Лаза [Зінаіда Дудзюк] (fb2) читать постранично

Зінаіда ДУДЗЮК

ЛАЗА

Раман

Хто не помніць свайго

мінулага, асуджаны на тое,

каб перажыць яго зноў.

Джордж Сантаяна

ЗАМЕСТ ПРАЛОГА

У час адной са шматлікіх журналісцкіх камандзіровак давялося мне заначаваць на лясным хутары ў негаваркой стараватай жанчыны. Яна была родзічкаю чалавека, пра якога я рыхтавала артыкул. У пасляваенны час ён перажыў рэпрэсіі, а пасля смерці быў рэабілітаваны. Хацела я распытаць у яе пра вайну і першыя пасляваенныя гады, а гаспадыня ці адмоўчвалася, ці казала, што нічога не ведае. Хударлявая, зацятая ў сабе, яна была ўвасабленнем тых сялянак, якія ніколі не пляткараць, а жывуць самадастаткова ўласнымі клопатамі, нікога не пускаючы ў свой самотны свет. Каб адчапіцца ад маіх назойлівых пытанняў, яна завяла мяне на суседні хутар да равесніка героя майго будучага нарыса, якому на той час было гадоў восемдзясят, але трымаўся ён бадзёра і трохі расказаў мне пра жыццё заходнебеларускай моладзі ў перыяд польскай каланізацыі да 1939 года.

Гаспадыня падаіла карову, пачаставала мяне сырадоем, паслала мне на канапе, сама ўладкавалася на ложку. Я імгненна заснула, мусіць, стаміла мяне дарога ў траскім прыгарадным аўтобусе ці мо супакоіла свежае лясное паветра. Абудзілася я ад яе голасу. Прыслухалася. Яна расказвала пра сваё жыццё, што муж яе пакінуў, дзяцей не займела, гаруе век адна. Мужчынская і жаночая праца – усё на яе плечы. Апавядала падрабязна, а я пад яе ціхі аповед засынала і зноў прачыналася, толькі адгукалася, каб не пакрыўдзіць, на яе словы якім-небудзь "ага" ці "ўгу", маўляў, слухаю, але пасля нічога з таго аповеду не магла ўспомніць, усё дашчэнту сцерлася з памяці. Так забываюцца сны. Не ведаю, чаму гэтак здарылася? Звычайна я люблю слухаць людзей, а тут проста апанавала нейкая непераадольная санлівасць.

У чэрвені ночы кароткія. На світанку я пачула яе спалоханы голас:

– Зноў ідуць!

Расплюшчыла вочы, убачыла, што гаспадыня ў доўгай белай сарочцы глядзіць праз акно ў бок лесу.

– Хто? – спытала я.

– Не ведаю…

Я паднялася, таксама падышла да акна і ўбачыла, што ад лесу ішлі ўзброеныя мужчыны ў цывільным. Ногі іхнія хаваліся ў пасмах туману, які слаўся па зямлі. Яны быццам плылі ў паветры, вінтоўкі і аўтаматы трымалі напагатове, гатовыя расправіцца з усялякім ворагам.

– Хто гэта? – насцярожылася я. – На паляўнічых не падобныя…

– Ходзяць з вайны… Лясныя браты…

– Партызаны? – удакладніла я.

– Не, іншыя…

– І што нас чакае?

– Не ведаю…

Жанчына адступіла ад акна, быццам баялася, што аўтаматная чарга скосіць яе.

– Хіба яны да гэтага часу жывуць у лесе?

– Гэта не людзі… Не ведаю, хто гэта… Але з’яўляюцца гады ў рады …

Мужчыны набліжаліся. Спалохана заскуголіў сабака, і зноў на хутар абрынулася пудкая цішыня. Жанчына кінулася да чырвонага кута, пачала маліцца перад іконай Божай Маці, таропка жагналася. Я глядзела на яе, не ведаючы, што рабіць? У душу запаўзаў страх. Па плячах прайшоўся холад, скура ашэрхла, мяне закалаціла. У двары прачысціў горла і кукарэкнуў певень. Зірнула ў акно і ўбачыла толькі туман, які рос, уздымаўся, затуляючы лес.

– Яны зніклі! – узрадавана ўсклікнула я.

– Праўда? – гаспадыня зірнула ў акно, каб упэўніцца ў маіх словах. – Дзякаваць Богу, – з палёгкай уздыхнула яна і яшчэ раз перахрысцілася.

– Гэта прывіды? Так? Яны дайшлі хоць раз да вашай хаты?

– Пакуль не… Але, баюся, што аднойчы ўсё можа быць, – гаротна сказала жанчына. – З-за гэтага некалі нават хацела хату прадаваць, а пасля супакоілася. Даўно не з’яўляліся. Мабыць, успамінамі сваімі прыклікала іх сюды…

Гаспадыня апранулася і занялася гаспадаркаю. Я трохі яшчэ павалялася ў пасцелі, бо аўтобус мой чакаўся толькі гадзін у дзесяць раніцы, а потым мы разам папілі ўзвар з чабору і мацярдушкі. Некалькі каліў гэтых раслін з карэннем жанчына дала мне з сабою, каб я пасадзіла на ўласным лецішчы. На тым і развіталіся.

Калі вярнулася ў Брэст, пачала шукаць звесткі пра тых "лясных братоў", але дарма. Гісторыкі маўчалі. Толькі ў сярэдзіне 90-х гадоў ХХ стагоддзя прыадчыніліся дзверы недасяжных раней архіваў, пачалі з’яўляцца першыя кнігі пра Армію Краёву, Украінскую паўстанцкую армію і іншых людзей, якія хаваліся ў лесе, а каб выжыць, рабавалі сялян і забівалі, як яны лічылі, ідэйных ворагаў. Гэта была смяротная барацьба, калі гінулі маладыя людзі з пэўнымі ідэямі і без іх. Па сутнасці, пасля заканчэння Другой сусветнай вайны яшчэ некалькі гадоў доўжылася неабвешчаная грамадзянская вайна на тэрыторыі Беларусі, Украіны і Польшчы, бессэнсоўная і зацятая.

Я скарысталася магчымасцю папрацаваць у архіве, праўда, хоць і абмежавана,