключана спалучэнне і з іншым паняццем. Але гуляем далей. — I ўжо другім голасам — насмешлівым і злым - спытаў:

— Выходзіць, ты кахаеш абодвух. Толькі па-рознаму.

— Так, але не зусім...

— Але я не хачу ні з кім цябе дзяліць. Аднак і няволіць не буду. Ты павінна застацца з тым, каго больш кахаеш. Гэта будзе справядліва. Ты згаджаешся са мною?

— Згаджаюся...

— Тады рабі выбар.

Яна разгублена пазірала на яго і маўчала.

Ён злавесна ўсміхнуўся, вочы пад шкельцамі акуляраў нядобра загарэліся.

— Я бачу, ты яшчэ не зрабіла выбару. Добра, я дапамагу. Адзін з нас павінен быць забіты. Ён альбо я. Гэта адзінае выйсце.

Нешта вар'яцкае з'явілася ў позірку Альберта. Ён зглынуў сліну раз, другі. Шчокі яго зноў заторгаліся.

I хаця яна разумела, што ён проста выконвае сваю ролю ў гэтым спектаклі, ёй зрабілася страшна. З‘явілася прадчуванне, што наперадзе яе чакае нешта яшчэ.

— Нашто забіваць? — запярэчыла яна.

— А таму што нам з ім дваім цесна на зямлі. Помніш, як у Пячорына з Грушніцкім.

— Ты хочаш наладзіць дуэль?

— Ну не. Гэта зробіць кілер. I ты будзеш выбіраць, каму з нас жыць, каму памерці.

— Я? О не!

— I ўсё-такі давядзецца.

Яна ўжо не магла асэнсаваць, спектакль гэта ці рэальнасць.

— I давядзецца неўзабаве, — ён зірнуў на гадзіннік, — праз чатыры хвіліны.

Яна з палёгкай уздыхнула — усё-такі спектакль. Можа, кілер і ёсць недзе непадалёку, але Валерыя няма.

— Я недаказаў табе пра сустрэчу з Эдвінам, — загаварыў Альберт. — 3 ім была дамова, што кілер застрэліць таго, на каго пакажа жанчына. I, па-мойму, ён чакае нашага выхаду на сцэну. Нам трэба паспяшацца.

Але перш чым ісці, ён адламаў з бліжэйшай бярозы галінку з яркімі жоўтымі лістамі, падаў яе Рэгіне.

— Яна табе спатрэбіцца, — сказаў ён, убачыўшы здзіўленне на яе твары. — Хадзем.

— Куды?

— Помніш альтанку, вось там, на ўзгорку? Мы любілі там сядзець, у свой час. Прыйдзем туды, і праблем з фіналам не будзе.

Яна адчула, як цяжкай злавеснасцю напоўніўся гай, неба быццам пацямнела. Ногі зрабіліся млявымі, і яна мусіла трымацца за руку Альберта.

Яны ўзышлі на ўзгорак, і зрабілася бачнай альтанка, а ў ёй мужчына, які сядзеў на лаве і чытаў газету. Напачатку яна падумала, што гэта кілер, і ледзь не апусцілася на зямлю. Але зараз жа міжвольны ўскрык вырваўся ў яе з грудзей — яна пазнала Валерыя.

— Чаго ён тут? — калоцячыся ў нервовай ліхаманцы, спытала яна Альберта. — Што ты надумаў?

— Як што? Фінал. Цяпер табе патрэбен усяго толькі фінал. А без гэтай асобы ён не атрымаецца.

— Як ён тут апынуўся?

— Яму ад твайго імя перадалі, каб у чатыры гадзіны чакаў цябе ў альтанцы. Як я ўжо ведаю, вы з ім не раз бывалі тут. Мы зараз падыдзем, ты сядзеш побач з ім, а я — каля цябе. Неўзабаве перад намі з'явіцца кілер, і ты пакажаш, у каго яму страляць. Для гэтага пакладзеш некаму з нас на калені галінку. Гэта знак.

— Я гэтага не зраблю, не зраблю, не...

— Давядзецца.

— Нізашто! Я проста кіну яе!

— Тады ён застрэліць — яго і мяне. Згодна з інструкцыяй.

Яна амаль губляла прытомнасць. Ухапіўшыся за яго плячо і не адрываючы вачэй ад яго скамянелага твару, умольна шаптала:

— Пашкадуй! Пашкадуй!

— Хадзем, — ён узяў яе пад руку. — Ды не забудзь павітацца з ім лагодна.

Калі яны зайшлі ў альтанку, Валерый здзіўлена глядзеў то на яе, то на Альберта, намагаючыся зразумець, што да чаго.

Яна села побач з ім, Альберт таксама апусціўся на лаву. Яна спрабавала ўсміхнуцца, нешта сказаць, але вусны яе зледзянелі і ўсмешка была жаласная і бездапаможная, а словы застылі ў горле.

I адразу ж за кустамі, што акружалі альтанку, пачуўся трэск сухіх галін і адтуль выйшаў чалавек у шэрым доўгім плашчы, з узнятым каўняром. На яго твары былі цёмныя люстраныя акуляры. Правую руку ён трымаў за адваротам плашча. Крокі яго былі няспешныя і ўпэўненыя, як непазбежнасць.

Рэгіна неадрыўна глядзела на незнаёмца, потым павярнулася да Альберта. Твар яе нечакана зрабіўся надзіва спакойным, у вачаў не было ні страху, ні роспачы.

— Віншую, — Альберт паклаў перад жонкай свежы нумар газеты. — Гран-Пры наш.

— Я ведаю, — адказала яна. — Мне тэлефанавалі.

Альберт сеў у крэсла, задуменна паглядзеў на жонку.

— Я даўно хацеў спытаць... Ты паклала галінку на калені Валерыю. Няўжо ты на самай справе асуджала яго на смерць?

— Я ведала, што стрэлу не будзе

— Адкуль?

— Калі мы ішлі да альтанкі, я лічыла, што ў цябе памуціўся розум. Але калі ў апошні момант зазірнула табе ў вочы, убачыла ў іх столькі пакуты і міласэрнасці, і зразумела, што ты пры ясным розуме. Такія, як ты, не здольныя на злачынства, тым больш на забойства.

— I ўсё ж ты...

— Паклала галінку. У гэты момант я паверыла табе і твайму незвычайнаму сюжэту да канца. I паклала галінку, каб вярнуць цябе. Каб ты ўпэўніўся, што ты для мяне даражэй за ўсіх і за ўсё, каб сплаціць хоць нечым за той боль, які прынесла т