Планета людзей [Антуан дэ Сент-Экзюперы] (fb2) читать онлайн

Планета людзей Антуан дэ Сэнт-Экзюперы

Сэнт-Экзюперы, Антуан. Планета людзей: Выбранае/[Пер. з фр., прадм. Н. Мацяш].— Мн.: Маст, літ., 1984.— 397 с., 1 л. партр.— (Б-ка замеж. прозы).

Начны палёт

Прысвячаецца Дзідзье Дара

Тэкст падаецца ў скарочаным выглядзе

I

Пагоркі пад крылом самалёта ўжо ўрэзвалі свае цёмныя контуры ў золата змяркання. Раўніны пачыналі струменіцца роўным зіхоткім святлом: у гэтай краіне яны раздорвалі сваё золата з такой жа шчодрасцю, з якой яшчэ доўгі час пасля зыходу зімы выпраменьваюць снежную белату. І лётчык Фаб'ен, які з крайняга поўдня Патагоніі вёў паштовы самалёт на Буэнас-Айрэс, пазнаваў надыход вечара па тых жа прыкметах, па якіх даведваюцца пра гэта воды гавані: па ціхамірнасці, па лёгкай хвалістасці, якая ледзь кратала ціхія аблокі. Фаб'ен быццам выходзіў на бязмежны, лагодны рэйд. Часам у гэтай цішы яму пачынала здавацца, што ён робіць нетаропкую прагулянку, што ён — пастух. Пастухі Патагоніі няспешна брыдуць ад статка да статка: Фаб'ен ішоў ад горада да горада — ён пасвіў гэтыя невялічкія гарадкі. Ён спатыкаў іх праз кожныя дзве гадзіны — гарады прыставалі на вадапой да берагоў рэк альбо мірна скублі траву на раўнінах. Часам, пасля соцень кіламетраў стэпавых прастораў, яшчэ бязлюднейшых, чым мора, ён пралятаў над адзінокім хутарам, які, здавалася, плыў яму насустрач па хвалях прэрыі, несучы на сабе груз чалавечых жыццяў; тады Фаб'ен, пагойдваючы крыламі, вітаў гэты карабель.

«Паказаўся Сан-Хуліан; праз дзесяць хвілін пойдзем на пасадку».

Бортрадыст перадаў гэтае паведамленне па ўсёй лініі.

На дзве з палавінай тысячы кіламетраў, ад Магеланавага праліва да Буэнас-Айрэса, ланцугом расцягнуліся падобныя адна да адной пасадачныя пляцоўкі; але за гэтым аэрадромам пачыналася ноч; гэтак у Афрыцы за апошнім пакорным селішчам залягае сама невядомасць.

Радыст перадаў пілоту запіску:

«Вакол шалеюць навальніцы, у мяне ў навушніках бясконцы трэск. Можа, заначуем у Сан-Хуліане?»

Фаб'ен усміхнуўся: неба было спакойнае, як акварыум, і ўсе аэрадромы наперадзе дакладвалі: «Неба чыстае, ветру няма». Ён адказаў:

— Паляцім далей.

А радыст думаў, што дзесьці, як чарвяк у яблыку, прытаіліся навальніцы; ноч выглядала раскошна, аднак сям-там пачынала падгніваць, і яму было непрыемна ўваходзіць у гэты морак, гатовы распасціся, як гніляк…

…Дзесяць хвілін пярэдыху — і зноў у дарогу.

Фаб'ен азірнуўся і паглядзеў на Сан-Хуліан: цяпер гэта была ўсяго толькі жменька агеньчыкаў; потым яна стала невялічкім россыпам зорак і, яшчэ раз панадзіўшы да сябе, развеялася на пыл.

«Я ўжо не бачу прыбораў: трэба ўключыць святло».

Ён пакратаў кантакты, але святло чырвоных лямпачак кабіны расплывалася ў блакітным прыземку і не асвятляла цыферблатаў, Фаб'ен затуліў лямпачку рукой — пальцы амаль не афарбаваліся.

«Зарана».

А ноч узнімалася, нібы цёмны дым, і ўжо запоўніла лагчыны. Яны ўжо зраўняліся з раўніннымі абшарамі. У селішчах загараліся агні, і сузор'і іх пераклікаліся ў змроку. І Фаб'ен таксама мігаў бартавымі агнямі, адказваў агеньчыкам сёлаў. Усю зямлю акрыла сетка аклікальных агнёў; кожны дом, апынаючыся перад воблікам бязмежнай ночы, запальваў сваю зорку, — гэтак маяк пасылае свой промень у морак мора. Іскры зіхацелі ўсюды, дзе жыў чалавек. Самалёт уваходзіў сёння ў браму ночы, як караблі ўваходзяць на рэйд — лёгка і плаўна. І Фаб'ен быў шчаслівы.

Ён схіліўся над прыборнай дошкай. Стрэлкі пачалі ўжо фасфарэсцыраваць. Праверыў паказанні прыбораў і застаўся задаволены. Так, ён надзейна ўсталяваны ў небе. Пакратаўшы пальцам сталёвы ланжэрон, ён адчуў у метале пульсацыю жыцця: метал не вібраваў — ён жыў. Пяцьсот конскіх сіл, упрэжаных у матор, спарадзілі ў нетрах матэрыі пяшчотную плынь, якая пераўвасобіла холад металу ў аксамітную плоць. Пілот зноў адчуў у палёце не галавакружэнне, не схамянелую радасць, а таямнічую тужлівасць жывога арганізма…

II

Дык вось, тры паштовыя самалёты — з Патагоніі, з Чылі і з Парагвая — вярталіся ў Буэнас-Айрэс з поўдня, захаду і поўначы. У Буэнас-Айрэсе пошту павінны былі пагрузіць у самалёт, які блізка апоўначы адпраўляўся ў Эўропу.

Трое пілотаў ляцелі, агорнутыя ноччу, думалі пра свой палёт і, трымаючы курс на вялізны горад, паволі спускаліся са сваіх грозных альбо мірных нябёсаў, як спускаюцца з гор сяляне.

Рыўер, дырэктар сеткі паветраных ліній, хадзіў узад і ўперад па пасадачнай пляцоўцы буэнас-айрэскага аэрапорта. Ён быў маўклівы: ніводзін з трох самалётаў яшчэ не прызямліўся — і дзень усё яшчэ таіў для яго небяспеку. Але прыходзілі тэлеграма за тэлеграмай, і Рыўер адчуваў, як з кожнай хвілінай менее вобласць невядомага, і ён, вырываючы нешта з лапаў лёсу, выцягвае экіпажы самалётаў з ночы на бераг.

Падышоў службовец і перадаў Рыўеру радыёграму:

— Паштовы з Чылі паведамляе, што бачыць агні Буэнас-Айрэса.

— Добра.

Неўзабаве Рыўер пачуе гул матора: ноч ужо аддае яму адзін самалёт; гэтак і прылівы і адлівы мора, поўнага таямніц, выкідваюць на бераг скарб, так доўга калыханы хвалямі. А потым ноч верне яму і два астатнія самалёты.

Тады гэты дзень завершыцца. Тады стомленыя каманды адправяцца спаць, і свежыя каманды прыйдуць ім на змену. Але Рыўер не зможа адпачыць: надыдзе чарга трывогі за эўрапейскі паштовы. І гэтак будзе заўсёды. Заўсёды. Упершыню гэты стары ваяка са здзіўленнем адчуў, што стаміўся. Прыбыццё самалётаў ніколі не стане для яго той перамогай, якая завяршае вайну і пачынае эру блаславёнага міру. Гэта будзе заўсёды толькі яшчэ адзін крок, пасля якога будзе зроблена тысяча падобных крокаў. Рыўеру здавалася, шіо ён трымае на выцягнутых руках страшэнны груз, трымае доўга, без пярэдыху, без надзеі на перапачынак. «Старэю…» Мабыць, ён старэе, раз душы было ўжо мала аднаго толькі дзеяння. Дзіўна, такія думкі ніколі яшчэ не трывожылі яго. З задуменным мармытаннем да яго падступалі хвалі дабрыні і пяшчоты, якія ён звычайна гнаў ад сябе прэч, — хвалі незваротна страчанага акіяна. «Значыць, усё гэта так паблізу?..» Вось як непрыкметна і паступова прыйшоў ён да старасці, да думак: «А вось наступіць час…», да думак, якія так аздабяюць чалавечае жыццё. Нібыта і сапраўды можа некалі «наступіць час», і недзе ў канцы жыцця дасягнеш блаславёнага спакою, пра які так марыцца! Магчыма, няма і перамогі. Не могуць раз назаўжды прыбыць усе паштовыя самалёты…

Рыўер прыпыніўся каля старога механіка Леру, які корпаўся ля самалёта. Леру працаваў ужо сорак гадоў. Ён аддаваў рабоце ўсе свае сілы. Калі а дзесятай вечара або апоўначы Леру вяртаўся дадому, перад ім не расхінаўся нейкі іншы свет, вяртанне дамоў не было для яго ўцёкамі. Рыўер усміхнуўся гэтаму чалавеку з грубым тварам; механік кіўнуў на быццам падсіненую вось:

— Яна была занадта туга замацавана, я паправіў.

Рыўер нахіліўся да восі. Рыўер зноў вярнуўся да службовых клопатаў:

— Трэба будзе сказаць у майстэрнях, каб падганялі гэтыя штукі павальней.

Пакратаўшы пальцамі драпінкі на метале, Рыўер зноў уважліва пагладзеў на Леру, на яго суровы, спярэшчаны маршчакамі твар. З языка сарвалася дзівакаватае пытанне, і Рыўер сам усміхнуўся, задаўшы яго:

— Скажыце, Леру, у сваім жыцці вы шмат часу патрацілі на любоў?

— О! Любоў, пане дырэктар… гэта такая штука…

— Вам, як і мне, на гэта не хапала часу…

— І сапраўды, не вельмі хапала…

Рыўер услухоўваўся ў ягоны голас, намагаючыся зразумець, ці не гучыць у адказе гаркота: гаркоты не было. Азіраючыся на прамінулае жыццё, гэты чалавек адчуваў спакойнае задавальненне сталяра, які адпаліраваў цудоўны плашчак: «Вось і ўсё. Гатова!»

«Вось і ўсё! — падумаў Рыўер. — Маё жыццё таксама гатовае!»

Ён адагнаў сумныя думкі, навеяныя стомай, і рушыў да ангара: чылійскі самалёт ужо гудзеў у небе.

III

Аддалены гул матора гусцеў, наліваўся. Успыхнулі пасадачныя агні. Чырвоныя ліхтары начнога асвятлення абмалёўвалі контуры ангара, радыёмачтаў, квадратнай пляцоўкі.

Усё набыло святочны выгляд.

— Вось ён!

Самалёт ужо каціўся па зямлі ў святле пражэктара. Ён так зіхацеў, што здаваўся зусім новым. Вось ён спыніўся нарэшце перад ангарам: механікі і падсобныя рабочыя памкнуліся да яго, каб выгрузіць пошту, але пілот Пэльрэн не кратаўся.

— Гэй! Чаго вы чакаеце? Выходзьце!..

…Калі аўтамабіль імчаў Пэльрэна разам з панурым інспектарам і маўклівым Рыўерам да Буэнас-Айрэса, пілоту стала журліва: канечне, што можа быць прыемней — выкараскацца з бяды і, адчуўшы цвёрды грунт пад нагамі, са смакам вылаяцца! Весялей быць не можа!.. І ўсё-такі, як успомніш, робіцца не па сабе.

Змаганне з цыклонам — гэта, прынамсі, нешта рэальнае, відавочнае. Іншая справа — аблічча рэчаў, тое аблічча, якое рэчы набываюць, калі ім здаецца, што яны адны. «Як у час паўстання, — падумаў Пэльрэн, — твары людзей толькі трошкі бляднеюць, але як усё вакол мяняецца!» Намаганнем волі ён прымусіў сябе ўспомніць усё перажытае.

…Мірна ляцеў ён над Андыйскімі Кардыльерамі. Тут панавала бяскрайняя моўча снягоў. У гэтае нагрувашчанне вяршынь снягі прынеслі спакой — як яго прыносяць стагоддзі-вякі ў мёртвыя старажытныя замкі. На абсягу ў дзве сотні кіламетраў — ані душы, аніякусенькай адметы жыцця, аніводнага жывога руху. Адны стромыя кручы, якія ўзнімаюцца ўгору да шасці тысяч метраў, адны каменныя покрывы, што спадаюць уніз адвеснымі складкамі, адно бязмежны, пагрозлівы спакой.

Гэта адбылося непадалёк ад піка Тупунгата…

Пэльрэн задумаўся. Так-так, менавіта там ён аказаўся сведкам цуду.

Спачатку ён нічога не заўважыў, проста адчуў нейкую цьмяную занепакоенасць, — як чалавек, які думаў, што ён адзін, і раптам адчувае: не, ён ужо не адзін, нехта на яго глядзіць. Гэтак і Пэльрэн, занадта позна і не цямячы яшчэ, што да чаго, — адчуў, што вакол яго сціскаецца кола гневу. Вось і ўсё. Адкуль зыходзіў гэты гнеў?

І як здагадаўся пілот, што гнеў вылучаюць і камяні і снягі? Нішто, здавалася ж, не значылася, не было ні ценю мажлівай буры. Але на ягоных вачах пачынаў нараджацца нейкі новы свет, які нечым няўлоўным розніўся ад звыклага. З невытлумачальнай тугой Пэльрэн глядзеў на зусім абыякавыя, здавалася, вяршыні, на кручы, на снежныя хрыбты, амаль такія ж белыя, як звычайна. Аднак усё гэта паволі ажывала — як народ.

Пэльрэн яшчэ не ўступіў у бітву: ён толькі мацней сціснуў штурвал. Рыхтавалася нешта такое, чаго ён не мог зразумець. Нібы гатовы скочыць звер, ён напружыў мускулы, але ўсё, што ён бачыў перад сабой, было спакойнае. Так, спакойнае, але ў гэтым спакоі была затоена дзіўная сіла.

Потым усё раптам абвастрылася. Кручы і пікі зрабіліся нечакана вострыя, пілот адчуў, што яны, як фарштэўні, рассякаюць пругкую плынь ветру. Потым яму пачало мроіцца, што яны кружацца вакол яго і разварочваюцца, рыхтуючыся да бою, як агромністыя караблі. Потым у паветра ўзняўся пыл: ён ляцеў над снягамі і, нібы ветразь, трапятаў на ветры. Тады, спрабуючы намацаць шлях на выпадак, калі прыйдзецца адступіць, Пэльрэн паглядзеў назад і скалануўся: Кардыльеры былі як у ліхаманцы.

— Цяпер мне каюк.

Уперадзе завостраная вяршыня, быццам вулкан у міг вывяржэння, шпурнула ўгору слуп снежнай лавы. Потым слуп снегу ўзвіўся над другім пікам, трошкі правей. І вось пачалі ўспыхваць усе пікі падрад: здавалася, іх запальвае па чарзе нейкі нябачны факельшчык. Закруцілася першымі вірамі паветра, і горы вакол пілота загайдаліся…

Шалёная схватка амаль не пакідае слядоў: Пэльрэн шукаў і болей не знаходзіў у сабе ўспамінаў пра магутныя віры, якія закруцілі яго. Ён помніў толькі, з якой разлютаванай адчайнасцю бэрсаўся ў языках шэрага полымя.

Ён задумаўся: «Цыклон — гэта яшчэ нічога. Тут ужо ратуеш сваю скуру. Але пакуль ён яшчэ не пачаўся! Гэтая першая сустрэча!»

Яму здавалася, што цяпер сярод тысяч твараў ён зможа пазнаць гэты люты твар; і, аднак, ён ужо забыў яго.

IV

…Рыўер баяўся пэўных прыхільнікаў авіяцыі. Яны не разумелі глыбіннага сэнсу цяжкага жыцця лётчыкаў, іх захапленні скажалі самую сутнасць прыгоды і прыніжалі людзей. Але ў Пэльрэне была годная веліч чалавека, які проста лепей, чым іншыя, ведае, чаго варты наш свет, калі зірнуць на яго з пэўнага пункту погляду, — веліч чалавека, які грубавата адпрэчвае пошлыя праявы адабрэння.

Рыўер па-свойму, павіншаваў яго:

— Як вам удалося?..

І яму спадабалася, што Пэльрэн загаварыў пра сваё рамяство проста, загаварыў пра палёт, як каваль пра сваю накавальню.

Пэльрэн, ледзь не просячы прабачэння, пачаў тлумачыць: «Шлях назад аказаўся адрэзаны. У мяне не было выбару». Да таго ж ён нічога не бачыў: снег сляпіў вочы. Але выратавалі шалёныя плыні паветра — яны ўскінулі самалёт на вышыню сямі тысяч метраў. «Увесь час, пакуль я перавальваў цераз горы, я змушаны быў ляцець упоравень з вяршынямі». Ён сказаў таксама, што варта б перамясціць паветразаборнік гіраскопа, бо яго забівае снегам: «Разумееце, наледзь закупорвае яго».

Потым новыя паветраныя токі закруцілі Пэльрэна, збілі вышыню да трох тысяч метраў — і як ён толькі не натыкнуўся на скалы!.. Раптам выявілася, што ён ляціць ужо над раўнінай. «Гляджу, а вакол самалёта — чыстае неба!» І Пэльрэн прызнаўся, што ў той момант у яго было такое ўражанне, быццам ён вырваўся з пячоры…

— У Медсоне — таксама бура?

— Не. Калі я сеў, неба было зусім чыстае і ніякага ветру. Але бура ішла за мной па пятах.

Ён апісаў яе, гэту буру, таму што, сказаў ён, «як-ніяк», усё гэта было даволі дзіўна. «Вяршыня буры гублялася дзесьці высока, сярод снегавых хмар, аснова ж кацілася па даліне, як чорная лава. Яна паглынала горад за горадам. Зроду не бачыў нічога такога…» І Пэльрэн змоўк, запалонены нейкім успамінам.

Рыўер павярнуўся да інспектара.

— Гэта цыклон з Ціхага акіяна: нас папярэдзілі занадта позна Зрэшты, такія цыклоны ніколі не перавальваюць цераз Анды.

Хто мог прадбачыць, што гэты раз цыклон прарвецца на ўсход.

Інспектар, які нічога не кеміў у такіх рэчах, згадзіўся з Рыўерам.

Быццам збіраючыся нешта сказаць, інспектар павярнуўся да Пэльрэна; пад скурай у інспектара захадзіў кадык. Але ён прамаўчаў і, нібы перадумаўшы, зноў з меланхалічнай годнасцю стаў глядзець перад сабой.

Сваю меланхолію інспектар вазіў з сабой, як багаж. Ён прыехаў у Аргенціну напярэдадні, выкліканы Рыўерам для выканання даволі неакрэсленых абавязкаў, і не ведаў, куды падзець свае вялікія рукі і сваю інспектарскую паважнасць. Ён не меў права ні на захапленне, ні на фантазію, ні на дасціпнасць, на яго пасадзе яго павінна было прыводзіць у захапленне толькі адно: пунктуальнасць. Ён не меў права ўзяць чарку ў сяброўскай кампаніі, не меў права звярнуцца на «ты» да саслужыўца ці дазволіць сабе жарт, — хіба што здарыцца немагчымае, і лёс пашле яму ў якім-небудзь аэрапорце сустрэчу з іншым інспектарам.

«Цяжка быць суддзёй», — думаў ён.

Па праўдзе кажучы, суду ён не вяршыў — ён толькі пахітваў галавой. Сутыкнуўшыся з нечым, чаго ён не разумеў (а не разумеў ён анічога), ён павольна пахітваў галавой. Гэта прыводзіла ў замяшанне тых, у каго было нячыстае сумленне, і спрыяла добраму догляду абсталявання. Яго ніхто не любіў: інспектар створаны не для любоўных уцех, а для складання рапартаў. Ён адмовіўся ад думкі прапаноўваць у рапартах нейкія новыя метады ці тэхнічныя ўдасканаленні — адмовіўся з таго часу, як Рыўер напісаў: «Інспектара Рабіно просяць падаваць не паэмы, а рапарты. Задача інспектара Рабіно — выкарыстоўваць свае веды для таго, каб стымуляваць службовую рупнасць персаналу». З таго часу чалавечыя слабасці зрабіліся яго хлебам надзённым. Ён цікаваў за механікам, які любіў выпіць, і за начальнікам аэрадрома, які з'явіўся на работу пасля вясёлай ночы, і за пілотам, які няўмела пасадзіў самалёт.

Рыўер казаў пра яго: «Ён не дужа разумны, таму ад яго шмат карысці». Правілы, устаноўленыя Рыўерам, былі для самога Рыўера вынікам вывучэння людзей; для Рабіно існавала толькі вывучэнне правілаў.

— Рабіно, — сказаў яму неяк Рыўер, — ва ўсіх выпадках, калі самалёт вылятае са спазненнем, вы павінны пазбаўляць віноўных прэміі за дакладнасць.

— Нават тады, калі затрымка ад іх не залежыць? Нават у выпадку туману?

— Нават у выпадку туману.

І Рабіно адчуў своеасаблівую гордасць — мець такога валявога шэфа, які не баіцца быць несправядлівым. У такім разе і на Рабіно таксама падае водбліск велічы гэтай улады, якая не баіцца крыўдзіць людзей.

— Вы далі адпраўленне ў шэсць пятнаццаць, — даводзіў ён потым начальнікам аэрапортаў. — Мы не зможам выплаціць вам прэмію.

— Але, месье Рабіно, у пяць трыццаць і за дзесяць крокаў анічагусенькі нельга было ўбачыць!

— Правілы ёсць правілы.

— Паслухайце, месье Рабіно, не можам жа мы разагнаць туман!

Але Рабіно напускаў на сябе таямнічасць і маўчаў. З усіх гэтых пешак ён адзін разумеў, што, караючы людзей, можна паляпшаць надвор'е.

«Ён увогуле не думае, — казаў пра яго Рыўер, — гэта не дае яму магчымасці думаць памылкова».

Пілот, які нявечыў машыну, пазбаўляўся прэміі за безаварыйныя палёты.

— А калі пілот церпіць аварыю над лесам? — удакладняў Рабіно.

— Не мае значэння, хоць бы і над лесам.

І для Рабіно гэтае ўказанне было законам.

— Я вельмі шкадую, — казаў ён пілотам, упіваючыся ўласнымі словамі, — я нязмерна шкадую, але трэба было пацярпець аварыю ў іншай мясціне.

— Але, месье Рабіно! Гэта ж ад нас не залежыць!

— Правілы ёсць правілы.

«Правілы, — думаў Рыўер, — падобныя да рэлігійных абрадаў: яны здаюцца недарэчнымі, але яны фарміруюць людзей». Рыўеру было ўсё роўна, справядлівы ён у вачах людзей ці несправядлівы. Магчыма, гэтыя словы — «справядлівасць» і «несправядлівасць» — увогуле не мелі для яго ніякага сэнсу. У невялікіх гарадках абывацелі вечарамі таўкуцца на адкрытых танцпляцоўках, і Рыўер думаў: «Што гаварыць пра справядлівасць і несправядлівасць у дачыненні да іх; яны яшчэ не існуюць». Чалавек быў для яго нечапаным воскам, з якога трэба было нешта вылепіць. Трэба было ўдыхнуць душу ў гэтую матэрыю, надзяліць яе воляй. Сваёй суровасцю ён хацеў не парабаціць людзей, а дапамагчы ім пераўзысці саміх сябе. Калі ён караў іх за кожнае спазненне, ён рабіў несправядліва, — але тым самым ён нацэльваў волю людзей, іх думкі на адно: на тое, каб у кожным аэрапорце самалёты выляталі без спазненняў: ён ствараў гэтую волю. Не дазваляючы людзям радавацца слоце як запрашэнню адпачыць, ён прымушаў іх напружана чакаць прасвету ў небе; і кожны — аж да апошняга падсобніка — у душы ўспрымаў гэтае чаканне як нешта прыніжальнае. І яны імкнуліся скарыстаць першую ж шчыліну ў небнай брані: «На поўначы праясняецца! У дарогу!» Дзякуючы Рыўеру на ўсёй лініі ў пятнаццаць тысяч кіламетраў панаваў культ своечасовай дастаўкі пошты.

Рыўер казаў часам:

— Гэтыя людзі шчаслівыя, таму што яны любяць сваю работу, а любяць яны яе таму, што я строгі.

Магчыма, ён і прыносіў ім боль, але ён жа дарыў ім і вялізную радасць. «Трэба прымусіць іх жыць у вечным напружанні, — думаў Рыўер, — жыццём, якое прыносіць і пакуты і радасці; гэта і ёсць сапраўднае жыццё».

Калі машына ўехала на вуліцы горада, Рыўер загадаў падвезці яго ў кантору кампаніі. Застаўшыся сам-насам з Пэльрэнам, Рабіно паглядзеў на лётчыка і загаварыў…

VI

Службоўцы драмалі за сталамі буэнас-айрэскай канторы, калі зайшоў Рыўер. У сваім нязменным паліто, у капелюху, ён, як заўсёды, нагадваў вечнага падарожніка і амаль не прыцягваў да сябе ўвагі — гэтак мала месца ён займаў, невысокі, хударлявы, гэтак пасавалі да любой абстаноўкі яго сівыя валасы, яго безаблічная вопратка. Аднак людзі адчулі раптоўны прыліў шчыравання. Пажвавелі сакратары, загартаў апошнія дакументы загадчык бюро, застукалі пішучыя машынкі.

Тэлефаніст падключыў апарат і пачаў нешта занатоўваць у тоўстую кнігу рэгістрацыі тэлеграм.

Рыўер сеў і пачаў чытаць.

Самалёт, які прыляцеў з Чылі, вытрымаў выпрабаванне: перад Рыўерам праходзілі падзеі ўдалага дня, калі ўсё ладзіцца неяк само сабою, калі данясенні, адно за адным пасыланыя аэрапортамі, пераўтвараюцца ў скупыя зводкі атрыманых перамог. Паштовы з Патагоніі таксама імкліва ішоў наперад; ён нават апярэджваў расклад — вятры гналі з поўдня на поўнач агромністую спадарожную хвалю.

— Дайце метэазводкі.

Кожны аэрапорт хваліўся пагодай, празрыстым небам, пругкім ласкавым ветрыкам. Залацісты вечар ахінуў Амерыку. Рыўер цешыўся гэтаму шчыраванню прыроды. Дзесьці ў нетрах ночы вёў змаганне патагонскі самалёт, але ў яго былі ўсе шанцы на перамогу.

Рыўер адклаў сшытак.

— Добра!

І выйшаў з кабінета глянуць, як працуюць людзі, — начны дазорца, пад чыёй вартай была добрая палова свету…

«У ноч дзяжурства месца інспектара — у канторы», — падумаў Рыўер.

— Знайдзіце Рабіно!

А Рабіно тым часам стараўся заваяваць дружбу пілота. У гатэлі ён распатрашыў перад Пэльрэнам свой чамадан: з нетраў чамадана з'явіліся на свет тыя дробныя рэчы, якія збліжаюць інспектараў з рэштай чалавецтва: некалькі не дужа густоўных сарочак, туалетныя рэчы, здымак хударлявай жанчыны — інспектар прышпіліў яго да сцяны. Гэткім чынам ён пакорліва спавядаўся Пэльрэну ў сваіх патрэбах, у сваіх пяшчотных пачуццях, у сваіх смутках. Раскладваючы перад лётчыкам гэтыя мізэрныя скарбы, ён выстаўляў напаказ сваё ўбоства. Сваю духоўную экзему. Паказваў сваю турму.

Але і ў Рабіно, як і ўва ўсіх людзей, быў у жыцці кволы праменьчык святла. Бясконца пяшчотна ён дастаў з самага дна чамадана невялікую, карпатліва завязаную торбачку. Ён доўга пагладжваў яе далонню, не кажучы ні слова. Потым нарэшце расхіліў рукі:

— Я прывёз гэта з Сахары…

Інспектар нават пачырванеў ад такога смелага прызнання. Яго мучылі непрыемнасці; у яго не склалася сямейнае жыццё; жыццё яго было бязрадаснае, і ён знаходзіў суцяшэнне ў маленькіх чорных каменьчыках, — яны прыадчынялі перад ім дзверы ў свет таямніц.

— Якраз такія часам трапляюцца і ў Бразіліі, — сказаў ён і пачырванеў яшчэ мацней.

Пэльрэн паляпаў па плячы інспектара, схіленага над легендарнай Атлантыдай…

Нешта накшталт сарамлівасці прымусіла Пэльрэна спытацца:

— Вы цікавіцеся геалогіяй?

— Гэта маё захапленне.

Ва ўсім свеце адны камяні мелі да яго спагаду.

Рабіно паклікалі ў кантору; ён пасумнеў, але набыў сваю звыклую важнасць.

— Я мушу пакінуць вас: месье Рыўер патрабуе, каб я прыйшоў, — нейкая вельмі важная справа.

Калі Рабіно зайшоў у кантору, Рыўер паспеў забыцца пра яго. Ён стаяў у роздуме перад насценнай картай, дзе чырвонай фарбай была нанесена сетка авіяліній. Інспектар чакаў яго загадаў. Пасля доўгіх хвілін маўчання Рыўер, не паварочваючы галавы, запытаўся:

— Што вы думаеце пра гэтую карту, Рабіно?

Вяртаючыся да рэальнасці са свету летуценняў, ён часам прапаноўваў сваім падначаленым такія галаваломкі.

— Гэтая карта, месье дырэктар…

Шчыра кажучы, інспектар нічога пра яе не думаў, але, прыкоўваючы да карты свой позірк, ён напаўняўся адчуваннем, што інспектуе адразу Эўропу і Амерыку. А Рыўер, не звяртаючы на інспектара ніякай увагі, тым часам разважаў далей: «Аблічча гэтай сеткі цудоўнае, але пагрозлівае. Хараство, якое каштавала нам многіх людзей, — маладых людзей. На гэтым абліччы гордая годнасць па-майстэрску выштукаванай рэчы; але колькі яшчэ праблем ставіць яно перад намі!..» Аднак важнейшым за ўсё ў Рыўера заўжды была мэта.

Рабіно па-ранейшаму стаяў побач і таропіўся ў карту: ён пакрысе авалодваў сабою. Ад Рыўера ён не чакаў ніякай спагады.

Неяк ён ужо спрабаваў расчуліць Рыўера — даверліва прызнаўся, як псавала яму жыццё недарэчная нямогласць, але Рыўер толькі пасмяяўся.

— Экзема не дае вам спаць — значыць, яна павышае вашу руплівасць.

У гэтым жарце была вялікая доля праўды. Рыўер сцвярджаў:

— Калі бяссонніца нараджае ў музыканта цудоўныя творы — гэта цудоўная бяссонніца!

Неяк, паказваючы на Леру, ён сказаў:

— Падумайце, які гэта цуд — няўклюднасць: яна адпрэчвае каханне… Магчыма, усяму таму высокаму, што жыло ў Леру, ён быў абавязаны гэтай няўклюднасці, якая звяла яго жыццё да адной толькі працы.

— Вы вельмі блізкія з Пэльрэнам?

— Гм…

— Я не папракаю вас.

Рыўер павярнуўся і, угнуўшы галаву, захадзіў па пакоі дробнымі крокамі; за ім след у след пацягнуўся Рабіно. Сумная ўсмешка кранула вусны дырэктара, сэнс якой Рабіно не зразумеў.

— Толькі… Толькі памятайце, што вы начальнік.

— Так, — адказаў Рабіно.

А Рыўер падумаў, што вось гэтак штоночы ў небе завязваецца вузлік новай драмы. Паслабіцца воля людзей — чакай паражэння, а давядзецца, магчыма, весці нялёгкае змаганне.

— Вы не павінны забываць пра сваю ролю начальніка.

Рыўер быццам узважваў кожнае слова:

— Магчыма, бліжэйшай ноччу вы адправіце гэтага лётчыка ў небяспечны рэйс: ён павінен падпарадкоўвацца вам.

— Так.

— У вашых руках, можна сказаць, жыццё людзей, і гэтыя людзі болей вартыя, чым вы… — Ён запнуўся. — Так, гэта вельмі важна.

Рыўер па-ранейшаму хадзіў нешырокімі крокамі; некалькі секунд ён памаўчаў.

— Калі яны падпарадкуюцца вам з дружбы — значыць, вы іх ашукваеце. Таму што вы, асабіста вы не маеце права патрабаваць ад людзей ніякіх ахвяр.

— Не маю, вядома…

— Калі ж яны спадзяюцца, што ваша дружба можа збавіць іх ад цяжкай працы, дык зноў жа вы ашукваеце іх: яны абавязкова падпарадкоўваюцца ў любым выпадку. Прысядзьце.

Рыўер мякка падштурхнуў Рабіно да свайго стала.

— Я хачу напомніць вам пра вашы абавязкі, Рабіно. Калі вы стаміліся, дык не ў гэтых людзей вам шукаць падтрымкі. Вы — начальнік. Ваша слабасць — смешная. Пішыце.

— Я…

— Пішыце: «Інспектар Рабіно накладвае на пілота Пэльрэна такое вось спагаанне за такую вось правіну…» Правіну вы знойдзеце самі.

— Месье дырэктар!

— Выконвайце, Рабіно. Дзейнічайце так, быццам вы зразумелі… Любіце падначаленых. Але не кажыце ім пра гэта.

З гэтага часу Рабіно будзе яшчэ з большым запалам патрабаваць, каб на ўтулках не было ржы.

Адзін з аэрадромаў лініі паведаміў па радыё: «Бачым самалёт». Лётчык падае сігнал: «Нешта з маторам. Іду на пасадку».

Значыць, будзе страчана паўгадзіны. Рыўер узлаваўся; гэтак бывае пры неспядзяванай супынцы хуткага цягніка ў дарозе, калі хвіліны пачынаюць бегчы ўлегцы, напуста, ужо не аддаючы сваёй долі адоленай прасторы. Вялікая стрэлка насценнага гадзінніка адлічвала цяпер мёртвую прастору… А колькі падзей магло б умясціцца ў гэты ростул цыркуля!

Каб ашукаць нудлівае чаканне, Рыўер выйшаў з пакоя, і ноч здалася яму пустой, як тэатр без акцёраў. «Марнуецца гэткая ноч!» Ён раздражнёна глядзеў на чыстае неба, аздобленае зоркамі, на гэтыя боскія сігнальныя агні, на поўню — глядзеў, як напуста растрачваецца золата ночы.

Але як толькі самалёт падняўся ў паветра, ноч зноў зрабілася для Рыўера хвалююча цудоўнай. Яна несла ў сваім улонні жыццё. Пра гэтае жыццё і турбаваўся Рыўер.

— Запытайцеся ў экіпажа, якое ў іх надвор'е.

Мінула дзесяць секунд:

— Раскошнае.

Потым пайшлі назвы гарадоў, над якімі пралятаў самалёт, і для Рыўера гэта былі крэпасці, узятыя з бою.

VIII

Рыўер выйшаў на вуліцу. Яму хацелася трошкі пахадзіць, заглушыць тую трывогу, якая зноў завалодвала ім. Ён, чыё жыццё заўжды было прысвечана толькі дзеянню, прасякнутаму драматызмам, ён са здзіўленнем адчуў, што гэтая драма саступае месца нейкай іншай, яго асабістай драме. Ён падумаў, што жыццё абывацеляў у маленькіх мястэчках, на першы погляд такое ціхае, засяроджанае вакол танцпляцовак, — часам таксама тоіць у сабе цяжкія драмы: хваробу, каханне, смерць і, магчыма… Свая хвароба шмат чаму яго навучыла. «Быццам расчыніліся нейкія новыя вокны», — падумаў ён.

Пазней, гадзін у адзінаццаць вечара, адчуўшы сябе лепей, Рыўер пайшоў назад, у кантору. Няспешна прабіраўся сярод людзей, якія тоўпіліся ля ўвахода ў кінатэатры. Ён падняў вочы да зорак, якія зіхацелі над вузкай вуліцай, амаль непрыкметныя пры агнях рэкламы, і падумаў: «Сёння ў палёце два паштовыя. Сёння вечарам я адказваю за ўсё неба. Далёкая зорка падае мне знак, яна шукае мяне ў натоўпе — яна знайшла мяне: вось чаму я адчуваю сябе нейкім чужым, самотным».

У памяці выплыла музычная фраза: некалькі нот з санаты, якую ён слухаў учора з прыяцелямі. Прыяцелі не зразумелі музыкі: «Такое мастацтва наводзіць дакуку. І на вас таксама, толькі вы не хочаце ў гэтым прызнацца».

— Магчыма, — адказаў ён.

Як і зараз, ён тады адчуў сябе самотным, але адразу ж зразумеў, як узбагачае яго тая самота. Музыка несла яму нейкую вестку — яму аднаму сярод усіх гэтых недалёкіх людзей даверліва раскрывала сваю тайну. Гэтак, як сёння падае яму знак зорка. Цераз галовы столькіх людзей яна размаўляла з ім на мове, зразумелай толькі яму.

На тратуарах Рыўера штурхалі. Ён думаў: «Ці варта раздражняцца? Я — нібы чалавек, у якога хворае дзіця: павольна брыдзе ён у натоўпе і нясе ў душы вялікую моўчу свайго дому».

Рыўер глядзеў на людзей. Ён спрабаваў распазнаць тых, хто клапатліва аберагае ў душы сваё адкрыццё альбо сваю любоў, і думаў пра тое, якія самотныя дазорцы маякоў. Рыўеру прыйшоўся даспадобы спакой канторы. Непаспешліва ішоў ён з пакоя ў пакой, і яго крокі адзінока гучалі ў пустым будынку. Пішучыя машынкі спалі пад футараламі. За замкнёнымі дзверцамі вялікіх шафаў роўнымі радамі выстраіліся канцылярскія папкі. Дзесяць гадоў вопыту і працы! Рыўеру ўявілася, быццам ён ходзіць па каморах банка, навокал грувасцяцца незлічоныя скарбы. Ён думаў, што кожная з яго ведамасцей назапасіла нешта больш каштоўнае, чым золата, — жывую сілу. Хоць яна і заснула, як золата ў банкаўскіх скарбніцах.

У адным з пакояў ён напаткае зараз адзінага тут нядрэмніка — дзяжурнага сакратара. Той працуе, каб прадаўжалася жыццё, каб не спыняліся намаганні чалавечай волі і каб ніколі і нідзе, ад Тулузы да Буэнас-Айрэса, не разрываўся ланцуг.

«І чалавек гэты нават не здагадваецца пра сваю веліч».

Дзесьці вядуць цяпер бітву паштовыя самалёты. Начны палёт цягнецца доўга, як хвароба: каля самалёта трэба дзяжурыць, як ля пасцелі хворага. Трэба памагаць людзям, якія рукамі, каленямі, грудзьмі сустракаюць начную цемру, сутыкаюцца з ёю твар у твар і для якіх не існуе — ва ўсім свеце не існуе нічога, апрача зыбкіх, нябачных стыхій, і сілай сваіх рук, усляпую, павінны яны вырваць сябе з гэтых стыхій, як з марскога прадоння. Як страшна можа прагучаць часам прызнанне: «Каб разгледзець свае рукі, мне прыйшлося іх асвятліць…» У чырвоным святле выступае далікатны аксаміт рук, быццам кінутых у ванначку з праяўляльнікам. Гэта ўсё, што застаецца ад свету, і гэта трэба выратаваць…

…Рыўер зняў трубку і пачуў пошум начнога свету.

— Рыўер слухае.

Слабы шорах, потым голас:

— Злучаю вас з радыёстанцыяй.

Зноў шум, шчоўканне кантактаў; потым іншы голас:

— Гаворыць радыёстанцыя. Перадаём тэлеграмы.

Рыўер запісаў іх, ківаючы галавой:

— Так… Так…

Нічога істотнага. Звычайныя службовыя зводкі. Рыо-дэ-Жанейра прасіў даведку, Мантэвідэо паведамляў пра тэхнічнае абсталяванне. Звычайныя хатнія гукі.

— А самалёты?

— Навальніца. Самалётаў не чуем.

— Ясна.

Рыўер падумаў, што вось тут такая светлая, зорная ноч, а радысты ўжо ўлавілі ў ёй дыханне далёкіх навальніц.

— Да пабачэння.

Рыўер падняўся. Да яго падышоў сакратар:

— Паперы на подпіс, месье дырэктар.

— Давайце…

Рыўер раптам адчуў прыліў прыязнасці да гэтага чалавека, на якога таксама ўзвальваўся цяжар гэтай ночы. «Мы разам вядзём бітву, — думаў Рыўер. — Але ён так і не даведаецца ніколі, як моцна нітуе нас гэтая начная рупнасць».

IX

Калі Рыўер са стосам паперы ў руцэ ўвайшоў у свой кабінет, ён адчуў той востры боль у правым баку, які вось ужо некалькі тыдняў даймаў яго.

«Так і не праходзіць…»

На секунду прыхіліўся да сцяны:

«Якая недарэчнасць!»

Дабраўся да крэсла.

І зноў — каторы раз — ён, стары леў, адчуў на сабе путы, і глыбокі смутак агарнуў яго.

«Столькі працы — і прыйсці да такога завяршэння! Мне пяцьдзесят; пяцьдзесят гадоў я напаўняў сваё жыццё ўшчэрць, ствараў самога сябе, змагаўся, перайначваў ход падзей, — і вось што займае мяне цяпер, вось што поўніць мяне, вось што выцясняе ўсю рэшту свету…

Якая недарэчнасць!»

Ён выцер пот, перачакаў, пакуль боль адпусціць, і пачаў працаваць.

Няспешна гартаў паперы

«У час разборкі матора 301 у Буэнас-Айрэсе заўважана… Накласці на вінаватага строгае спагнанне».

Ён падпісаў.

«На пасадачнай пляцоўцы Фларыянопаліса насуперак інструкцыям…»

Ён падпісаў.

«У дысцыплінарным парадку замяніць начальніка аэрадрома Рышара, які…»

Ён падпісаў.

Боль у баку прытупіўся, але назусім не знікаў, ён жыў у Рыўеру як нешта новае, надаючы жыццю новы сэнс і прымушаючы Рыўера думаць пра сябе самога — думаць з горыччу.

«Справядлівы я ці несправядлівы? Не ведаю. Я караю — і колькасць аварый змяншаецца. Адказнасць за аварыі ляжыць не на чалавеку, а на нейкай безаблічнай сіле, і апанаваць ёю можна толькі тады, калі трымаеш у руках людзей. Калі б я быў заўсёды справядлівы, кожны начны палёт ператвараўся б у гульню са смерцю».

Рыўера нечакана ахапіла стома: нялёгка давалася яму гэтая няўмольнасць, настойванне на сваім. Ён падумаў: «А як добра было б пашкадаваць людзей…» Заглыблены ў свае думкі, ён усё гартаў паперы.

«…што да Рабле, з гэтага дня ён болей не лічыцца ў складзе нашага персанала».

Рыўер прыгадаў старога Рабле, учарашнюю размову:

— Навука. Гэта будзе добрая навука іншым.

— Але, месье… Падумайце, месье!.. Гэта ж першы раз! Адненькі разок за ўсё жыццё!

— Будзе навука.

— Але, месье!.. Гляньце, месье!

Абтрапаны пулярэс, а ў ім — стары газетны аркушык: малады Рабле сфатаграфаваны каля самалёта.

Рыўер бачыць, як трымціць у старых руках гэтае наіўнае сведчанне былой славы…

— Гэта было ў дзевяцьсот дзесятым, месье… Гэта ж я сабраў першы ў Аргенціне самалёт! Я ж у авіяцыі — з дзевяцьсот дзесятага… Ужо дваццаць гадоў, месье! І як вы толькі можаце гаварыць… А маладыя! Месье, яны ж будуць смяяцца з мяне ў цэху!.. Ах, як яны будуць смяяцца!..

— Гэта не мяняе справы.

— А мае дзеці, месье! У мяне ж дзеці!..

— Я вам ужо сказаў: вы атрымаеце месца падсобніка.

— Але мая годнасць, месье, мая годнасць! Падумайце, месье, дваццаць гадоў у авіяцыі, стары рабочы, і раптам…

— Месца падсобніка.

— Я адмаўляюся, месье, адмаўляюся!

Старыя рукі дрыжаць, і Рыўер адводзіць вочы ад гэтых пабітых маршчынкамі, загрубелых, такіх дзівосных рук.

— Месца падсобніка.

— Не, месье, не… Я хачу вам сказаць…

— Можаце ісці.

«Я прагнаў з такой жорсткасцю не яго, — думае Рыўер. — Я прагнаў зло, у якім ён, магчыма, і невінаваты, але прыладай якога ён стаў.

Бо акалічнасцямі трэба кіраваць — тады і яны падпарадкоўваюцца, тады ты ствараеш. Дый людзей ствараеш. Альбо збаўляешся ад іх, калі яны — прылады зла».

«Я хачу вам сказаць…»

Што хацеў сказаць яму гэты бедны стары? Што яго пад старасць пазбаўляюць адзінай радасці? Што яму дарагі сам стук інструментаў па металу самалёта, што ягонае жыццё пазбаўляецца вялікай паэзіі? І потым… што трэба ж неяк жыць?

«Я вельмі стаміўся», — думаў Рыўер. У ім падымаўся нейкі ласкавы жар. Ён паляпаў далонню па паперы, падумаў: «Я так любіў аблічча гэтага старога таварыша…» І зноў убачыў рукі старога. Зноў прыгадалася, як яны слаба ўздрыгнулі, быццам спрабуючы стуліцца. Дастаткова было сказаць: «Ну, годзе. Годзе. Заставайцеся — і па старых руках прабегла б хваля радасці», — уяўляў Рыўер. І гэтая радасць, пра якую сказаў бы не твар, сказалі б старыя рабочыя рукі, — гэтая радасць была б Рыўеру самай дзівоснай радасцю ў свеце. «Парваць паперу?» Сям'я старога і яго вяртанне ўвечары дадому — і сціплая гордасць:

— Ну што, цябе ўсё-такі пакідаюць?

— То дзіва! То дзіва! Гэта ж я сабраў першы ў Аргенціне самалёт!

І моладзь у цэху не будзе больш пасміхацца, і да старога зноў будуць адносіцца з пашанай…

«Парваць?»

Зазваніў тэлефон, Рыўер зняў трубку.

Працяглае маўчанне, потым водгаласы, гулкая глыбіня, якую надаюць людскім галасам прастора і вецер. Нарэшце з трубкі пачулася:

— Гаворыць аэрадром. Хто ля апарата?

— Рыўер.

— Месье дырэктар, шэсцьсот пяцідзесяты гатовы да адпраўлення.

— Добра.

— Нарэшце ўсё ў парадку. Але ў самы апошні момант давялося рамантаваць праводку: выявілася, што пашкоджаныя кантакты.

— Добра. Хто мантаваў ланцуг?

— Удакладнім. Калі дазволіце, прымем строгія меры: няспраўнае асвятленне на борце — рэч вельмі небяспечная!

— Бясспрэчна.

Рыўер думаў: «Калі не вырываць зло з коранем, не вырываць яго шторазу, як толькі сустракаеш, тады ў палёце пагасне святло. Ведаць прылады зла і не змагацца са злом — злачынства. Не, Рабле будзе звольнены».

Сакратар нічога не бачыў, ён па-ранейшаму стукаў на машынцы.

— Што вы друкуеце?

— Двухтыднёвую справаздачу.

— Чаму яна дагэтуль не гатовая?

— Я…

— Давядзецца праверыць.

«Дзіва, дый годзе, як бяруць верх выпадковыя абставіны, як абуджаецца агромністая цёмная сіла, тая самая, што ўзбударажвае бязмежныя пушчанскія нетры, што расце, шырыцца, апантана ракоча ўсюды, дзе толькі пачынаецца вялікая справа».

Рыўеру ўявілася, як пад націскам тонкіх ліянаў рушацца гіганцкія храмы.

«Вялікая справа…»

Рыўер спрабаваў пераканаць самога сябе: «Гэтыя людзі… Я люблю іх. І я ваюю не з імі, а з тым злом, якое дзейнічае праз іх…»

Ягонае сэрца білася коратка, часта і вельмі балюча.

«Я не ведаю, ці добра тое, што я раблю. Не ведаю дакладнай цаны ні чалавечага жыцця, ні справядлівасці, ні гора. Не ведаю толкам, чаго вартая радасць чалавека. Не ведаю, чаго вартая рука, якая дрыжыць. І якая цана шкадавання ці ласкі…»

Ён мроіў наяве:

«Жыццё так перапоўнена супярэчнасцямі… Кожны выкручваецца як можа… Але заваяваць права на вечнасць, але тварыць — у абмен на сваю тленную плоць…»

Пасля кароткага роздуму Рыўер пазваніў.

— Перадайце пілоту эўрапейскага паштовага: хай прыйдзе да мяне перад вылетам.

І падумаў:

«Нельга дапусціць, каб гэты паштовы вяртаўся з паўдарогі. Калі я не ўстармашу як след маіх людзей, яны ніколі не пазбудуцца страху перад ноччу…»

XI

…Рыўер глыбей усаджваецца ў крэсла, праводзіць рукой па сівых валасах.

«Гэта самы адважны з маіх людзей. Ён дзейнічаў у той вечар проста бездакорна, але я ратую яго ад страху…»

І зноў, як хвілінная слабасць, узнікла спакуса:

«А каб любілі, дастаткова толькі пашкадаваць людзей. Я ж нікога не шкадую альбо не паказваю свайго шкадавання. А як цудоўна было б акружыць сябе дружбай, прыязнаю цеплынёй. Доктару гэта даступна. Але я кірую ходам падзей. Я павінен выкоўваць людзей, каб і яны кіравалі ходам падзей. Як востра я адчуваю яго, гэты няпісаны закон цяпер, вечарам, у кабінеце, перад стосам рэйсавых папер. Варта толькі пусціць іх на самацёк, варта толькі хоць раз пусціць на самацёк цвёрда вывераныя падзеі, як адразу ж, як заклятыя, пачынаюцца аварыі. Як быццам толькі мая воля — толькі яна — не дае самалёту разбіцца, не дае бурам затрымаць яго ў дарозе. Часам проста сам дзівуешся сваёй уладзе».

Ён раздумваў:

«І тут, бадай, няма нічога дзіўнага. Гэтак садоўнік з дня ў дзень вядзе змаганне на сваім агародзе… Зямля адвеку выношвае ў сабе першабытны лес, але цяжар звычайнай чалавечай рукі ўмінае яго назад у зямлю».

Ён думае пра пілота:

«Я ратую яго ад страху. Я нападаю не на яго, а на тое цьмянае, чэпкае, што паралізуе людзей пры сустрэчы з невядомым. Калі я паслухаю, пашкадую яго, калі ўсур'ёз прыму ягоныя страхі, ён пачне думаць, што і сапраўды адведаў нейкую таямнічую краіну, а менавіта ж таямніцы — і толькі яе — ён баіцца. Трэба, каб не засталося ніякай загадкавасці. Трэба, каб людзі апускаліся ў гэты змрочны калодзеж, потым выбіраліся з яго і казалі, што не сустрэлі там нічога загадкавага. Трэба, каб вось гэты чалавек дабраўся да самага сэрца ночы, да самага патаемнега прадоння яе, не маючы нават гэтай сваёй шахцёрскай лямпачкі, якая асвятляе адно рукі ды крыло, — і каб ён сваімі шырокімі плячыма адсунуў прэч невядомасць».

Але нават у гэтай барацьбе Рыўера і яго пілотаў нітавала маўклівае братэрства. Яны былі людзьмі аднаго гарту, імі валодала адна і тая ж прага перамагчы. Але Рыўер помніў і іншыя бітвы, якія даводзілася яму весці за пакаранне ночы…

…Рыўер звоніць, каб даведацца, якія апошнія паведамленні з борта самалёта.

XII

А тым часам патагонскі паштовы падышоў да буры, і Фаб'ен адмовіўся ад думкі абысці яе бокам. Ён зразумеў, што навальніца ахапіла занадта вялікую плошчу: лінія бліскавіц ішла далёка ўглыб, азараючы бастыёны хмар. Ён паспрабуе прайсці пад імі, а калі гэта не ўдасца — паверне назад.

Ён паглядзеў на вышынямер: тысяча семдзесят метраў. Даў ручку ад сябе, каб пачаць зніжэнне. Матор адразу моцна закалаціўся, самалёт задрыжаў. Фаб'ен на вока выправіў вугал планіравання, потым праверыў па карце вышыню ўзгоркаў: пяцьсот метраў. Каб захаваць разрыў паміж сабой і ўзгоркамі, ён вырашыў ляцець на вышыні сямісот.

Фаб'ен ахвяраваў вышынёй — гэтак ігрок ставіць на карту ўсё сваё багацце.

Самалёт трапіў у завіхрэнне, праваліўся ўніз і затрымцеў яшчэ мацней. Фаб'ен адчуў, што яму пагражае нябачны абвал. Яму ўявілася — машына паварочвае назад і вяртаецца ў свет ста тысяч зорак… Але Фаб'ен не мяняе курсу ні на адзін градус.

Фаб'ен узважвае шанцы: магчыма, навальніца мае толькі мясцовы характар… Хутчэй за ўсё так, бо Трылью — бліжэйшы аэрапорт — паведаміў, што там неба захмарана на тры чвэрці. Значыць, у гэтай чорнай, непрагляднай, як бетон, масе яму прыйдзецца пражыць усяго нейкіх дваццаць хвілін. І ўсё-ткі пілот занепакоены. Падаўшыся ўлева, насустрач пругкаму ветру, ён намагаецца выглядзець хоць цьмяныя пробліскі, якія звычайна прабіваюць нават самую глухую цемру. Але зараз няма нават пробліскаў — толькі ледзь-ледзь прыкметна мяняецца шчытнасць мораку. Магчыма, яго проста ашуквае стомлены зрок.

Ён разгортвае запіску радыста:

«Дзе мы?»

Фаб'ен сам дорага даў бы за тое, каб гэта ведаць. Ён адказвае: «Не ведаю. Ідзём па компасе праз навальніцу».

Ён зноў нахіляецца. Яго непакоіць пук выхлапнога полымя, які завіс на маторы, як агнявы букет; полымя такое бледнае, што, калі б раптам раз'яснілася, яно адразу б растварылася ў месячным святле; але ўгэтай цемрадзі нябыту яно ўбірае ў сябе ўвесь відочны свет. Пілот глядзіць, як вецер туга звівае языкі полымя, падобныя на вогненныя паходні.

Кожныя паўхвіліны Фаб'ен нахіляецца да прыбораў, каб праверыць гіраскоп і компас. Ён ужо не асмельваецца болей уключаць чырвоныя лямпачкі: яны надоўга асляпляюць яго, але ад прыбораў з фасфарэсцэнтнымі лічбамі ліецца бледнае зорнае ззянне. Тут, сярод стрэлак і лічбаў, пілот адчувае зманлівую бяспеку; такое пачуццё бывае ў чалавека ў каюце карабля, калі хвалі перакочваюцца цераз палубу. З гэткаю жахлівай няўмольнасцю на самалёт коціцца ноч і з ёю ўсё, што нясе яна ў сваім мораку: скалы, абломкі, узгоркі…

«Дзе мы?» — зноў пытаецца радыст…

…Фаб'ен пачынае здагадвацца: надзвычайная бура, якая бушавала над Андыйскімі Кардыльерамі, перамяніла фронт і рушыла да мора. Раней чым Фаб'ен зможа дэбрацца да гарадоў, на іх абрынецца цыклон.

«Даведайцеся пра надвор'е ў Сан-Антоніо».

«Сан-Антоніо адказвае: узнімаецца заходні вецер; на захадзе — бура. Неба амаль поўнасцю зацягненае хмарамі. У Сан-Антоніо кепская чутнасць: шум. Я таксама чую кепска. Думаю, хутка буду змушаны зняць антэну — перашкаджаюць разрады. Вы не намераны павярнуць? Якія вашы планы?»

«Пакіньце мяне ў спакоі. Запытайцеся пра надвор'е ў Байя-Бланка».

«Байя-Бланка адказвае: хвілін праз дваццаць з захаду на Байя-Бланку абрынецца моцная навальніца».

«Запытайцеся, што ў Трылью».

«Трылью адказвае: ураганны вецер трыццаць метраў у секунду, заходні; страшэнны лівень».

«Перадайце ў Буэнас-Айрэс: абложаныя з усіх бакоў; фронт буры разгортваецца на тысячу кіламетраў; поўная страта бачнасці. Што нам рабіць?»

Для пілота гэтая ноч была бязмежная. Яна не вяла ні да порта (усе яны здаваліся недасягальнымі), ні да світання: праз гадзіну сорак хвілін скончыцца бензін. Рана ці позна, так нічога і не бачачы, яны абрынуцца ў прорву.

Калі б можна было дачакацца дня…

Світальная зара ўяўлялася Фаб'ену залатым пясчаным пляжам, да якога іх магло прыбіць пасля выпрабаванняў злавеснай ночы. Пад крылом самалёта ўзніклі б выратавальныя берагі раўнін. Мірная зямля несла б свае сонныя фермы, статкі, узгоркі. Усе тыя невядомыя прадметы, якія перакочваюцца зараз у мораку, імгненна набылі б бяскрыўдны выгляд. О, калі б толькі было можна — як бы памкнуўся ён насустрач дню!..

Ён падумаў: «Кола замкнулася». І што б ні адбылося — усё мусіць вырашыцца яшчэ да світання, у непрагляднай цемрадзі.

Толькі гэтак. А было ж, першыя гадзіны світання былі яму як гаючыя лекі…

Але цяпер няма чаго ўзірацца на ўсход, туды, дзе жыве сонца: паміж самалётам і сонцам пралеглі прадонныя глыбіні ночы; з іх — не выбрацца.

XIII

— Паштовы з Асунсьёна ідзе добра. Гадзіны ў дзве прыбудзе. Але чакаецца сур'ёзнае запазненне паштовага з Патагоніі; відаць, яму давядзецца нялёгка.

— Так, месье Рыўер.

— Не выключана, што мы адправім эўрапейскі самалёт, не чакаючы прылёту патагонскага. Вы атрымаеце распараджэнне, як толькі прыбудзе асунсьёнскі. Будзьце напагатове.

Цяпер Рыўер перачытваў тэлеграмы, прынятыя ад паўночных аэрапортаў. Яны рассцілалі перад эўрапейскім паштовым месячную дарожку: «Неба чыстае, свеціць поўня, ветру няма». Горы Бразіліі, выразна акрэсленыя на зіхоткім небе, акуналі ў срэбныя хвалі мора свае зарослыя чорным лесам вяршыні. На гэты лес, не фарбуючы яго, нястомнай залевай ліліся месячныя промні. І астравы — таксама чорныя, як абломкі пасля караблекрушэння на марской пространі. І гэтая нястомная поўня на ўсім шляху — зіхоткі прамяністы ліхтар.

Калі Рыўер дазволіць адпраўленне, экіпаж эўрапейскага паштовага ўступіць у празрысты свет мяккага, праменнага ззяння. У свет, дзе нішто не пагражае парушыць раўнавагу паміж масамі цемры і святла. У свет, куды не пранікаюць нават ласкавыя дотыкі лёгкіх ветрыкаў, якія — варта ім толькі пасвяжэць — могуць за некалькі гадзін завалачы ўсё неба гнілымі хмарамі.

І ўсё-такі, гледзячы на гэтае ззянне, Рыўер вагаўся, быццам шукальнік золата на мяжы забароненага ўчастка. Тое, што тварылася зараз на поўдні, гучала абвінавачвальным прыгаворам Рыўеру, адзінаму абаронцу начных палётаў. Катастрофа ў Патагоніі можа настолькі ўмацаваць пазіцыі праціўнікаў, што, магчыма, яго перакананасць акажацца бяссільнай перад імі. Але перакананасць Рыўера засталася ранейшай; магчыма, гэтая драма — вынік нейкага праліку, але яна сведчыла толькі пра гэты прыватны пралік і ні пра што болей. «Магчыма, трэба ўстанавіць назіральныя пункты і на захадзе… Трэба падумаць пра гэта. Як бы там ні было, у мяне ўсё тыя ж важкія прычыны стаяць на сваім; цяпер магчымасць няшчасных выпадкаў паменшыцца: адна прычына ўжо выяўленая». Няўдачы гартуюць мужных. На жаль, з людзьмі даводзіцца весці гульню, у якой амаль не бярэцца ў разлік сапраўдны сэнс рэчаў. Выйгрыш альбо пройгрыш залежыць ад нейкіх чыста знешніх акалічнасцей. І ўяўная відавочнасць пройгрышу звязвае цябе па руках і нагах.

Рыўер пазваніў.

— Ад Байі-Бланкі па-ранейшаму няма радыёграм?

— Няма.

— Выклічце яе па тэлефоне.

Праз пяць хвілін ён дапытваўся:

— Чаму ад вас няма вестак?

— Мы не чуем самалёта.

— Маўчыць?

— Невядома. Скрозь навальніцы. Нават калі ён нешта перадае, мы не чуем.

— А Трылью яго чуе?

— Мы самі не чуем Трылью.

— Пазваніце туды па тэлефоне.

— Спрабавалі: лінія пашкоджаная.

— Якое ў вас надвор'е?

— Пагрозлівае. Маланкі на захадзе і поўдні. Вельмі душна.

— Які вецер?

— Пакуль слабы, але гэта не болей чым на дзесяць хвілін. Маланкі імкліва набліжаюцца.

Маўчанне.

— Байя-Бланка! Вы мяне чуеце? Добра. Пазваніце мне праз дзесяць хвілін.

І Рыўер пачаў гартаць тэлеграмы з паўднёвых аэрапортаў. Усе паведамлялі адно і тое ж: самалёт маўчыць. Некаторыя аэрадромы ўжо не адказвалі Буэнас-Айрэсу, і на карце расплывалася пляма знямелых раёнаў, дзе над невялічкімі гарадкамі ўжо расшалеўся цыклон, дзе ўсе дзверы ўжо шчыльна замкнёныя і кожны дом на цёмных вуліцах, нібы карабель, адрэзаны ад свету і згублены ў ночы. Толькі світанне прынясе ім вызваленне.

Але, схіліўшыся над картай, Рыўер усё яшчэ не траціў надзеі выявіць дзе-небудзь лапінку чыстага неба; ён звярнуўся па тэлеграфе да паліцыі больш трох дзесяткаў правінцыйных гарадоў з пытаннем пра надвор'е, і адказы пачалі паступаць ужо. Кожная радыёстанцыя на лініі ў дзве тысячы кіламетраў атрымала загад: ак толькі будуць злоўлены пазыўныя самалёта, неадкладна, за трыццаць секунд, далажыць пра гэта ў Буэнас-Айрэс, які ў адказ паведаміць для перадачы Фаб'ену, дзе ён зможа знайсці прытулак…

…У поўнай нерухомасці Рыўер узіраўся ў ноч.

Вось так, кожная новая вестка несла ў сабе пагрозы самалётам. Кожны горад, калі лініі сувязі яшчэ былі не зруйнаваныя і ён меў магчымасць адказаць Буэнас-Айрэсу, паведамляў пра няўмольнае набліжэнне цыклону, нібы пра неспадзяванае варожае нашэсце. «Бура ідзе з глыбіні мацерыка, з Кардыльераў. Яна рухаецца да мора і змятае ўсё на сваім шляху…»

Зоркі здаваліся Рыўеру занадта бліскучымі, паветра — занадта волкім. Якая дзіўная ноч! Яна раптоўна пачынала падгніваць — падгніваць слаямі, як мякаць раскошнага з выгляду плода. Над Буэнас-Айрэсам яшчэ панавалі зоры, але гэта быў усяго толькі аазіс, прытым — недаўгавечны. Да таго ж гэты порт быў недасягальны для экіпажа. Грозная ноч, якая гніла пад подыхам ветру. Ноч, якую нялёгка перамагчы.

Дзесьці ў яе нетрах блукаў самалёт, і на ягоным борце — бездапаможныя, устрывожаныя людзі.

XIV

Фаб'енава жонка пазваніла па тэлефоне.

У тыя ночы, калі Фаб'ен павінен быў вярнуцца, яна заўсёды вылічвала час палёту патагонскага паштовага: «Зараз ён вылятае з Трылью…» І зноў засынала. Трошкі пазней: «Цяпер ён ужо набліжаецца да Сан-Антоніо, ён ужо бачыць агні…» Тады яна ўставала, рассоўвала шторы і азірала неба: «Гэтыя воблакі замінаюць яму…» Часам сярод хмар, як пастух, прагульваўся месяц. І маладая жанчына вярталася ў пасцель, супакоеная месяцам і зоркамі: іх тысячы, яны, як жывыя істоты, акружаюць яе мужа. А гадзіне ночы яна звычайна адчувала, што ён ужо блізка: «Ён напэўна ўжо недалёка… Ён ужо бачыць Буэнас-Айрэс…» Тады яна зноў уставала, гатавала яму вячэру, гарачую каву: «Там, угары, так холадна…» Кожны раз яна сустракала Фаб'ена так, нібыта ён спусціўся са снегавых вяршынь: «Ты не замёрз?» — «Ніколечкі!» — «Усё роўна, сагрэйся трошкі…» Да гадзіны з чвэрцю ў яе ўсё было гатова. Тады яна званіла.

І ў гэтую ноч яна спыталася, як заўсёды:

— Фаб'ен ужо прызямліўся?

Сакратар, які падняў трубку, трошкі зніякавеў:

— Хто пытаецца?

— Сімона Фаб'ен.

— А! Хвілінку…

Не адважваючыся нічога сказаць, сакратар перадаў трубку загадчыку бюро.

— Хто гэта?

— Сімона Фаб'ен.

— А!.. Слухаю вас, мадам.

— Мой муж прызямліўся?

Запала маўчанне, якое здалося ёй невытлумачальным, — пасля кароткі адказ:

— Не.

— Ён спазняецца?

— Так…

Зноў маўчанне.

— Так… спазняецца.

— Ах!..

Гэта быў уздых параненай плоці. Спазненне — дробязь… дробязь… Але калі яно зацягваецца…

— Ах… А калі ён павінен прыляцець?

— Калі ён павінен прыляцець? Мы… Мы не ведаем.

Цяпер перад ёю была сцяна. Яна чула толькі рэха сваіх пытанняў.

— Малю вас, адкажыце мне! Дзе ён зараз?..

— Дзе ён зараз? Хвіліначку…

Марудлівасць гэтых людзей прычыняла ёй боль. Там, за сцяной, нешта адбывалася.

Нарэшце яны адважыліся:

— Ён вылецеў з Камадора ў дзевятнаццаць трыццаць.

— А з таго часу?

— З таго часу?.. Вельмі спазняецца… Вельмі спазняецца з-за кепскага надвор'я…

— А! З-за кепскага надвор'я…

Якая несправядлівасць! І якая падступнасць — у гэтай поўні, у яе ціхамірным ззянні тут, над Буэнас-Айрэсам! Маладая жанчына раптоўна ўспомніла, што ад Камадора да Трылью ўсяго толькі гадзіны дзве лёту, не болей.

— І ён цэлых шэсць гадзін ляціць да Трылью?! Але ж пасылае ён вам радыётэлеграмы?!. Што ён кажа?

— Што ён кажа? Але ў такое надвор'е… Вы самі разумееце… Яго радыёграмы да нас не даходзяць.

— У такое надвор'е!..

— Вось што, мадам, давайце дамовімся: мы абавязкова пазвонім вам, як толькі што-небудзь даведаемся.

— Ах, вы самі нічога не ведаеце…

— Усяго добрага, мадам…

— Не! Не! Я хачу гаварыць з дырэктарам!

— Месье дырэктар вельмі заняты, мадам, ён на нарадзе…

— Ах! Мне гэта ўсё роўна! Мне гэта абсалютна ўсё роўна! Я хачу гаварыць з ім!

Загадчык бюро выцер успацелы лоб.

— Адну хвілінку!..

Ён расчыніў дзверы ў кабінет да Рыўера:

— З вамі хоча гаварыць мадам Фаб'ен.

«Вось яно, — падумаў Рыўер, — вось яно, тое, чаго я баяўся». На першы план драмы выступаюць пачуцці… Спачатку Рыўеру хацелася іх адвергнуць: матак і жанчын не дапускаюць у аперацыйную. І на караблі ў хвіліну небяспекі пачуцці павінны маўчаць. Хваляванне не памагае ратаваць… І ўсё ж ён згадзіўся:

— Злучыце яе са мной.

Ён пачуў далёкі голас, ціхі, дрыготкі, і адразу зразумеў, што не можа сказаць ёй праўды. Сысціся зараз у паядынку — хіба гэта хоць аднаму з іх прынесла б якую палёгку?

— Мадам, прашу вас, супакойцеся! У нашай справе так часта здараецца доўга чакаць вестак…

XV

Можа, у гэтай паперчыне, складзенай у чатыры столкі, — паратунак… Сціснуўшы зубы, Фаб'ен разгортвае яе.

«Звязацца з Буэнас-Айрэсам немагчыма. Я нават не магу болей трымаць ключ — б'е токам у пальцы».

Раззлаваны, Фаб'ен хоча напісаць адказ, але варта яму хоць на момант адпусціць штурвал, як магутная хваля працінае цела: паветраныя токі прыўзнімаюць яго разам з пяццю тонамі металу і шпурляюць убок. Ён адмаўляецца ад спробы пісаць…

…Прыбор паказвае вышыню: пяцьсот метраў. Гэта вышыня ўзгоркаў. Пілоту мроіцца, што ўзгоркі коцяцца насустрач самалёту галавакружнымі хвалямі. Што ўсе гэтыя глыбы зямлі, самая дробная з якіх можа на друзачкі струшчыць самалёт, быццам сарваліся са сваіх прымацаванняў, адвінціліся і пачынаюць, як п'яныя, кружыцца вакол яго. Што вакол яго пачынаецца нейкі няўцямны танец, які ўсё мацней і мацней заціскае яго ў сваім коле.

І пілот прымае рашэнне. Ён пасадзіць самалёт абы-дзе, з рызыкай расплюшчыць яго аб зямлю. І, прынамсі, каб хоць унікнуць сутыкнення з узгоркамі, ён выпускае ў ноч адзіную асвятляльную ракету. Ракета ўспыхвае, узвіваецца ўгору, апісвае круг і, асвяціўшы гладкую раўніну, гасне: пад самалётам — мора.

Маланкай мільгае думка: «Прапаў. Нават пры папраўцы на сорак градусаў мяне аднесла. Гэта цыклон. Дзе ж зямля?» Фаб'ен паварочвае на захад. Ён думае: «А вось цяпер, без ракеты, я разаб'юся». Рана ці позна, гэта павінна было здарыцца. А яго таварыш там, ззаду… «Ён зняў антэну — безумоўна». Але Фаб'ен болей не злуе на яго. Дастаткова яму, пілоту, проста расхіліць рукі, і іх жыццё адразу ж рассыплецца жменькаю тлену. Фаб'ен трымае ў руках два жывыя гулкія сэрцы — таварышава і сваё… І раптам ён палохаецца сваіх жа рук.

Паветраныя токі б'юць па самалёце, як таран; каб паслабіць скалананне штурвала, якое можа абарваць тросы кіравання, ён штомоцы трымаў рукамі штурвал. І ні на секунду не выпускаў яго. А цяпер ён раптам перастае адчуваць свае зняможаныя рукі. Ён спрабуе паварушыць пальцамі, каб пераканацца, што яны яшчэ слухаюцца яго. Рукі заканчваюцца не пальцамі, а нечым чужым, нейкімі вялымі і нячулымі адросткамі. «Трэба штосілы ўяўляць, што я сціскаю пальцы…» Але ён не ведае, ці дойдзе гэтая думка да яго рук. Скалананні штурвала Фаб'ен адчувае цяпер толькі праз боль у плячах: «Штурвал выслізне ад мяне. Рукі расчэпяцца…» Але ён жахаецца гэтай думкі; яму здаецца, што гэты раз рукі могуць паддацца таемнай сіле ўяўлення, што пальцы павольна расціскаюцца ў цемрыве — гатовыя здрадзіць.

Фаб'ен мог бы яшчэ змагацца, мог бы зноў і зноў выпрабаваць свой шанц: лёс — як знешняя сіла — не існуе. Але існуе нейкі ўнутраны лёс: наступае хвіліна, калі чалавек знячэўку адчувае сваю ўразлівасць, і тады памылкі зацягваюць яго, як галавакружэнне.

І раптам, менавіта ў адну з такіх хвілін, навальнічныя хмары неспадзявана разамкнуліся, і ў іх разрыве, прама над галавой, заззяла, быццам смяротная прынада на дне пасткі, жменька зорак.

Ён зразумеў, што гэта пастка: бачыш у шчылінку тры зоркі, ірванешся да іх, а потым ужо не можаш спусціцца, — і грызі цяпер свае зоркі…

Але пілот гэтак згаладаўся па святлу, што не ўстояў перад спакусай.

XVI

Ён падняўся. Цяпер дзякуючы зорным арыенцірам стала трошкі лягчэй спраўляцца з гайданкай. Прамяністы магніт зор прыцягвае да сябе. Пілог знясілеў у доўгай пагоні за святлом! Ён цяпер нізавошта не пойдзе ўпрочкі ад самай цьмянай іскрынкі. Агеньчык якой-небудзь карчмы здаўся б Фаб'ену зараз гэткім скарбам, што ён да скону кружыўся б вакол гэтага жаданага знака.

І вось ён узносіцца да светлых палёў.

Паднімаецца паволі, па спіралі, быццам узбіраючыся ўгору па шахце студні, якая адразу ж замыкаецца пад ім. І з цягам таго, як Фаб'ен паднімаецца, хмары страчваюць свой брудны колер, яны плывуць насустрач, як хвалі, і робяцца ўсё чысцейшыя, усё бялейшыя. І вось Фаб'ен вырываецца з воблачнасці.

Ён бясконца ўражаны, аслеплены неспадзяванымі патокамі святла. Ён змушаны на некалькі секунд заплюшчыць вочы. Ён ніколі не паверыў бы, што начныя аблокі могуць быць такія асляпляльна яркія. Поўня і бляск мноства сузор'яў ператварылі іх у прамяністыя хвалі.

Адным рыўком вынырнуўшы з хмар, самалёт у той жа міг апынуўся ў царстве неймавернага спакою. Сюды не даходзіла ніводная хвалечка. Нібы лодка, што прамінула мол, самалёт зайшоў у прытульныя воды. Ён быццам кідае якар у невядомым куточку мора, у лагоднай бухце зачараваных астравоў. Унізе, пад самалётам, шалее ўраган; там зусім іншы свет, тоўшча ў тры тысячы метраў, працятая шквальнымі вятрамі, вадзянымі смерчамі, маланкамі; але гэты свет урагану паварочвае да зор твар з крышталю і снегу.

Фаб'ену мроіцца, што ён дасягнуў прыстворку раю: усё заззяла — рукі, адзенне, крылы самалёта. Святло зыходзіць не ад зор, яно плешча знізу, яно навокал, яно крынічыць з гэтых белых гурбаў.

Хмары, якія пластаюцца пад самалётам, люструюць увесь снежны бляск, атрыманы імі ад поўні. Яны зіхацяць, праменяцца і справа, і злева, высокія, як вежы. Экіпаж купаецца ў малочнай плыні святла. Абярнуўшыся, Фаб'ен бачыць, як усміхаецца бортрадыст.

— Гэта ўжо лепш! — крычыць радыст.

Але ягоны голас патанае ў шуме палёту, і адзінай сувяззю паміж імі застаюцца ўсмешкі. «Я сапраўды з глузду з'ехаў, — думае Фаб'ен, — я ўсміхаюся… А мы ж прапалі».

Але ўсё-такі тысячы цёмных рук выпусцілі іх. З Фаб'ена знялі вяроўкі, як з вязня, якому дазволена трошкі пагуляць у самоце сярод кветак.

«Занадта хрраша», — думае Фаб'ен. Ён блукае паміж зор, якія насыпаны густа, як залатыя манеты скарбу; ён блукае ў свеце, дзе, апрача яго, Фаб'ена, і яго таварыша, няма ніводнай жывой істоты. Бы той злодзей з даўняй казкі, яны замураваны ў скарбніцу, з якой ім ужо ніколі не выбрацца. Яны блукаюць сярод ледзяных россыпаў каштоўнага камення — бязмежна багатыя, але прыгавораныя.

XVII

Адзін з радыётэлеграфістаў патагонскага аэрадрома Камадора-Рывадавія зрабіў раптам рэзкі рух рукой, і адразу ўсе тыя, хто, пакутуючы ад бяссілля, нёс гэтай ноччу вахту на радыёстанцыі, абступілі яго, схіліліся над яго сталом.

Яны схіліліся над ярка асветленым лістком чыстай паперы. Рука радыста яшчэ вагалася ў нерашучасці, яна яшчэ трымала ў палоне запаветныя літары, але пальцы ўжо трымцелі, аловак пакалыхваўся.

— Навальніца?

Ён кіўнуў. Трэск разрадаў перашкаджаў яму.

Вось радыст накрэсліў некалькі неразборлівых значкоў. Потым словы. І ўжо можна разабраць тэкст:

«Блакіраваны над ураганам, вышыня тры тысячы восемсот. Ідзём прама на захад, углыб мацерыка, бо нас аднесла да мора. Пад намі суцэльная воблачнасць. Не ведаем, над морам мы яшчэ ці не. Паведамце, як глыбока распаўсюдзілася бура».

Каб перадаць гэтую радыёграму ў Буэнас-Айрэс, давялося з-за навальніцы перадаваць яе па ланцужку, ад станцыі да станцыі. Пасланне прабілася ў начы, як вартаўнічы агонь ад вышкі да вышкі.

Буэнас-Айрэс распарадзіўся адказаць:

— Бура над усім мацерыком. Колькі ў вас засталося бензіну?

— На паўгадзіны.

І гэтая фраза — ад дзяжурнага да дзяжурнага — дасягнула Буэнас-Айрэса.

Экіпаж быў прыгавораны: меней чым праз трыццаць хвілін ён нырне ў цыклон, які панясе яго да зямлі.

XVIII

А Рыўер у роздуме. Болей не застаецца ніякай надзеі: экіпаж загіне дзесьці ў ночы.

Рыўеру прыгадваецца адно відовішча, якое страшэнна ўразіла яго ў дзяцінстве: з сажалкі спускалі ваду, каб знайсці цела тапельца… І экіпаж таксама не будзе знойдзены да той пары, пакуль не схлыне з зямлі гэты акіян цемрадзі, пакуль зноў не акрэсляцца ў дзённым святле пяскі, даліны, жытнёвыя нівы. Магчыма, простыя сяляне напаткаюць дваіх дзяцей, што будуць як быццам спаць, прыкрыўшы твар рукамі, у травах і золаце мірнага дня. Але яны мёртвыя — ноч ужо заспала іх.

Рыўер думае пра скарбы, пахаваныя ў глыбінях ночы, як у казачных морах… Начныя яблыні прагна чакаюць зары, чакаюць усім сваім цветам, якому яшчэ не давялося раскрыцца. Ноч багатая, поўная водараў, сонных ягнятак, поўная кветак, яшчэ пазбаўленых фарбаў…

XIX

Рабіно парушыў самоту Рыўера:

— Месье дырэктар, я падумаў… Можа, варта ўсё-такі паспрабаваць…

У Рабіно не мелася ніякіх прапаноў; ён проста хацеў засведчыць сваю добрую волю. Ён быў бы шчаслівы знайсці нейкае выйсце, і ён шукаў яго, як разгадку рэбуса. Але звычайна выходзіла так, што Рыўер і слухаць не хацеў інспектарскіх меркаванняў. «Ці бачыце, Рабіно, у жыцці няма гатовых рашэнняў. Але ёсць дзейныя сілы. Іх трэба стварыць, тады з'явяцца і рашэнні». І Рабіно мусіў абмежавацца роллю творцы дзейнай сілы сярод саслоўя механікаў. Сілы, вартай жалю, якая аберагала ад іржаўчыны ўтулкі вінтоў.

А перад падзеямі цяперашняй ночы Рабіно апынуўся бяззбройны. Яго інспектарскае званне не давала яму, аказваецца, ніякай улады над бурамі і над прывідным экіпажам, які, сапраўды, змагаўся цяпер ужо зусім не дзеля прэміі за дакладнасць — экіпаж цяпер імкнуўся пазбегнуць таго адзінага спагнання, якое знімала ўсе спагнанні, накладзеныя інспектарам Рабіно, — пазбегнуць смерці.

І нікому не патрэбны Рабіно бязмэтна туляўся з пакоя ў пакой.

Фаб'енава жонка папрасіла далажыць пра яе. У пакутлівай трывозе яна сядзела ў пакоі ў сакратароў і чакала, калі Рыўер прыме яе. Сакратары потайкам паглядвалі на яе. Гэта бянтэжыла яе, яна баязліва азіралася. Усё тут здавалася ёй варожым: і гэтыя людзі, якія, быццам пераступіўшы цераз труп, прадаўжалі займацца сваімі справамі, і гэтыя папкі, дзе ад чалавечага жыцця, ад чалавечых пакут застаўся толькі радок чэрствых лічбаў. Яна спрабавала адшукаць хоць што-небудзь, што сказала б ёй пра Фаб'ена…

…Рыўер прыняў яе.

Яна прыйшла, каб нясмела абараняць свае кветкі, сваю прыгатаваную каву, сваё юнае цела. У гэтым кабінеце, яшчэ халаднейшым, чым астатнія пакоі, яе вусны зноў затрымцелі. Сімона зразумела, што не здолее вытлумачыць сваёй праўды ў гэтым чужым ёй свеце. Усё, што паўставала ў ёй: яе гарачае, як у дзікункі, каханне, яе шчыравернасць — усё гэта магло паказацца тут мізэрным, эгаістычным. Яна гатовая была ўцячы.

— Я перашкодзіла вам?..

— Вы не перашкодзілі мне, мадам, — адказаў Рыўер. — Але, на жаль, мадам, нам з вамі застаецца толькі адно — чакаць.

Яна ледзь прыкметна паціснула плячыма, і Рыўер зразумеў сэнс гэтага руху: «Навошта мне тады лямпа, і прыгатаваная вячэра, і кветкі — усё, што чакае мяне дома…» Адна маладая маці аднойчы прызналася Рыўеру: «Да мяне дагэтуль не даходзіць, што маё дзіця памерла… Пра гэта жорстка напамінаюць усялякія дробязі: раптам трапляецца на вочы што-небудзь з ягонай вопраткі… Прачынаешся ноччу, і сэрца залівае такая пяшчота — пяшчота, анікому не патрэбная, як маё малако…» Вось і гэтая жанчына пачне заўтра з такой цяжкасцю звыкацца са смерцю Фаб'ена, выяўляючы яе ў кожным сваім — цяпер марным — руху, у кожнай звыклай рэчы. Фаб'ен будзе спакваля пакідаць іх дом.

Рыўер затойваў глыбокае шкадаванне.

— Мадам…

Маладая жанчына пакідала кабінет, выходзіла з амаль прыніжанай усмешкай — не здагадваючыся пра сваю ўласную сілу.

Рыўер цяжка апусціўся ў крэсла.

«Але яна дапамагае мне выявіць тое, што я шукаў…»

Безуважна паляпваў ён па стосе тэлеграм з паведамленнямі пра надвор'е над паўночнымі аэрадромамі і думаў:

«Мы патрабуем бяссмерця; але нам невыносна бачыць, як учынкі і рэчы раптоўна трацяць свой сэнс. Тады выяўляецца пустэча, якая атачае нас…»

Яго погляд упаў на тэлеграму.

«Вось такімі шляхамі і праточваецца да нас смерць: праз гэтыя данясенні, якія страцілі цяпер усялякі сэнс…»

Ён паглядзеў на Рабіно. Гэты недалёкі і бескарысны цяпер дзяцюк таксама страціў усялякі сэнс. Рыўер кінуў яму амаль груба:

— Вам што, я асабіста павінен знайсці занятак?

Рыўер штурхнуў дзверы, якія вялі ў пакой сакратароў, і знікненне Фаб'ена стала яму відавочным, уразіла яго: ён убачыў тыя адметы, якіх не здолела заўважыць мадам Фаб'ен. На насценнай дыяграме, у графе абсталявання, якое падлягае спісанню, ужо значылася картачка РБ-903 — Фаб'енавага самалёта.

Службоўцы, якія рыхтавалі паперы для эўрапейскага паштовага, ведаючы, што вылет затрымліваецца, працавалі без асаблівага імпэту. Званілі з пасадачнай пляцоўкі — патрабавалі інструкцый для каманд, чыё дзяжурства зрабілася цяпер бязмэтнае. Усе жыццёвыя функцыі былі як замарожаныя. «Вось яна, смерць!» — падумаў Рыўер. Справа ягонага жыцця лягла ў дрэйф, быццам паруснік, спасцігнуіты штылем у вольным моры…

XX

Камадора-Рывадавія больш нічога не чуе, але праз дваццаць хвілін Байя-Бланка, размешчаная ад Камадора за тысячу кіламетраў, ловіць пасланне:

«Спускаемся. Уваходзім у хмары…»

Потым — два словы з цьмянага тэксту даходзяць да радыёстанцыі Трылью:

«…нічога не відно…»

Такія ўжо яны, кароткія хвалі. Там іх зловіш, тут нічога не чутна. Потым знячэўку ўсё мяняецца без усялякай прычыны. І экіпаж, які ляціць невядома дзе, узнікае перад жывымі так, быццам ён існуе па-за прасторай і часам, і словы, якія праступаюць на белых лістках ля апаратаў радыёстанцыі, напісаны ўжо рукой прывідаў.

Скончыўся бензін? Ці перад немінучай аварыяй пілот вырашыў зрабіць апошнюю стаўку: сесці на зямлю, не разбіўшыся аб яе?

Голас Буэнас-Айрэса загадвае Трылью:

«Запытайцеся ў яго пра гэта».

Апаратная радыёстанцыі нагадвае лабараторыю: нікель, медзь, манометры, сетка правадоў. Дзяжурныя радысты ў белых халатах маўкліва схіліліся над сталамі, і здаецца, што яны праводзяць нейкі дослед.

Чуйнымі пальцамі дакранаюцца радысты да прыбораў: яны вядуць разведку магнітнага неба, быццам намацваюць чароўнай палачкай залатую жылу.

— Не адказвае?

— Не адказвае.

Магчыма, ім удасца пачуць гук, які стаў бы прыкметай жыцця. Калі самалёт і яго бартавыя агні зноў паднімуцца да зор, магчыма, удасца пачуць, як спявае гэтая зорка… Цякуць секунды. Яны цякуць, як кроў. Ці яшчэ працягваецца палёт? Кожная секунда незваротна забірае з сабою нейкі драбок надзеі. І пачынае здавацца, што час, які зыходзіць, — знішчальная сіла. Час траціць дваццаць стагоддзяў на тое, каб пратачыць сабе шлях праз граніт і абярнуць храм у кучу друзу; цяпер гэтыя вякі руйнавання ўмясціліся ў секунды, і кожная секунда пагражае стаць апошняй для экіпажа.

Кожная секунда нешта незваротна забірае з сабой. Забірае Фаб'енаў голас, Фаб'енаў смех, яго ўсмешку. Усё пашыраецца ўлада маўчання. Яно наліваецца цяжарам, навальваецца на экіпаж, як тоўшча акіяна.

Нехта кажа:

— Гадзіна сорак. Бензін увесь. Не можа быць, каб яны яшчэ ляцелі.

Запаноўвае цішыня.

На вуснах нейкі горкі, непрыемны прысмак, як у канцы доўгай дарогі. Адбылося нешта невядомае, нешта такое, што выклікае цьмянае пачуццё агіды. Сярод усіх гэтых нікеляваных дэталяў, сярод гэтых медных артэрый адчуваецца той жа смутак, які пануе над зруйнаванымі заводамі. Абсталяванне выглядае цяжкім, бескарысным, непатрэбным: нагрувашчванне мёртвага галля.

Застаецца чакаць дня.

Праз некалькі гадзін Аргенціна ўсплыве з прадоння насустрач дню, і людзі застаюцца на сваіх месцах, як на пясчаным беразе, назіраючы, як паволі выступае з вады невад. І што ў ім — невядома…

Рыўер у сваім кабінеце адчувае тую горкую спустошанасць, якую спазнаеш толькі ў час вялікіх бедстваў, калі лёс вызваляе чалавека ад неабходнасці прымаць нейкае рашэнне. Ён падняў на ногі ўсю паліцыю. Болей ён нічога не можа зрабіць. Толькі чакаць.

Але парадак павінен панаваць у доме нябожчыка. Рыўер робіць знак Рабіно:

— Дайце тэлеграму паўночным аэрадромам: «Прадбачыцца сур'ёзнае спазненне патагонскага паштовага. Каб занадта не затрымліваць паштовы на Эўропу, патагонскую пошту адправім з наступным эўрапейскім».

Злёгку горбячыся, Рыўер схіляецца над сталом. Потым з намаганнем прымушае сябе ўспомніць нешта важнае… Ага, вось што. І, каб не забыцца, аклікае:

— Рабіно.

— Слухаю, месье Рыўер.

— Падрыхтуйце праект загада. Пілотам забараняецца перавышаць тысячу дзевяцьсот абаротаў: яны калечаць мне маторы.

— Добра, месье Рыўер.

Рыўер горбіцца яшчэ мацней. Найлепей бы цяпер пабыць аднаму.

— Ідзіце, Рабіно. Ідзіце, дружа…

Інспектара Рабіно жахае такая раўнадушнасць.

XXI

…Рыўер маўчаў і, угнуўшы галаву, глядзеў на свае рукі. І Рабіно, стоячы перад ім, не смеў загаварыць. Леў, нават павержаны, бянтэжыў яго. Інспектар падшукваў высокія словы, якія найлепей здолелі б выказаць ягоную шчыравернасць, але кожны раз, падымаючы вочы, ён бачыў перад сабой схіленую галаву, сівыя валасы, горка — о, як горка! — сціснутыя вусны. Нарэшце ён адважыўся:

— Месье дырэктар…

Рыўер падняў галаву і паглядзеў на яго. Ён ачнуўся з такой глыбокай задумы, вярнуўся з такой далечы, што, відаць, нават не заўважыў прысутнасці Рабіно. І нікому ніколі не дазнацца, пра што ён думаў, што адчуваў, якая журба апанавала яго сэрца… Рыўер глядзеў на Рабіно доўгім позіркам, нібы на жывога сведку нейкіх падзей. Рабіно зніякавеў. І чым даўжэй глядзеў на яго Рыўер, тым выразней праяўлялася на яго вуснах няўцямная для Рабіно іронія. Чым даўжэй глядзеў на яго Рыўер, тым мацней чырванеў Рабіно. Рыўеру ўсё болей здавалася, што Рабіно з яго кранальнай добрай воляй, але, на жаль, з неабдуманымі намерамі прыйшоў сюды жывым сведчаннем чалавечага глупства.

Сумненне апанавала Рабіно. Сяржант, генерал, кулі — усё было недарэчнасць. Ён не разумеў, што адбываецца. Рыўер не адводзіў ад яго вачэй. І Рабіно мімаволі нават зыначыў позу, выцягнуў руку з левай кішэні. Рыўер не адводзіў ад яго вачэй. Тады, у неймаверным замяшанні, сам не ведаючы чаму, Рабіно вымавіў:

— Я прыйшоў па распараджэнні.

Рыўер дастаў гадзіннік і проста сказаў:

— Дзве гадзіны. Паштовы з Асунсьёна прызямліцца ў дзве дзесяць. Загадайце даць адпраўленне эўрапейскаму паштоваму ў дзве пятнаццаць.

І Рабіно разнёс па канторы ўразлівую вестку: начныя палёты не адменены. Ён звярнуўся да загадчыка бюро:

— Прынясіце мне тую папку, я праверу яе.

Калі загадчык бюро падышоў да яго, Рабіно сказаў:

— Чакайце.

І загадчык бюро чакаў.

XXII

Паштовы з Асунсьёна даў сігнал: «Іду на пасадку».

Нават у самыя горкія хвіліны гэтай ночы Рыўер не пераставаў сачыць па тэлеграмах за паспяховым лётам асунсьёнскага самалёта. Гэта было для Рыўера як бы рэваншам за паражэнне, доказам ягонай слушнасці. Тэлеграмы пра гэты шчаслівы палёт былі вестунамі тысячаў іншых наступных палётаў. «Не штоночы ж лютуюць цыклоны», — думаў Рыўер. І яшчэ: «Шлях пракладзены — зварочваць нельга».

Спускаючыся з Парагвая па прыступках аэрадромаў, быццам выходзячы з дзівоснага саду, багатага кветкамі, нізкімі дамкамі і павольнымі рэчкамі, самалёт слізгаў па-за межамі цыклону, і хмары не знішчылі на ягоным шляху ніводнай зоркі. Дзевяць пасажыраў, захутаныя ў дарожныя капы, прыціскаліся лбамі да акенцаў, быццам да вітрын з каштоўнасцямі: маленькія аргенцінскія гарадкі перабіралі ўжо ў змроку свае залатыя ружанцы ў пяшчотным бляску золата гарадоў. Уперадзе пілот падтрымліваў сваімі рукамі каштоўны груз чалавечых жыццяў, і ў яго вялікіх, шырока расплюшчаных вачах казапаса люстравалася поўня. Буэнас-Айрэс ужо заліваў далягляд ружовым заравам, гатовы заззяць усімі сваімі камянямі, як той казачны скарб. Пальцы радыста выстуквалі апошнія тэлеграмы — быццам пасылалі фінальныя гукі вялікай санаты, якую ён весела адбарабаніў у небе, мелодыя якой так цешыла Рыўера; потым радыст прыняў антэну, злёгку пацягнуўся, пазяхнуў і ўсміхнуўся: прыбылі!

Прызямліўшыся, лётчык убачыў пілота эўрапейскага паштовага; той стаяў, засунуўшы рукі ў кішэні і прываліўшыся спінай да свайго самалёта.

— Гэта ты павязеш пошту далей?

— Я.

— Патагонец ужо тут?

— Яго ўжо і не чакаюць. Згінуў. Надвор'е добрае?

— Выдатнае. Дык што, Фаб'ен згінуў?

Яны не сталі шмат гаварыць на гэтую тэму. Адчуванне вялікага братэрства пазбаўляла іх ад неабходнасці казаць гучныя словы.

Мяхі з асунсьёнскай транзітнай поштай перагружаліся ў эўрапейскі самалёт; пілот, па-ранейшаму нерухомы, закінуўшы галаву і прыпёршыся патыліцай да кабіны, глядзеў на зоры. Ён адчуваў, як у ім нараджаецца магутная сіла, як яго запаланяе магутная радасць.

— Пагрузілі? — спытаўся нехта. — У такім разе — кантакт!

Пілот не варушыўся. Запусцілі матор. Плячыма, прыціснутымі да самалёта, пілот адчуў, што самалёт ажыў. Нарэшце, пасля столькіх супярэчлівых вестак — ляцім… не ляцім… — пілот мог быць спакойны. Яго рот прыадкрыўся, і ў месячным святле бліснулі яго зубы, як зубы маладога драпежніка.

— Асцярожна… уночы… гэй!

Ён не чуў парад свайго таварыша. Засунуўшы рукі ў кішэні, закінуўшы ўгору галаву, павярнуўшы свой твар да хмараў, рэк і мораў, ён бязгучна смяяўся. Смех быў нячутны, але ён працяў яго, прабег па ягоным целе, як ветрык па лістоце дрэва… Смех быў зусім нячутны, але ён быў куды мацней і хмараў, і гор, і рэк, і мораў.

— Што з табой?

— Гэты балван Рыўер думаў… што… што мне страшна!

XXIII

Праз хвіліну ён узляціць над Буэнас-Айрэсам, і Рыўер, які ўзнавіў бітву, хоча пачуць яго. Пачуць, як ён узнікне, праракоча і растане, як магутны поступ арміі, што рухаецца сярод зор.

Скрыжаваўшы рукі, Рыўер праходзіць міма сакратароў. Ён спыняецца ля расчыненага акна, слухае і разважае.

Калі б ён адмяніў хоць аднюсенькі вылет, справа начных палётаў была б прайграна. Але, апярэджваючы тых слабакоў, якія заўтра адракуцца ад яго, Рыўер выпусціў у ноч яшчэ экіпаж.

Перамога… паражэнне… гэтыя словы самі па сабе не маюць ніякага сэнсу. У іх немагчыма ўмясціць усё жыццё, жыццё ўвесь час нараджае ўсё новыя і новыя вобразы. Перамога аслабляе народ, паражэнне нараджае ў ім новыя сілы. Паражэнне, якое выпала на долю Рыўера, можа стаць урокам, які наблізіць сапраўдную перамогу. Толькі адно мае значэнне: рух падзей.

Праз пяць хвілін радысты паднімуць на ногі аэрадром. Усе пятнаццаць тысяч кіламетраў адчуюць пульсацыю жыцця, і ў гэтым — вырашэнне ўсіх задач.

Ужо ўзнімаецца ў неба арганная музыка: самалёт.

Павольна праходзячы міма сакратароў, якія ўгінаюць галовы пад яго суровым паглядам, Рыўер вяртаецца да сваёй работы. Рыўер Вялікі, Рыўер Пераможца, які нясе цяжар сваёй нялёгкай перамогі.

Планета людзей

Анры Гiёмэ, таварыш мой, табе прысвячаю я гэтую кнiгу

Зямля памагае нам разумець самiх сябе, як не памогуць нiякiя кнiгi. Бо зямля не паддаецца нам. Чалавек спазнае сябе толькi ў змаганнi з перашкодамi. Але для гэтага змагання яму патрэбны прылады. Яму патрэбны гэблiк цi плуг. Селянiн сваёй нялёгкай працай паступова вырывае ў прыроды яе таямнiцы, i iсцiна, якую ён здабывае, — усеагульная iсцiна. Гэтак i самалёт — прылада для пракладвання паветраных лiнiй — сутыкае чалавека з усiмi адвечнымi праблемамi.

Нiколi не забуду майго першага начнога палёту ў Аргенцiне, той апраметнай цемрадзi, у якой, быццам рассыпаныя па раўнiне зоркi, мiгцелi рэдкiя агеньчыкi.

Кожны з iх азначаў у гэтым акiяне цемрыва цуд чалавечага духу. Пры святле вось гэтай лямпы нехта чытае, цi летуценiць, цi спавядаецца. А тут, магчыма, нехта марыць пра касмiчныя палёты, нехта карпее над вылiчэннем туманнасцi Андрамеды. А там — кахаюцца. Яны нястомна пераклiкаюцца, гэтыя агнi ўнiзе, i кожнаму патрэбна сiлкаванне. Усiм без выключэння, нават сама сцiплым — агням паэта, настаўнiка, цеслi. Але мiж гэтых жывых зор — колькi зачыненых аканiц, колькi пагаслых зорак, колькi заснулых людзей…

Далучыцца б да iх. Пагаманiць бы з вамi, зiхоткiя агеньчыкi, раскiданыя ў палях.

I. Паветраная лiнiя

Гэта было ў 1926 годзе. Я паступiў тады пiлотам на авiялiнiю кампанii «Латэкаэр», якая яшчэ да «Аэрапасталi» i «Эр-Франс» наладзiла сувязь памiж Тулузай i Дакарам. Там я асвойваў сваё рамяство. Разам з iншымi таварышамi я праходзiў падрыхтоўчы курс, абавязковы для ўсiх навiчкоў, перш чым мець гонар вадзiць паштовы самалёт. Пробныя палёты, перагоны Тулуза — Пэрпiньян, нудлiвыя ўрокi навiгацыi ў кутку ледзянога ангара. Мы жылi ў боязi прад невядомымi нам гарамi Гiшпанii i ў глыбокай павазе да «старых».

Мы сустракалiся з iмi, «старымi», у рэстаране, — засяроджаныя, нейкiя недаступныя, яны даволi звысоку давалi нам свае парады. I калi нехта з iх, па вяртаннi з Алiкантэ цi Касабланкi, у скуранцы, мокрай ад дажджу, са спазненнем далучаўся да нас, а нехта з нас нясмела цiкавiўся, як прайшоў палёт, яго скупыя адказы i слота на дварэ стваралi ў нашым ўяўленнi цэлы казачны свет, поўны пастак, сiлоў, неспадзяваных скал i завiхрэнняў такой сiлы, што маглi б вырваць з коранем кедры. Чорныя драконы сцераглi доступ на ўзвышшы, вогненныя кароны ўвенчвалi кратэры. Яны, «старыя», умела падтрымлiвалi нашу пашаноту. Але потым нехта з iх не вяртаўся, i жывым заставалася вечна шанаваць iх памяць.

Помню, як вярнуўся Бюры, якi пазней разбiўся ў Карб'ерах. Бывалы лётчык сеў памiж нас i моўчкi, усё яшчэ стомлена горбячыся, стаў нетаропка есцi. Быў вечар аднаго з тых слотных дзён, калi неба гнiе па ўсiм маршруце авiялiнii i лётчыку мроiцца, што ўсе горы куляюцца ў тванi, як гарматы на палубе колiшнiх паруснiкаў, калi лопнуць прымацаваннi. Я паглядзеў на Бюры, пракаўтнуў камяк у горле i нарэшце асмелiўся запытацца, цi цяжкi быў палёт. Бюры не азваўся, засяроджаны, схiлены над талеркай. На борце адкрытых самалётаў у кепскае надвор'е лётчыкi, каб лепей бачыць, высоўваюцца па-за ветравое шкло, i поўхi ветру яшчэ доўга потым свiшчуць у вушах. Але вось, здаецца, Бюры пачуў мяне, падняў галаву, схамянуўся i нечакана хораша засмяяўся. I гэты смех, гэты кароткi смех, якi азарыў ягоную стому, прывёў мяне ў захапленне. Ён нi слова не сказаў пра сваю перамогу, апусцiў галаву i моўчкi зноў запрацаваў скiвiцамi. Але ў прыцемку рэстарана, сярод дробных службоўцаў, якiя аднаўлялi тут свае сiлы пасля нiкчэмных дзённых турбот, гэты таварыш з цяжкiмi плячыма падаўся мне дзiвосна годным: з-пад тоўстай кары праглянуў анёл, якi перамог дракона.

I вось, нарэшце, настаў вечар, калi мяне паклiкалi да дырэктара. Ён коратка сказаў:

— Заўтра вы ляцiце.

Я стаяў i чакаў, калi ён дазволiць мне выйсцi. Але, памаўчаўшы, ён дадаў:

— Iнструкцыi добра ведаеце?

У той час маторы былi далёка не такiя надзейныя, як цяперашнiя. Часта яны знянацку, без усялякага папярэджання аглушалi нас страшэнным грукатам раструшчанага посуду. I тады даеш штурвал ад сябе, каб скiраваць самалёт унiз, да скалiстай гары Гiшпанii, якая зусiм не абяцае прытулку. «Калi матор сапсуецца ў гэтых мясцiнах, — разважалi мы, — то самалёта, як бы ты нi намагаўся, ужо не ўратуеш». Але самалёт можна замянiць. Сама галоўнае было не ўрэзацца ў скалу. I нам пад пагрозай сама суровага пакарання забаранялася ляцець у гарыстых зонах вышэй хмар. У выпадку аварыi лётчык, ныраючы ў бялёсую кудзелю, саслепу можа натаўкнуцца на якую-небудзь горную вяршыню.

Вось чаму ў той вечар нетаропкi голас яшчэ раз нагадаў мне прадпiсанне:

— Гэта вельмi шыкоўна — ляцець па компасу ў Гiшпанii па-над суцэльнай воблачнасцю, гэта так элегантна, але…

I яшчэ павольней:

— Але памятайце: пад суцэльнай воблачнасцю — вечнасць…

I раптоўна гэты знiтаваны, такi свойскi, спакойны свет, якi разгортваецца перад табою, калi вырываешся з хмар, набывае для мяне невядомую раней якасць. Прыязнасць абарочваецца пасткай. Там, унiзе, не тлум, не мiтусня людзей, не шумны гарадскi транспарт, як можна было меркаваць, а бязмежная цiша, непарушны спакой. Гэтая белая смала стае для мяне мяжой памiж быццём i нябытам, вядомым i неспасiцгальным. I я пачынаю разумець, што любая з'ява выяўляе сваю сутнасць толькi праз веды, праз духоўную культуру, праз рамяство. Горцам таксама знаёмая суцэльная воблачнасць. Аднак яны не бачаць у ёй гэтай фантастычнай заслоны.

Калi я выйшаў з кабiнета, мяне ахапiла нейкая дзiцячая гордасць. Нарэшце i я прыму на золку адказнасць за пасажыраў, за афрыканскую пошту. Але адначасна я быў i прыгнечаны. Мне здавалася, што я кепска падрыхтаваны. Гiшпанiя была небагатая на прытулкi; я баяўся, што, калi мяне спасцiгне аварыя, я не знайду выратавальнай пляцоўкi. Я дастаў карту, доўга разглядваў яе, але яна, абыякавая, не давала мне тых парад, у якiх я меў патрэбу; тады я, перапоўнены бояззю i гонарам, вырашыў правесцi гэтую ноч напярэдаднi бою ў майго таварыша Гiёмэ. Гiёмэ ўжо лятаў па гэтых маршрутах. Гiёмэ ведаў хiтрыкi, з дапамогай якiх можна было падабраць ключы да Гiшпанii. Хай Гiёмэ навучыць i мяне.

Убачыўшы мяне, ён усмiхнуўся:

— Ведаю, ведаю. Ты задаволены?

Ён дастаў з тумбачкi бутальку вiна i шклянкi, падышоў да мяне, не перастаючы ўсмiхацца:

— Такую падзею трэба адзначыць. Усё будзе добра, вось пабачыш!

Ён выпраменьваў давер, як лямпа выпраменьвае святло, гэты таварыш, якому пазней выпадзе зрабiць рэкордныя пералёты з поштай над Кардыльерамi i Паўднёвай Атлантыкай. Але гэта адбудзецца праз некалькi гадоў, а ў той вечар, седзячы ў адной кашулi пад лямпай, скрыжаваўшы рукi на грудзях i ўсмiхаючыся сама лагоднай сваёй усмешкай, ён проста сказаў мне:

— Навальнiцы, туман, снег часам будуць чынiць табе непрыемнасцi. Але ты думай тады пра тых, хто ўжо прайшоў праз усё гэта, i проста скажы сабе: «Тое, што ўдалося iншым, удасца i мне».

Аднак я разгарнуў карту i папрасiў яго разам прагледзець мой маршрут. I, схiлiўшыся пад лямпай, абапёршыся на плячо старэйшага таварыша, я зноў набыў спакой i ўпэўненасць, як у далёкiя школьныя гады.

Але якi дзiўны ўрок геаграфii быў у мяне! Гiёмэ не расказваў мне пра Гiшпанiю; ён ператвараў Гiшпанiю ў маю прыяцельку. Ён не гаварыў нi пра водныя басейны, нi пра колькаедь насельнiцтва, нi пра пагалоўе статка. Ён апавядаў не пра Гуадыс, а пра тры апельсiнавыя дрэвы, якiя раслi на ўскрайку поля паблiзу Гуадыса: «Асцерагайся iх, адзнач iх на сваёй карце…» I з гэтай хвiлiны тры апельсiнавыя дрэвы набывалi для мяне большае значэнне, чым Сьера-Невада. Ён казаў не пра Лорку, а пра небагатую ферму паблiзу Лоркi. Пра жыццё гэтай фермы. Пра яе гаспадара. Пра яе гаспадыню. I гэтыя муж i жонка, загубленыя ў пространi, за сто пяцьдзесят кiламетраў ад нас, набывалi невераемную важнасць. Прылепленыя да схiлу гары, яны, быццам бакеншчыкi, былi гатовы сваiмi зоркамi прыйсцi на дапамогу людзям.

З недаступнага розуму занябыту мы вывудзiлi дэталi, невядомыя нiводнаму географу ў свеце. Бо географаў цiкавiць толькi рака Эбра, якая поiць шматлiкiя гарады. Але не прытоеная ў траве ручаiнка заходней Матрыля, кармiлiца трох дзесяткаў красак: «Асцерагайся ручайка, ён размякчае дол… Пазнач i яго на карце». О, я не забудуся пра змейку каля Матрыля! Такая бяскрыўдная, усяго некалькi жабак цешыць сваiм лагодным мармытаннем, але заплюшчана ў яе толькi адно вока. У раi выратавальнага поля, залёгшы ў зеленатраўi, яна цiкуе за мной за дзве тысячы кiламетраў адсюль. Пры першым жа зручным выпадку яна аберне мяне ў сноп полымя…

Я ўпэўнена прадбачу там, на адхоне пагорка, i iх, гэтых тры дзесяткi ваявiтых, гатовых нашкодзiць авечак: «Табе памроiцца, што ён чысты, гэты луг, — шлёп! I тут пад колы табе рынецца трыццаць авечак…» I я заварожана ўсмiхаюся гэтай, такой падступнай, пагрозе.

I спакваля Гiшпанiя на маёй асветленай лямпай карце ператвараецца ў казачную краiну. Я адзначаю крыжыкам выратавальныя пляцоўкi i пасткi. Я адзначаю i фермера, i тры дзесяткi авечак, i ручаiнку. Я дакладна стаўлю на яе належнае месца i пастушку, на якую не звяртаюць анiякай увагi географы.

Развiтаўшыся зГiёмэ, я адчуў патрэбу пахадзiць у самоце, падыхаць золкiм паветрам зiмовага вечара. Я падняў каўнер палiто i павёў на прагулянку сваю маладую радасць. Я быў горды, што магу несцi ў сэрцы таямнiцу i штурхаць локцямi гэтых незнаёмцаў. Яны не ведалi мяне, гэтыя варвары, але менавiта мне цяжарам паштовых мяхоў давераць яны на золку свае клопаты, свае парываннi. Менавiта ў мае рукi перададуць яны свае спадзяваннi. Уткнуўшы нос у палiто, я з паблажлiвасцю заступнiка i ахоўнiка крочыў памiж iх, але яны нiчога не ведалi пра мой клопат.

Тым болей не звярталi яны ўвагi на сiгналы ночы, якiя лавiў я. Бо гэтая завiруха, якая, вiдаць, рыхтавалася i магла ўскладнiць мой першы палёт, цiкавiла саму маю плоць. Зоркi гаслi адна за адной, але якая справа была да iх гэтым мiнакам? Аднаму мне давяралася тайна. Напярэдаднi бою мне дакладвалi пра пазiцыi ворага…

Мiж тым гэтае данясенне, якое ўскладвала на мяне такую сур'ёзную адказнасць, я прымаў каля асветленых вiтрын, дзе ззялi навагоднiя падарункi. Здавалася, там, сярод ночы, былi выстаўлены напаказ усе скарбы зямлi, i я п'янеў ад таго, што выракаюся iх. Мне, ваяру, пагражала небяспека: навошта здаўся мне гэты зiхоткi крышталь, прызначаны для вячэрнiх баляванняў, гэтыя люстры, гэтыя кнiгi? Я ўжо купаўся ў завоблачных вышынях, я, паштовы лётчык, ужо ўпiваўся зубамi ў гаркавую мякаць начных палётаў.

Было тры гадзiны ночы, калi мяне пабудзiлi. Я адным штуршком расчынiў аканiцы, убачыў, што над горадам iшоў дождж, i заклапочана апрануўся.

Праз паўгадзiны я ўжо сядзеў на сваiм маленькiм чамаданчыку на ходнiках, блiскучых ад дажджу, i чакаў омнiбус. Колькi таварышаў да мяне ў дзень пасвячэння са шчымлiвасцю ў сэрцы перажылi такое ж чаканне! Нарэшце на рагу вулiцы з грукатам жалеззя вынырнула мая дапатопная калымага, i цяпер i я, як таварышы, меў права ўцiснуцца на лаўцы памiж паўсонным работнiкам таможнi i нейкiм службоўцам. Омнiбус патыхаў цвiллю, прапыленай адмiнiстрацыйнай установай, старой канторкай, дзе прамiнае чалавечае жыццё. Праз кожныя пяцьсот метраў ён спыняўся, каб падабраць яшчэ аднаго пiсара, яшчэ аднаго таможнiка цi iнспектара. Тыя, што ўжо зноў паспелi задрамаць, няўцямным мармытаннем адказвалi на прывiтанне чарговага пасажыра, якi ўладкоўваўся як мог i адразу ж сам упадаў у дрымоту, Усё гэта мела выгляд нейкай сумнай перавозкi на няроўных брукаванках Тулузы; i паштовы лётчык напачатку нiчым не вылучакаў омнiбус. Колькi таварышаў да мяне ў дзень паплывалi вулiчныя лiхтары, але наблiжаўся аэрадром, i грымоткi аўтобусiк ператвараўся ў шэры кокан, адкуль чалавек выходзiў адменены.

Кожны з маiх таварышаў адчуў аднойчы сходным ранкам, як у iм, уразлiвым падначаленым, яшчэ залежным ад настрою iнспектара, нараджаецца чалавек, адказны за гiшпанскую i афрыканскую пошту, нараджаецца той, хто трыма гадзiнамi пазней, жагнаны блiскавiцамi, твар у твар сутыкнецца з драконам Аспiталета… хто, адолеўшы яго, яшчэ праз чатыры гадзiны, па сваёй волi, маючы ўсе правы i магчымасцi, прыме рашэнне вяртацца назад альбо цераз мора, альбо пайсцi напрасткi на штурм горных масiваў Алькоя, хто будзе весцi перагаворы i з бурай, i з гарой, i з акiянам.

Кожны таварыш гэтаксама, як я, змяшаўшыся з безыменным натоўпам пад пахмурым зiмнiм тулузскiм небам, адчуў у такi ранак, як расце ў iм валадар, якi праз пяць гадзiн, пакiнуўшы далёка за сабою дажджы i завiрухi поўначы, выракшыся зiмы, памяншаючы абароты вiнтоў, пачне сваё прызямленне ў асляпляльную сонечнасць лета Алiкантэ.

Таго старога омнiбуса даўно няма, але ягоная суровасць, ягоная няўтульнасць дагэтуль жывуць у маёй памяцi. Ён выдатна сiмвалiзаваў адпаведную падрыхтоўку да суровых радасцей нашага рамяства. Усё тут набывала ўражлiвую стрыманасць. Помню, як тры гады таму, я, хоць не было вымаўлена i дзесятка слоў, даведаўся тут пра гiбель лётчыка Лекрывэна, аднаго з сотнi таварышаў па авiялiнii, якiя ўдзень цi туманнай ноччу ўзялi свой водпуск навекi.

Таксама было тры гадзiны ранку, панавала гэткая ж цiшыня, калi мы пачулi, як дырэктар, нябачны ў змроку, падаў голас iнспектару:

— Лекрывэн не прызямлiўся ўначы ў Касабланцы.

— А! — адгукнуўся iнспектар. — А?

Нечакана выхаплены з плынi дрымоты, ён устрапянуўся, каб канчаткова ачнуцца, каб паказаць сваю зацiкаўленасць, i дадаў:

— А! Праўда? Не ўдалося прайсцi? Ён вярнуўся назад?

На што ў глыбiнi омнiбуса толькi адказалi: «Не». Мы чакалi працягу, але болей не было прамоўлена нi слова. Адна за адной падалi секунды, i з цягам рабiлася ўсё вiдавочней, што да гэтага «не» не дадасца нiводнае слова, што гэтае «не» беззваротнае, што Лекрывэн не проста не прызямлiўся ў Касабланцы, а што ён ужо нiколi i нiдзе не прызямлiцца.

Вось гэтак i я тым ранкам, на зары майго першага паштовага палёту, у сваю чаргу падвяргаўся свяшчэнным рытуалам майго рамяства, i, гледзячы праз акно на блiскучы асфальт, дзе люстравалiся вулiчныя лiхтары, я адчуваў, як упэўненасць пакiдае мяне. Было вiдаць, як ад ветру на лужынах трапяталi буйныя пальмавыя лiсты. I я думаў: «Як на мой першы палёт… сапраўды, не дужа мне шанцуе…» Я ўзняў вочы на iнспектара: «Кепскае надвор'е, праўда?» Iнспектар кiнуў за акно стомлены позiрк. «Гэта яшчэ нiчога не азначае», — памаўчаўшы, буркнуў ён. I я стаў прыгадваць, па якiх прыкметах распазнаецца кепскае надвор'е. Напярэдаднi вечарам Гiёмэ адной усмешкай сцёр усе нядобрыя веставаннi, якiмi прыгняталi нас «старыя», а цяпер у маёй памяцi зноў усплыло: «Шкада мне таго, хто не вызубрыў трасу да апошняга каменьчыка i трапляе ў буран… Шкада мне яго!..» I м трэба было падтрымлiваць свой аўтарытэт, i яны пахiтвалi галовамi, разглядваючы нас з нейкiм бянтэжлiвым спачуванвем, быццам яны аплаквалi нашу прастачую наiўнасць.

I сапраўды, колькiм ужо з нас гэты омнiбус паслужыў апошнiм прытулкам? Шасцiдзесяцi? Васьмiдзесяцi? Каго аднойчы дажджлiвым ранкам маўклiвы шафёр адвёз назаўжды. Я агледзеўся: наўкол у змроку свяцiлiся iскрыстыя кроплi, цыгарэты яшчэ больш падкрэслiвалi глыбокую засяроджанасць. Мiзэрную засяроджанасць старэючых службоўцаў. Колькiм з нас гэтыя спадарожнiкi паслужылi пахавальным картэжам?

Да мяне даляталi цiхiя, упаўголасу, размовы. Гаворкi пра хваробы, грошы, сумныя хатнiя турботы. За ўсiм гэтым паўставалi сцены змрочнай турмы, у якой былi замкнёны гэтыя людзi. I раптам я ўбачыў воблiк лёсу.

Стары службовец, мой сённяшнi сусед у омнiбусе, нiхто i нiколi ўжо не змусiць цябе вырвацца з твайго палону, i ты зусiм не вiнаваты ў гэтым. Ты змураваў свой спакой у чатырох сценах, як гэта робяць мурашкi, якiя замуроўваюць усе выхады да святла. Ты як у кокане — у сваёй мяшчанскай бяспецы, у сваiх дрымучых прывычках, у душных рытмах свайго правiнцыяльнага iснавання, ты ўзвёў гэтую вартую жалю крапасную сцяну i схаваўся за ёю ад ветру, марскога прыбою i зор. У цябе няма нiякага жадання турбаваць сябе вечнымi праблемамi, табе i так шмат сiл каштавала забыць пра сваё званне чалавека. Не, ты не жыхар вандроўнай планеты, ты нiколi не ставiш перад сабой пытанняў, на якiя не можаш знайсцi адказу: ты проста дробненысi тулузскi мешчанiн. Нiхто не прымусiў цябе азiрнуцца навокал, калi яшчэ можна было зрабiць гэта. Цяпер глiна, у якую ты ператварыўся, высахла i ўкамянела, i цяпер ужо нiхто не зможа абудзiць у табе заснулага музыку, паэта цi астранома, якi, магчыма, некалi жыў у табе.

I я ўжо не наракаю на слотны вецер. Чары майго рамяства разнасцежваюць перада мною свет, дзе гадзiны праз дзве я твар у твар сутыкнуся з чорнымi драконамi i вяршынямi ў кароне сiнiх блiскавiц, дзе з надыходам ночы я вольны буду чытаць свой шлях па зорах.

Гэтак адбывалася наша баявое хрышчэнне, i мы адпраўлялiся ў дарогу. Гэтыя падарожжы часцей за ўсё заканчвалiся без прыгод. Мы спакойна, як прафесiянальныя плыўцы, ныралi ў глыбiнi нашых уладанняў. Сёння яны добра асвоены. Лётчык, механiк i радыст ужо не адпраўляюцца наўздагады, самалёт для iх — лабараторыя. Яны падначальваюцца гульнi стрэлак прыбораў, а не зменам краявiду. На даляглядзе ў змроку ўзнiклi горы, але цяпер яны перасталi ўжо быць гарамi. Цяпер гэта нябачныя сiлы, наблiжэнне якiх трэба вылiчыць. Радыст пры святле лямпачкi засяроджана занатоўвае лiчбы, механiк робiць значкi на карце, i лётчык выпраўляе курс, калi горы аднесла ўбок, калi вяршынi, якiя меркавалася абысцi злева, раптам моўчкi, у таемнасцi баявых прыгатаванняў развярнулiся проста перад iм.

А на зямлi дзяжурныя радысты, прыслухоўваючыся да голасу таварыша, усе разам засяроджана запiсваюць у свае журналы: «Нуль гадзiн сорак хвiлiн. Курс 230. На борце ўсё ў парадку».

Гэтак праводзiць палёт экiпаж сёння. Ён зусiм не адчувае, што ён у руху. Ён, як у адкрытым моры ўначы, вельмi далёкi ад люб-якога арыенцiра. Але маторы напаўняюць асветленую кабiну трымценнем, i яно зыначвае яе сутнасць. I прамiнае час. I за гэтымi цыферблатамi, радыёлямпамi, стрэлкамi творыцца нейкая невiдочная алхiмiя. Секунда па секундзе гэтыя патаемныя рухi, гэтыя прыглушаныя словы, гэтая пiльнасць рыхтуюць цуд. I наступае час, калi лётчык можа ўпэўнена прыпасцi да ветравога шкла. Вось яно, золата, якое ўзнiкла з нiчога: зiхацiць у кастрах пасадачнай пляцоўкi.

Але ж усе мы зведалi i такiя палёты, калi за дзве гадзiны лёту да пасадачнай пляцоўкi ты, агорнуты нейкай асаблiвай задуменнасцю, раптоўна адчуваеш гэткую сваю самотнасць, якую не змог бы адчуць i ў самым сэрцы Iндыi i адкуль ужо не спадзяешся знайсцi дарогу назад.

Так было з Мермозам, калi ён упершыню адольваў на гiдраплане Паўднёвую Атлантыку i на зыходзе дня наблiзiўся да Пот-а-Нуара. Некалькi хвiлiн перад iм звiвалiся i спляталiся хвасты трапiчнага ўрагану тарнада, быццам узводзiлася магутная сцяна, затым апусцiлася цемра i паглынула ўсе гэтыя падрыхтаваннi. А калi праз гадзiну ён пратачыўся пад хмары, то апынуўся ў нейкiм фантастычным царстве.

Марскiя смерчы, устойлiвыя i з выгляду нерухомыя, цягнулiся ўгору, як чорныя калоны храма. Разбухлыя ўверсе, яны падтрымлiвалi нiзкi змрочны купал буры, але праз разрывы ў купале падалi шырокiя сувоi святла, мiж калонамi на халодных плiтах мора ззяла поўня. I Мермоз, слiзгаючы ад аднаго фарватэра святла да другога, абмiнаючы гэтыя гiганцкiя калоны, дзе, безумоўна, грозна ракатала ўздыбленае мора, чатыры гадзiны прабiраўся па месячных тонях да выхаду з гэтых бязлюдных руiнаў храма. I гэтае вiдовiшча было такое ашаламляльнае, што Мермоз, ужо вылецеўшы за межы Пот-а-Нуара, заўважыў, што ён нават не паспеў спалохацца.

Мне таксама помняцца такiя моманты, калi апынаешся па-за межамi рэальнага свету: аднойчы радыёпеленгi, падаваныя сахарскiмi пасадачнымi пляцоўкамi, былi памылковыя на працягу ўсёй ночы, i мы, мой радыст Неры i я, былi зусiм збiтыя з тропу. Нечакана ўнiзе ў разрыве туману блiснула вада, я рэзка скiраваў да ўяўнага берага, але мы не маглi ведаць, як далёка заляцелi ў адкрытае мора.

Мы ўжо не былi ўпэўнены, што дабяромся да берага, бо магло не хапiць бензiну. Але i дасягнуўшы берага, трэба было яшчэ адшукаць пасадачную пляцоўку. А тут акурат i месяц пачаў заходзiць. Без паказчыкаў адхiлення, ужо глухiя, мы спакваля i слеплi. Поўня пагасала ў тумане, як бледная галавешка ў гурбе снегу. Неба над намi таксама зацягвалася хмарамi, i мы ляцелi памiж хмарамi i туманам, у нейкiм цьмяным, мёртвым свеце.

Аэрадромы, якiя адказвалi нам, не маглi паведамiць нам нашы каардынаты: «Не можам запеленгаваць… Не можам запеленгаваць…», — бо голас наш даходзiў да iх адусюль i нiадкуль.

I нечакана, калi нас ужо стала агортваць роспач, на даляглядзе злева ўспыхнула зiхоткая кропка. Бурная радасць ахапiла мяне. Неры падаўся да мяне, i я пачуў, што ён спявае! Гэта магла быць толькi пасадачная пляцоўка, гэта мог быць толькi яе маяк, бо ўначы ўся Сахара гасне i ператвараецца ў вялiзны мёртвы абшар. А тым часам агеньчык пагарэў трошкi i пагас. А мы ўзялi на яго курс — на зорку, якая была на даляглядзе i ўсяго на некалькi хвiлiн выглянула памiж хмарамi i посцiлкай туману…

А потым сталi з'яўляцца iншыя агеньчыкi, i мы з глухой надзеяй бралi курс на кожную з гэтых iскрынак. I калi агеньчык не згасаў адразу, мы падвяргалi яго жыццёва неабходнай праверцы: «Бачым агонь, — перадаваў Неры пасадачнай пляцоўцы ў Сiснеросе, — тройчы пагасiце i запалiце маяк». Сiснерос гасiў i зноў запальваў свой маяк, але ўпарты агеньчык, за якiм мы назiралi, не мiргаў, — непадкупная зорка. Не зважаючы на тое, што гаручае было на зыходзе, мы зноў i зноў пападалiся на залаты кручок, зноў i зноў быў ён для нас сапраўдным святлом маяка, сапраўднай пасадачнай пляцоўкай — i жыццём!.. Але нам зноў i зноў даводзiлася мяняць зорку.

Цяпер мы адчувалi сябе блукальцамi ў мiжпланетнай прасторы сярод сотнi недасягальных планет у пошуках адной сапраўднай планеты, нашай планеты, той адзiнай, дзе месцiлiся нашы звыклыя краявiды, нашы прыязныя дамы, наша пяшчота.

Тая адзiная планета… Я раскажу вам, што прыгадалася мне тады, хоць, мажлiва, гэта i падасца вам дзiцячым наiвам. Але i ў хвiлiну небяспекi застаешся чалавекам з усiмi чалавечымi турботамi, i мне хацелася пiць, хацелася есцi. Калi мы адшукаем Сiснерос, мы напоўнiм нашы бакi гаручым i прадоўжым палёт i прахалодным досвiткам прызямлiмся ў Касабланцы. Канец працы! Мы, Неры i я, пойдзем у горад. Там можна нагабаць невялiчкiя бiстро, якiя адчыняюцца на зары… Неры i я, мы ў поўнай бяспецы, пасмейваючыся з перажытай ночы, сядзем там за столiк i закажам цёплыя булачкi i каву з малаком. Мы з Неры прымем гэты ранiшнi дарунак жыцця. Гэтак старая сялянка дасягае свайго Бога праз маляваны абразок, наiўны медальён, ружанец: нам трэба размаўляць сама звычайнай мовай, калi мы хочам быць пачуты сваiмi. Уся радасць жыцця сканцэнтравалася для мяне ў гэтым першым духмяным гарачым глытку, у гэтай сумесi малака, кавы i хлеба, праз якую прычашчаешся да спакойных лугоў, экзатычных плантацый i жнiўных палёў, праз якую прычашчаешся да ўсёй зямлi. Сярод гэтай процьмы зорак мелася ж ведзе тая адна-адзiная, якая, каб стаць блiзкай нам, прыгатавала б нам на снеданне гэтую духмяную фiлiжанку.

Але неадольныя вёрсты пралеглi памiж нашай машынай i гэтай населенай планетай. Усе скарбы свету месцiлiся ў пылiнцы, згубленай у сузор'ях. I астролаг Неры, якi сiлiўся распазнаць яе, усё заклiнаў i заклiнаў зоры.

Раптам ён пхнуў мяне кулаком у плячо. На паперцы, пра якую папярэдзiў гэты тумак, я прачытаў: «Усё добра, я атрымаў цудоўную вестку». I я з трапятаннем сэрца чакаў, пакуль ён пiсаў мне тыя паўдзесятка слоў, што павiнны былi стаць нашым паратункам. Нарэшце я атрымаў яго, гэты дар неба.

Ён зыходзiў з Касабланкi, якую мы пакiнулi напярэдаднi вечарам. Не перададзены своечасова, ён нечакана дагнаў нас, заблуканых у моры памiж туманам i хмарамi, праз дзве тысячы кiламетраў. Пасланне зыходзiла ад дзяржаўнага кантралёра аэрапорта ў Касабланцы. I я прачытаў: «Месье дэ Сент-Экзюперы, я вымушаны прасiць Парыж накласцi на вас спагнанне: пры вылеце з Касабланкi вы развярнулiся занадта блiзка ад ангараў». Гэта была праўда, я развярнуўся занадта блiзка ад ангараў. Праўдай было i тое, што гэты чалавек з раздражненнем выконваў свае абавязкi. У канторы аэрапорта я пакорлiва выслухаў бы гэты папрок. Але там, дзе ён дапяў нас, ён быў не да месца. Недарэчна прагучаў ён сярод гэтых адзiнокiх зор, над гэтым лежбiшчам туману, над морам, якое дыхала пагрозай. Нам былi ўручаны нашы ўласныя лёсы, лёс пошты i лёс нашай машыны, мы ледзь выкручвалiся, каб выжыць, а гэты чалавек вывяргаў на нас сваю дробязную злапомнасць. Але замест таго каб абурыцца, мы з Неры адчулi неспадзяваную бязмежную радасць. Тут гаспадарамi былi мы, — ён памог зрабiць нам гэтае адкрыццё. Значыць, ён, гэты капрал, так i не заўважыў на нашых рукавах нашывак, так i не заўважыў, што мы цяпер капiтаны? Ён урываўся ў нашу замроенасць, калi мы ўтрапёна карагодзiлi недзе ля Вялiкай Мядзведзiцы цi ў сузор'i Стральца, i адзiным, што яшчэ здольна было ўсхваляваць нас у нашым становiшчы, магла быць хiба толькi гэтая здрада поўнi…

Абавязак планеты, з якой падаў голас гэты чалавек, безумоўны i адзiны абавязак яе быў — паведамiць нам дакладныя дадзеныя для вылiчэння нашага месцазнаходжання сярод зор. А дадзеныя гэтыя аказалiся памылковымi. А пра ўсё астатняе ёй бы пакуль памаўчаць. I Неры напiсаў мне: «Замест таго каб займацца глупствам, лепей прывялi б нас куды-небудзь…» «Яны» азначала для яго ўсе народы зямлi з iхнiмi ўрадамi, сенатамi, армiямi i iмператарамi. I, перачытваючы паведамленне гэтага недарэкi, якi намерваўся расправiцца з намi, мы павярнулi на Меркурый.

Мы ўратавалiся зусiм выпадкова i сама дзiўным чынам: страцiўшы надзею даляцець да Сiснероса i прастуючы ў кiрунку да берага, я вырашыў трымацца гэтага курсу датуль, пакуль хопiць гаручага. Такiм чынам я аберагаў нейкi шанц на тое, што не ўпадзём у мора. На няшчасце, мае прывiдныя здрадлiвыя маякi завялi мяне богведама куды.

I, на няшчасце, густы туман, у якi мы былi б змушавы ныраць ў поўнай слепаце, пакiдаў нам няшмат шанцаў на шчаслiвае прызямленне. Але я не меў выбару.

Сiтуацыя была такая ясная, што я абыякава пацiснуў плячыма, калi Неры перадаў мне вестку, якая гадзiнай раней магла б выратаваць нас: «Сiснерос адважваецца вызначыць, дзе мы. Сiснерос мяркуе: прыблiзна 216…» Сiснерос ужо не быў затоены ў цемры, Сiснерос, ужо чулы на дотык, быў недзе там, злева ад нас. Так, але цi далёка да яго? Мы з Неры параiлiся. Надта позна. Мы абодва разумелi гэта. Ляцець на Сiснерос азначала б павялiчыць нашу рызыку страцiць бераг. I Неры адказаў: «Гаручага засталося ўсяго на гадзiну, трымаем курс 93».

А тым часам пасадачныя пляцоўкi адзывалiся адна за адной, у нашу размову ўступалi галасы Агадзiра, Касабланкi, Дакара. Радыёстанцыi кожнага горада выклiкалi аэрапорты. Начальнiкi аэрапортаў выклiкалi нашых таварышаў. I спакваля яны сабралiся вакол нас, як ля пасцелi хворага. Бескарысная спагада, але ўсё-ткi спагада, як бы там нi было. Бясплённыя парады, але колькi ў iх пяшчоты!

I нечакана здалёку, за чатыры тысячы кiламетраў ад нас, падала голас Тулуза, галоўны аэрадром. Тулуза з ходу, без нiякага ўступу ўварвалася да нас: «Iндэкс вашага самалёта — Ф… (Цяпер ужо не помню нумар.)» — «Так». — «Тады ў вашым распараджэннi гаручага яшчэ на дзве гадзiны. Бак гэтай машыны не стандартны. Курс на Сiснерос».

Так патрабаваннi, якiя выстаўляе рамяство, пераўтвараюць i ўзбагачаюць свет. Але зусiм не абавязкова перажыць падобную ноч, каб пiлоту ў звычайных з'явах адкрыўся нейкi новы сэнс. Аднастайны пейзаж за акном стамляе пасажыра, але ён зусiм iнакшы для экiпажа самалёта. Гэтая воблачная смуга, якая зацягвае далягляд, перастае быць для яго проста малюнкам: яна праявiць цiкавасць да яго мускулаў i паставiць перад iм нялёгкiя задачы. I ён ужо лiчыцца з гэтым, ён вымярае яе, сапраўдны дыялог завязваецца памiж iмi. Вось горная вяршыня, да яе яшчэ далёка: чым яна яго сустрэне? Пры святле месяца яна стане ёмкiм арыенцiрам. Але калi лётчык вядзе машыну ўсляпую, з цяжкасцю выпраўляе адхiленнi ад курсу i сумняваецца ў сваiм месцазнаходжаннi, вяршыня абернецца выбухам, яна запоўнiць небяспекай усю бязмежную ноч, як адна плывучая мiна, што дрэйфуе па волi плынi, робiць небяспечным цэлае мора.

Гэткi зменлiвы i акiян. Для звычайных падарожнiкаў бура застаецца нябачнай: з вышынi не вiдно, як узнiмаюцца валы, i залпы вадзяных пырскаў здаюцца нерухомымi. Толькi разбухаюць вялiзныя белыя пальмавыя лiсты, спярэшчаныя прожылкамi i завусенiцамi, абведзеныя нечым накшталт гелю. Але экiпаж самалёта разумее, што тут на ваду не сядзеш. Гэтыя пальмы для яго — што вялiзныя ядавiтыя кветкi.

I нават калi палёт праходзiць удала, пiлот на сваiм адцiнку трасы не проста глядач. Гэтыя фарбы зямлi i неба, гэтыя сляды ветру на моры, гэтыя залачавыя аблокi змяркання, — ён зусiм не любуецца iмi, ён разважае над iмi. Падобна селянiну, якi абыходзiць свае ўладаннi i па тысячах прыкмет прадбачыць прыход вясны, моцныя замаразкi цi дождж, вопытны лётчык таксама прадбачыць па прыкметах блiзкую завею, туман цi ясную, пагодную ноч. Напачатку здавалася самалёт не дае чалавеку расшыфроўваць мову прыроды, але не, яшчэ ўладарней становяцца яе вялiкiя законы. Навальнiчнае неба выклiкае пiлота на суд стыхiй — i, самотны, ён змагаецца за свой груз з трыма прадвечнымi багамi: з гарамi, морам i бурай.

II. Таварышы

1

Некалькi маiх таварышаў, у тым лiку i Мермоз, праклалi праз няскораныя раёны Сахары авiялiнiю Касабланка — Дакар. Маторы тады былi ненадзейныя. Аднойчы, пацярпеўшы аварыю, Мермоз трапiў да маўраў; яны не адважылiся забiць яго, два тыднi патрымалi ў палоне, потым за выкуп адпусцiлi. I Мермоз зноў стаў вазiць пошту над тымi ж раёнамi.

Калi была адкрыта паветраная сувязь з Паўднёвай Амерыкай, Мермозу першаму, як заўсёды, было даручана вывучыць маршрут ад Буэнас-Айрэса да Сант'яга i, як раней над Сахарай, перакiнуць мост па-над Андамi. Яму даверылi самалёт, якi мог набiраць вышыню пяць тысяч дзвесце метраў. Вяршынi Кардыльераў сям-там уздымаюцца да сямi тысяч метраў. I Мермоз адарваўся ад зямлi, каб адшукаць праходы. Перамогшы пяскi, Мермоз пайшоў на прыступ гор, узнесеных у неба вяршынь, якiя пры ветры развiнаюць свае снежныя вэлюмы i праднавальнiчную iмглу, i завiхрэннi мiж адвесных скал такiя рэзкiя, што здаецца, уступаеш у нейкi бой на нажах. Мермоз увязваўся ў гэтыя баi, не маючы ўяўлення пра супрацiўца, не ведаючы, цi выходзяць жывымi з такiх паядынкаў. Мермоз «выведваў» для iншых.

I аднойчы, «выведваючы», ён апынуўся ў палоне ў Андаў.

Сеўшы на вышынi чатыры тысячы метраў на плато з вертыкальнымi адхонамi, ён разам са сваiм механiкам два днi сiлiўся вырвацца адтуль. Дарма: яны былi ў пастцы. Тады яны паставiлi на карту апошнi свой шанец, скiравалi самалёт у бок прорвы, пракалацiлiся па камянiстым грунце i сарвалiся ў бяздонне. Падаючы, самалёт нарэшце набраў хуткасць, дастатковую, каб зноў падпарадкавацца кiраванню. Мермоз выраўняў яго акурат насупраць нейкай скалы, але ўсё-такi зачапiў яе вяршыню i, разлiваючы ваду з усiх лопнутых ад марозу ўначы патрубкаў, ужо пашкоджаны, пасля сямi хвiлiн лёту, як да зямлi абяцанай, дабраўся да чылiйскай далiны.

На другi дзень ён пачаў усё спачатку.

Калi Анды былi належна асвоены, калi была добра вывучана тэхнiка пералётаў, Мермоз перадаў гэты маршрут свайму таварышу Гiёмэ i ўзяўся асвойваць ноч.

Тады яшчэ нашы аэрадромы не асвятлялiся так, як зараз, на пасадачных пунктах ноччу Мермозу рыхтавалi скупую iлюмiнацыю з трох бензiнавых вогнiшчаў, раскладзеных у шнур.

Ён i тут выйшаў пераможцам i праклаў дарогу iншым.

Калi i ноч была прыручана як след, Мермоз узяўся за акiян. I ў 1931 годзе пошта ўпершыню была дастаўлена iм з Тулузы ў Буэнас-Айрэс за чатыры днi. Вяртаючыся назад, Мермоз пацярпеў аварыю ў цэнтры Паўднёвай Атлантыкi над расшалелым морам. Выратавала яго адно судна, яго самога, пошту i экiпаж.

Гэтак Мермоз скараў пяскi i горы, ноч i мора. Не раз пяскi i горы, ноч i мора паланялi яго. Але калi ён вяртаўся, то заўсёды для таго, каб зноў узлунаць у неба.

I вось аднойчы, па дванаццацi гадах работы, калi ён у каторы ўжо раз пералятаў Паўднёвую Атлантыку, ён коратка паведамiў, што сапсаваўся правы матор. Затым усталявалася цiшыня.

Спачатку вестка не вельмi занепакоiла, аднак пасля дзесяцi хвiлiн маўчання ўсе радыёстанцыi авiялiнii ад Парыжа да Буэнас-Айрэса пачалi свае трывожныя пошукi. Бо калi дзесяць хвiлiн спазнення не маюць нiякага значэння ў будзённым жыццi, у паштовай авiяцыi яны набываюць змрочны сэнс. У сэрцавiне гэтага мёртвага часу тоiцца нейкае здарэнне. Нязначнае цi трагiчнае, цяпер яно ўжо адбылося. Лёс зачытаў свой вырак, i вырак гэты абскарджанню не падлягае: жалезная рука прывяла лётны экiпаж цi да прываднення без сур'ёзных вынiкаў, цi да катастрофы. Але вырак яшчэ не падпiсаны для тых, хто чакае.

Хто з нас не перажыў гэтых спадзяванняў, з кожнай хвiлiнай усё болей кволых, гэтай цiшы, якая спакваля запаўняе сабой усё на свеце, як фатальная хвароба? Мы спадзявалiся, але час iшоў, неўпрыкметку i звечарэла. I нам стала ясна, што нашы таварышы не вернуцца болей, што яны ўжо спачывалi ў гэтай Паўднёвай Атлантыцы, над якой яны так часта ўзворвалi неба. Сумненняў не было, Мермоз скончыў сваю працу i, як жней, якi, сумленна звязаўшы сноп, засынае на сваёй нiве, — набыў вечны спакой.

Калi таварыш гiне вось гэтак, ягоная смерць выглядае яшчэ адным дзеяннем, натуральным у нашым рамястве, i напачатку ранiць можа нават не так балюча, чым iншая якая смерць. Канечне, ён адышоў ад нас, зведаўшы падступную здраду сваёй пасадачнай пляцоўкi, але мы яшчэ не адчуваем патрэбы ў ягонай прысутнасцi ва ўсёй яе глыбiнi, як можна адчуваць патрэбу ў хлебе.

Мы сапраўды прывыклi падоўгу чакаць сустрэч. Бо яны, таварышы па авiялiнii, параскiданы па ўсiм свеце, ад Парыжа да чылiйскага Сант'яга, як адзiнотныя вартавыя, якiя не маюць магчымасцi перакiнуцца словам. Патрэбен дарожны выпадак, каб дзе-кольвечы звесцi разам раскiданых сябраў вялiкай лётнай сям'i. I вось дзе-небудзь у Касабланцы, цi ў Дакары, цi ў Буэнас-Айрэсе па гадах маўчання зноў за вячэрай узнаўляюцца перарваныя некалi гутаркi, зноў прыгадваецца мiнулае. А там i зноў развiтанне. Мабыць, менавiта пагэтаму зямля i пустынная, i багатая адначасова. Багатая гэтымi свяшчэннымi садамi сяброўства, патаемнымi, цяжка даступнымi, але куды, рана цi позна, прыводзiць нас наша рамяство. Жыццё, можа, i адрывае нас адзiн ад аднаго i не дае нам дужа задумвацца над гэтым, але дзесьцi ўсё-такi ёсць яны, таварышы, хоць дакладна i невядома дзе, маўклiвыя i самотныя, але такiя шчыраверныя! I калi нашы дарогi скрыжоўваюцца, яны з такой бязмежнай радасцю сцiскаюць нас у сваiх абдымках! Канечне, мы прывыклi чакаць…

Але з цягам часу прыходзiць адкрыццё, што светлы смех таго цi iншага таварыша мы ўжо нiколi не пачуем болей, мы спасцiгаем, што той сад забаронены для нас назаўжды. Тады i пачынаецца наша сапраўдная жалоба, не пакутлiвая, а горкая.

Сапраўды, нiшто нiколi не заменiць страчанага таварыша. Нельга наноў стварыць былых сяброў. Нiшто не пераважыць скарбу столькiх агульных успамiнаў, столькiх бядот, перажытых разам, столькiх сварак, прымiрэнняў, парыванняў сэрца. Немагчыма ўзнавiць былую прыхiльнасць. Калi садзiш дуб, дарэмна спадзявацца неўзабаве знайсцi прахалоду ў ягонай засенi.

Гэтак ужо вядзецца ў жыццi. Спачатку мы багацеем, гадамi садзiм дрэвы, але прамiнаюць гады, i час нiшчыць нашы стараннi i выкарчоўвае лес. Таварышы адзiн за адным пазбаўляюць нас прытулку. I з гэтай пары да нашай жалобы прымешваецца цiхi жаль ад таго, што i самi мы старэем.

Вось яны, урокi, дадзеныя нам Мермозам i iншымi таварышамi. Велiч любога рамяства, магчыма, заключаецца перш за ўсё ў тым, што яно яднае людзей: на свеце iснуе толькi адна-адзiная раскоша — раскоша чалавечых повязяў.

Працуючы толькi дзеля аднаго матэрыяльнага дастатку, мы самi сабе будуем турму. Мы замуроўваемся ў адзiноце разам з тленам нашых грошай, якiя не могуць даць анiчога, дзеля чаго варта было б жыць.

Калi я шукаю ў сваёй памяцi тых, хто пакiнуў ува мне глыбокi след, калi я падлiчваю гадзiны, якiя нешта значылi, я, несумненна, знаходжу тое, чаго б не забяспечыла мне анiякае багацце. Нельга купiць дружбу такога чалавека, як Мермоз, дружбу паплечнiка, якога навечна знiтавалi з намi перажытыя сумесна выпрабаваннi.

Нельга купiць за грошы гэтае пачуццё, калi ляцiш праз ноч, у якой гарыць сто тысяч зорак, i на душы бязвоблачна, i некалькi гадзiн ты — усемагутны.

I гэтае адчуванне навiзны свету пасля нялёгкай дарогi, гэтыя дрэвы, кветкi, жанчыны, усмешкi, расквечаныя жыццём, якое вернута нам на свiтаннi, усю гэтую сугучнасць драбнiц, што як узнагарода даюцца нам, нельга купiць за грошы.

Як нельга купiць за грошы i тую перажытую сярод няскораных арабаў ноч, якая цяпер прыходзiць мне на ўспамiн.

На зыходзе дня на ўзбярэжжы Рыо дэ Ора пацярпелi аварыю тры экiпажы французскай авiялiнii. Спачатку быў вымушаны сесцi мой таварыш Рыгель, у якога сапсавалася рулявое кiраванне; другi таварыш, Бурга, прызямлiўся падабраць ягоны экiпаж, але нязначная паломка прыкавала i яго дадолу. Нарэшце каля iх сеў я, але на той час ужо сцямнела. Мы вырашылi выратаваць самалёт Бурга i чакаць свiтання, каб адрамантаваць яго.

За год да гэтага нашы таварышы Гурп i Эрабль, якiя акурат тут пацярпелi аварыю, былi замардаваны няскоранымi арабамi. Мы ведалi, што зараз таксама атрад паўночна-афрыканскай кавалерыi ў трыста ружжаў стаяў лагерам паблiзу Бахадора. Нашы тры прызямленнi, бачныя здалёк, маглi ўсхваляваць iх, i мы прыступiлi да бяссоннай вахты, якая магла аказацца апошняй.

Мы пачалi ўладкоўвацца нанач. Дастаўшы з багажнага аддзялення пяць цi шэсць скрынак з таварамi, мы апаражнiлi iх, расставiлi кругам i ўсярэдзiне кожнай, як у прадзiманай ветрам будцы вартаўнiка, запалiлi па тоненькай свечцы. У глухой пустынi, на голай кары планеты, самотныя, як у дагiстарычны час, мы збудавалi людское селiшча.

Наважаныя пераначаваць на галоўнай плошчы нашага селiшча, на голым загоне пяску, на якi са скрынак падала дрыготкае святло, мы пачалi чакаць. Мы чакалi зары, якая павiнна была выратаваць нас, — альбо маўраў. I я не магу нават сказаць, што надавала гэтай ночы прысмак святочнасцi, каляднасцi. Мы дзялiлiся ўспамiнамi, жартавалi i смяялiся.

Нас хмелiў нейкi лёгкi ўздым, якi апаноўвае сэрца ў разгар хораша наладжанага свята. А мы ж былi сапраўдныя галетнiкi. У нас мелiся толькi вецер, пясок ды зоры. Суровы стыль трапiстаў. Але за гэтым скупа асветленым сталом шасцёра цi сямёра мужчын, у якiх тут не мелася анiчагусенькi ў свеце, апрача ўспамiнаў, дзялiлiся нябачнымi скарбамi.

Вось мы i сустрэлiся, нарэшце. Часам доўга крочыш поплеч з людзьмi, замкнёны ў сваiм маўчаннi, цi перакiдваешся словамi, якiя нiчога не значаць. Але вось наступае часiна небяспекi. I ты абнiмаеш таварыша за плечы. Прыходзiць адкрыццё тваёй прыналежнасцi да аднаго супольства. Гэтае адкрыццё прыводзiць да iншых усведамленняў. I ты шырока ўсмiхаешся таварышу. I нагадваеш у такiя хвiлiны выпушчанага на волю вязня, шчаслiвага неабсяжнасцю мора.

2

Гiёмэ, дазволь мне трошкi расказаць пра цябе; я не буду бянтэжыць цябе няўклюдным славалействам, усхваляючы тваё бясстрашша цi тваё прафесiйнае майстэрства. Зусiм пра iншае хацеў бы я сказаць, апавядаючы пра сама дзiвосную з тваiх прыгод.

Ёсць такая рыса характару, якую нават цяжка акрэслiць. Яе можна назваць сур'ёзнасцю, але гэтае слова не зусiм дакладнае. Таму што тая рыса можа выдатна ўжывацца з бесклапотнейшай жыццярадаснасцю. Гэта рыса цеслi, якi, як роўны з роўным, прымошчваецца каля кавалка бервяна, абмацвае яго пальцамi, вымервае, спакваля ацэньвае ўсе яго вартасцi, не спяшаючыся з легкадумнымi вывадамi.

Неяк, Гiёмэ, я прачытаў адзiн расказ, дзе ўсхваляўся твой подзвiг, i права паквiтацца з тым непраўдзiвым вобразам яшчэ за мной. Там, у тым апавяданнi, ты так i сыпаў прастачымi «гаўрошавымi» жартамi, як быццам адвага заключаецца ў тым, каб у хвiлiну найгоршай небяспекi, на парозе смерцi прынiзiцца да шкалярскага зубаскальства. Аўтар таго апавядання не ведаў цябе, Гiёмэ. Перад тым як пайсцi на штурм сваiх супрацiўцаў, ты не адчуваеш патрэбы высмейваць iх. Нагабаўшы навальнiцу, ты проста разважаеш: «Ага, навальнiца». Ты ведаеш, што гэта такое, i рыхтуешся да яе.

Прымi, Гiёмэ, сведчанне маёй памяцi.

Ты знiк на цэлых пяцьдзесят гадзiн пры пералёце цераз Анды, зiмой. Я акурат вярнуўся з Цэнтральнай Патагонii i ў Мендосе далучыўся да лётчыка Дале. Пяць дзён кружылi мы над гарамi, намагаючыся адшукаць у гэтым хаосе якi след, але беспаспяхова.

Нашых дзвюх машын было вiдочна недастаткова. Здавалася, што i сотня эскадрылляў за сотню год не здолела б прашарыць гэты агромнiсты масiў з вяршынямi, якiя ўздымаюцца ўгору на сем тысяч метраў. Мы страцiлi ўсялякую надзею. Нават кантрабандысты, бандыты, за пяць франкаў гатовыя пайсцi на злачынства, адмаўлялiся правесцi нас цераз горныя хрыбты з атрадам ратаўнiкоў. «Тут можна i жыццём паплацiцца, — казалi яны. — Зiмой Анды не выпускаюць людзей жывымi са сваiх лапаў». Калi Дале цi я прызямлялiся ў Сант'яга, чылiйскiя афiцэры таксама раiлi нам спынiць пошукi. «Зiма ж на дварэ. Ваш таварыш калi i выжыў, упаўшы, то не перажыў ночы. Калi там, у гарах, чалавека застае ноч, яна ператварае яго ў лядзяш». I калi я зноў i зноў слiзгаў мiж сцен i гiганцкiх калон Андаў, мне здавалася, што я шукаю ўжо не цябе, а ў моўчы снегавога храма чытаю над табой апошнюю малiтву.

I вось на сёмы дзень, калi ў перапынку памiж двума вылетамi я снедаў у адным мендоскiм рэстаранчыку, нейкi чалавек рыўком расчынiў дзверы i выгукнуў — о! усяго толькi два словы:

— Гiёмэ… жывы?

I ўсе незнаёмыя мiж сабой людзi, якiя сядзелi тады ў рэстаране, кiнулiся ў абдымкi.

Праз дзесяць хвiлiн я ўжо ўзняўся ў паветра з двума механiкамi на борце, Лефеврам i Абры. А яшчэ праз сорак хвiлiн прызямлiўся на палявой дарозе, богведама як угадаўшы машыну, якая везла цябе некуды ў кiрунку да Сан-Рафаэля. Гэта была незабыўная сустрэча, мы плакалi i сцiскалi цябе ў абдымках, жывога, уваскрэслага, творцу твайго ўласнага цуду. Менавiта тады ты i выцiснуў з сябе, i гэта была першая твая выразная фраза, дзiвосная гордасць чалавека: «Клянуся, я такое здолеў, што нiводнай бестыi не пад сiлу».

Пазней ты сам расказаў нам, што здарылася з табою.

Страшэнны буран, якi за двое сутак навярнуў на чылiйскiя схiлы Андаў пяцiметровыя гурбы снегу, завалок усю прастору, i лётчыкi з амерыканскай авiякампанii Пан-Эйр павярнулi назад. Але ты ўсё-такi вылецеў, каб знайсцi хоць якую шчылiнку. Ты знайшоў яе, гэтую пастку, трошкi паўднёвей, i на вышынi шасцi з паловаю тысяч метраў, цяпер ужо над хмарамi — яны залягалi на вышынi шасцi тысяч метраў, i з iх сям-там вытыркалiся нешматлiкiя вяршынi, — i ўзяў курс на Аргенцiну.

Калi часам лётчык трапляе ў сыходную паветраную плынь, яму робiцца нейк не па сабе. Матор працуе роўна, але ўвесь час такое адчуванне, што ты правальваешся. Каб утрымацца на належнай вышынi, даводзiцца кабрыраваць, самалёт трацiць першапачатковую хуткасць i робiцца нейкi вялы: а правальваешся, як i дагэтуль. Бярэш штурвал на сябе i баiшся, што цяпер ужо занадта скабрыраваў, кiдаешся то ўправа, то ўлева, у намаганнi знайсцi апору за якой-небудзь спагадлiвай вяршыняй, якая служыць ветру трамплiнам, але i там па-ранейшаму правальваешся. Здаецца, падае само неба. I ўзнiкае ўражанне, быццам ты трапiў у нейкую касмiчную аварыю. I няма нiякага ратунку. Дарма спрабуеш павярнуць назад, у тую зону, дзе паветра, моцнае i тугое, падтрымлiвала цябе, як слуп. Але нiякiх слупоў ужо няма. Усё зруйнавалася, i вось ты, заўладаны ўсяленскiм хаосам, няўхiльна спаўзаеш унiз, а насустрач табе ўзнiмаецца воблачная каламута, ахутвае цябе i паглынае.

— Я ўжо ледзь не ўвайшоў у штопар, — расказваў ты, — але ўсё яшчэ не здаваўся. Пад аблокамi часам трапляецца сыходная паветраная плынь, — здаецца, аблокi нерухомыя, а ўсё па той простай прычыне, што яны бясконца тасуюцца на адным i тым жа ўзроўнi. Так дзiўна ўсё ў гэтых гарах…

А што за аблокi!

— Як толькi я зразумеў, што ўсё, папаўся, я адпусцiў рычагi i залез з нагамi на сядзенне, каб не выпасцi з самалёта. Штуршкi былi такiя моцныя, што рамянi балюча ўпiлiся мне ў плечы i ледзь не лопнулi. У дадатак наледзь дарэшты пазбавiла мяне магчымасцi звярацца па прыборнай дошцы, i я, як шапка, кацiўся з шасцi тысяч метраў да трох з паловаю тысяч.

На вышынi тры тысячы пяцьсот метраў я прыкмецiў нейкi чорны гарызантальны пласт, якi дазволiў мне выраўняць самалёт. Гэта было возера, я пазнаў яго: Алмазная Лагуна. Я ведаў, што яна знаходзiцца на дне глыбокай упадзiны, адзiн бок якой, вулкан Майпю, уздымаецца на вышыню шэсць тысяч дзевяцьсот метраў. Хоць я i вырваўся з воблачнасцi, мяне ўсё яшчэ сляпiлi густыя вiры снегу, i я не мог пакiнуць возера, не разбiўшыся аб той цi iншы бок упадзiны. Тады я пачаў кружыцца над Лагунай у трыццацi метрах ад паверхнi, аж пакуль не скончылася гаручае. Пасля дзвюх гадзiн гэтага манеўравання я сеў — i перавярнуўся. Выбраўся з-пад самалёта, але буран збiў мяне з ног. Я падняўся, а ён зноў павалiў мяне. Давялося забрацца пад кабiну i там выграбцi сабе сховань у снезе. Я загарадзiўся мяхамi з поштай i праседзеў так двое сутак.

А потым бура сцiхла, i я пайшоў. Я iшоў пяць дзён i чатыры ночы.

Але што ад цябе засталося, Гiёмэ?! Мы сустрэлi цябе жывога, але такога высахлага, такога змарнелага, як бабулька! У той жа вечар я адвёз цябе самалётам у Мендосу, дзе цябе, як бальзам, ахiнулi белыя просцiны. Але яны не знiмалi болю. Спакутаванае цела замiнала табе, ты бясконца варочаўся з боку на бок, але табе не ўдавалася прыспаць яго. Тваё цела не забывала нi скалаў, нi снегу. Яны пакiнулi на табе свае адмецiны. Я разглядваў твой чорны апухлы твар, якi нагадваў пераспелы збiты яблык. Ты быў вельмi непрыгожы i няшчасны, цудоўныя прылады тваёй працы не слухалiся цябе: твае рукi былi абмарожаны, а калi ты сядаў на край ложка, каб аддыхацца, твае адмарожаныя ногi звiсалi, як дзве мёртвыя гiры. Ты ўсё яшчэ быў у дарозе, i задыхаўся, i трымцеў, а калi нiцма падаў у падушку, каб адпачыць у забыццi, шэсце зданяў, якое нецярплiва перамiналася за кулiсамi, iмгненна i гвалтоўна накiдвалася на твой мозг. I яно бясконца шпацыравала перад табою. I ты зноў i зноў уступаў у бой з ворагамi, якiя ўваскрасалi з попелу. Я падаваў табе лекi:

— Пi, дружа!

— Што больш за ўсё ўразiла мяне… ведаеш…

Нiбы баксёр-пераможца, увесь у сiняках ад прапушчаных жорсткiх удараў, ты зноў i зноў перажываў свой подзвiг. Ты расказваў патроху, урыўкамi, i табе пакрысе легчала. А мне ўяўлялася — вось ты iдзеш у люты саракаградусны мароз, у цябе няма нi ледаруба, нi вяровак, нi харчу, а ты караскаешся на адхоны вышынёй у чатыры тысячы пяцьсот метраў, крывавячы ногi, каленi i рукi, цi брыдзеш уздоўж вертыкальных абрываў. Ты спакваля трацiш i кроў, i сiлу, i свядомасць, але ты iдзеш наперад з упартасцю мураша, вяртаючыся на ўласныя сляды, каб абысцi перашкоду, падаючы i паднiмаючыся цi ўзбiраючыся на тыя схiлы, што абрывалiся ў бездань, не даючы сабе нiякага спачыну, iначай ты не змог бы ўжо ўстаць са снежнай пасцелi.

Так, калi ты спатыкаўся, ты мусiў як мага хутчэй падняцца, каб не закачанець. Сцюжа ўсё болей i болей скоўвала цябе, i калi ты дазваляў сабе хоць адну лiшнюю хвiлiну адпачынку, то, упаўшы, ты быў змушаны доўга варушыць сваiмi заледзянелымi мускуламi, перш чым мог падняцца.

Але ты не паддаваўся спакуслiвай слабасцi. «У снезе страчваеш усялякае пачуццё самазахавання, — казаў ты мне. — Пасля iдзеш двое, трое, чацвёра сутак i ўжо не хочаш анiчога на свеце, толькi спаць. Я прагнуў спаць. Але я казаў сабе: „Калi мая жонка верыць, што я жывы, яна верыць, што я iду. I таварышы вераць, што я iду. Усе яны вераць у мяне. I я проста нягоднiк буду, калi спынюся!“

I ты iшоў, i вастрыём сцiзорыка мусiў штодня ўсё глыбей разрэзваць свае башмакi, у якiя ўжо не ўмяшчалiся твае разбухлыя абмарожаныя ногi. Я пачуў ад цябе дзiўнае прызнанне:

— Ведаеш, ужо на другi дзень сама цяжкае было для мяне — забаранiць сабе думаць. Я вельмi пакутаваў, i ад гэтага маё становiшча было надта безнадзейнае. Каб мець адвагу iсцi, я павiнен быў не ўдумвацца ў яго. На няшчасце, я не дужа патрапляў кантраляваць свае мазгi, яны працавалi, як турбiна. Але я яшчэ быў здольны кiраваць сваiм уяўленнем. Я падкiдваў яму якi-небудзь фiльм альбо кнiгу. I ўва мне тут жа раскручвалiся падзеi фiльма альбо кнiгi. Але потым мае думкi ўсё роўна вярталiся да явы. Непазбежна. Тады я прымушаў сябе ўспамiнаць што-небудзь iншае…

I ўсё-такi адзiн раз, калi ты ўпаў, распластаўся нiцма на снезе, ты не стаў паднiмацца. Ты быў падобны на баксёра, якi атрымаў накдаўн i слухае, як у варожай прасторы адна за адной адлiчваюцца секунды, аж да апошняй, дзесятай, якая абскарджавню ўжо ае падлягае.

— Я зрабiў усё, што мог, i не меў нi шматка надзеi, навошта было доўжыць гэтае катаванне?

Табе дастаткова было заплюшчыць вочы, каб набыць спакой у гэтым свеце. Каб сцерцi са свайго свету скалы, леднiкi, снягi. Толькi змружыць гэтыя цудадзейныя павекi i не мець болей анi ўдараў, нi кулянняў, нi зраненага цела, нi пяклiвага марозу, нi гэтага грузу жыцця, якi цягнеш, як вол — невымерна цяжкую калымагу. I ты ўжо адчуў, як холад атрутай разлiваецца па ўсiм целе i, нiбы морфiй, поўнiць цябе асалодай. Тваё жыццё прытаiлася там, глыбока ўнутры. Свядомасць спакваля пакiдала аддаленыя куточкi гэтага цела, якое, нiбы звер, да адвалу накормлены пакутамi, цяпер пачынала ўжо набываць абыякавасць мармуру.

Прыцiхлi нават твае згрызоты сумлення. Нашы воклiчы ўжо не дападалi да цябе, цi, дакладней, яны гучалi, як у сне. I ў сне ты адгукаўся, ты, шчаслiвы, уяўна крочыў нам насустрач лёгкiмi бязважкiмi крокамi, i перад табой ужо разнасцежвалiся жаданыя прасторы раўнiн. З якой лёгкасцю ляцеў ты ў свет, якi раптам стаў для цябе такi зваблiвы! Гiёмэ, скнара, ты намерыўся адабраць у нас радасць свайго вяртання!

З глыбiнi тваёй свядомасцi ўсплылi згрызоты сумлення. У забыццё раптоўна ўварвалася цвярозая думка.

— Я падумаў пра жонку. Мой страхавы полiс пазбавiў бы яе ад галечы. Так, але полiс…

У выпадку, калi застрахаваны прападае без вестак, па закону ён лiчыцца мёртвым толькi праз чатыры гады. Гэтая акалiчнасць маланкай праблiснула ў табе i сцерла ўсе астатнiя прывiды. Ты ляжаў нiцма на крутым снежным схiле. Надыдзе вясна, i тваё цела будзе разам з граззю змыта ў нейкую расколiну, якiх у Андах тысячы. Ты ведаў гэта. Але ты ведаў яшчэ i тое, што за паўсотнi метраў ад цябе ўздымаецца скала.

— I я падумаў: калi я ўстану, то, можа, яшчэ дабяруся да яе. I калi я прыцiснуся целам да камення, то мяне знойдуць тут яшчэ летам.

I ты ўстаў, i брыў яшчэ дзве ночы i тры днi. Але ты ўжо i не спадзяваўся зайсцi далёка.

— Па шматлiкiх прыкметах я прадбачыў канец. Ну вось прыклад. Я стараўся спыняцца толькi праз дзве гадзiны хады, каб трошкi больш разрэзаць башмак, пацерцi снегам разбухлыя ногi цi проста каб даць пярэдых сэрцу. Але ў апошнiя днi я пачаў трацiць памяць. Было, адыду даволi далёка ад месца адпачынку, а потым спахапляюся: зноў я нешта забыў-такi! Спачатку забыў пальчатку, i гэта ў такую сцюжу! Паклаў яе каля сябе i, не падабраўшы, пайшоў далей. Потым забыў гадзiннiк. Затым сцiзорык. Пасля компас. Што нi супынак — усё нейкая страта…

— Ратуе толькi крок наперад. Яшчэ адзiн крок… Усё пачынаецца з кроку наперад…

— Клянуся, я такое здолеў, што нiводнай бестыi не пад сiлу.

Зноў прыгадваюцца мне гэтыя словы, — я не ведаю нiчога высакародней, гэтыя словы выяўляюць у чалавеку Чалавека, яны ўзвышаюць яго, сцвярджаюць яго сапраўднае месца ў свеце. Ты засынаў, твая свядомасць нарэшце выключалася, але з тваiм абуджэннем яна зноў уваскрасала ў тваiм зрубцаваным, высахлым, абвугленым целе, каб зноў запанаваць над iм. Дык, значыць, цела — гэта ўсяго толькi някепская прылада, толькi слуга. Але ты ўмеў выказаць сваю гордасць гэтай някепскай прыладай, Гiёмэ.

— Разумееш… у мяне ж не было чаго есцi, i на трэцiя суткi хады… маё сэрца пачувалася не надта добра… I вось аднойчы караскаюся я па амаль вертыкальным схiле, — пада мной урвiшча, прорва, выбiваю ў снезе ямкi, каб уперцiся кулакамi i падцягнуцца — i тут сэрца церпiць аварыю. То сцiхне, то зноў заб'ецца. Ды няўпэўнена, няроўна. Адчуваю — памарудзь яно яшчэ секунду i я сарвуся. Замiраю i слухаю яго, слухаю. Нiколi, чуеш, нiколi ў самалёце я не адчуваў сябе такiм залежным ад матора, як за гэтыя некалькi iмгненняў адчуў залежнасць ад свайго сэрца. Я ўгаворваю яго: „Ну, яшчэ адно намаганне! Пастарайся яшчэ…“ Але сэрца аказалася што трэба!Павагалася, павагалася трошкi, потым зноў застукала роўна… Каб ты ведаў, як я iм ганарыўся!

Задыхаючыся, ты нарэшце засынаў. А я сядзеў там, у Мендосе, ля тваёй пасцелi i думаў: калi б з Гiёмэ загаварылi пра яго мужнасць, ён толькi пацiснуў бы плячыма. Але i ўсхваляць ягоную сцiпласць было б маной. Ён вышэй гэтай пасрэднай вартасцi. А пацiсне плячыма таму, што ўмудроны вопытам. Ён ведае: людзi, якiх спасцiгла катастрофа, ужо не баяцца. Людзей страшыць толькi невядомасць. А калi чалавек сутыкаецца з небяспекай твар у твар, яна перастае быць несвядомасцю. Асаблiва ж калi сустракаеш яе з такой цвярозай засяроджанасцю. Мужнасць Гiёмэ гэта перш за ўсё праяўленне ягонай сумленнасцi.

Ягоная сапраўдная годнасць зусiм не ў гэтым. Яго велiч — у адчуваннi адказнасцi. У адказнасцi за самога сябе, за пошту, за надзеi таварышаў. Ён трымае ў сваiх руках i iхняе гора, i iхнюю радасць. Ён у адказнасцi за ўсё, што ствараецца там, сярод жывых, у стварэннi чаго павiнен прыняць удзел i ён. Ён у адказе за лёс чалавецтва — бо ён залежыць i ад яго працы.

Ён з тых шырокiх натур, якiя, падобна вялiкiм аазiсам, здольны шмат што ўмясцiць i даць прытулак у сваёй засенi. Быць чалавекам якраз i азначае быць адказным за ўсё на свеце. Гарэць ад сораму за галечу, хоць мо яна i не па тваёй вiне. Ганарыцца перамогай, якую атрымалi таварышы. Адчуваць, закладваючы ў фундамент камень, што ты памагаеш будаваць свет.

Гэткiх людзей часам блытаюць з тарэадорамi цi iгракамi. Ухваляюць iх пагарду да смерцi. А мне чхаць на пагарджанне смерцю. Калi каранi яго не ва ўсведамленнi адказнасцi, то гэта ўсяго толькi адмета духоўнай беднасцi альбо занадтай палкасцi маладзёнаў. Мне прыгадваецца адзiн юны самазабойца. Не ведаю ўжо, якая няшчасная любоў штурхнула яго на гэта, але ён акуратна выпусцiў сабе кулю ў сэрца. Не ведаю, пад якога лiтаратурнага героя падстройваўся ён, нацягваючы перад гэтым белыя пальчаткi, але помню — ад гэтага вартага жалю тэатральнага жэсту на мяне павеяла не высакароднасцю, а галечай. Так, за гэтымi прывабнымi рысамi твару, у галаве, дзе павiнен быў мясцiцца чалавечы розум, не мелася нiчога, анiчога. Толькi воблiк нейкай дурнiчкi, якiх на свеце процьма.

У роздуме над гэтым незайздросным лёсам мне прыгадалася iншая смерць, сапраўды вартая чалавека. Смерць аднаго садоўнiка, якi казаў мне:

— Ведаеце… часам, было, капаю, — а сам потам аблiваюся. Рэўматызм дапякае, ногi баляць, кляну, было, гэтую катаргу на чым свет стаiць. А цяпер, здаецца, капаўся б i капаўся б у зямлi. Гэта такi цудоўны занятак! Тады так вольна дыхаецца! I хто ж гэта цяпер будзе падстрыгаць мае дрэвы?

Ён пакiдаў уробленую зямлю. Уробленую планету. Ён быў звязаны любоўю з усiмi палямi i садамi, з усiмi дрэвамi нашай зямлi. Вось хто высакародны чалавек, шчодры, вялiкi чалавек! Вось хто, падобна Гiёмэ, сапраўды мужны чалавек, таму што ён змагаўся са смерцю ў iмя Стваральнiцтва.

III. Самалёт

Не гэта важна, Гiёмэ, што тваё рамяство прымушае цябе дзень i ноч назiраць за прыборамi, падтрымлiваць раўнавагу па гiраскопах, услухоўвацца ў дыханне матораў, абапiрацца на пятнаццаць тон металу: задачы, якiя ўзнiкаюць перад табой, гэта, урэшце, — задачы агульначалавечыя, пагэтаму ты ў сваёй аснове непасрэдна датычны да высакароднасцi горца. Ты не горш ад паэта ўмееш цешыцца ранiшняй зарой. Як часта ў прорве нялёгкiх начэй ты прагнуў, каб там, далёка на ўсходзе, над чорнымi нетрамi зямлi ўзнiк першы слабы проблiск, першы сноп святла. Здаралася, ты ўжо рыхтаваўся да смерцi, але ў мораку паволi прабiвалася гэтая дзiвосная крынiчка — i вяртала табе жыццё.

Карыстанне мудрагелiстым начыннем не ператварыла цябе ў сухога тэхнара. Мне здаецца, тыя, каго жахае iмклiвы тэхнiчны працэс, проста блытаюць мэту i сродак. Сапраўды, той, хто дамагаецца адзiна матэрыяльнага дастатку, не пажынае нiчога, дзеля чаго варта жыць. Але машына — не мэта. Самалёт — не мэта: ён прылада. Гэткая ж прылада, як плуг.

Калi нам здаецца, быццам машына вядзе чалавека ў прорву, то гэта, магчыма, таму, што мы пакуль яшчэ не можам ацанiць такiя блiскавiчныя перамены, якiя выпалi нам на долю. Што значыць стагоддзе гiсторыi машыны ў параўнаннi з дзвюма сотнямi тысяч гадоў гiсторыi чалавека? Мы з цяжкасцю ўжываемся ў сучасны краявiд шахтаў i электрастанцый. Мы толькi пачынаем абжываць гэты новы дом, якi яшчэ нават не закончылi будаваць. Так iмгненна ўсё выначылася вакол нас: чалавечыя адносiны, умовы працы, звычаi. Нават сама наша псiхалогiя карэнным чынам змянiлася. Паняццi разлукi, адсутнасцi, адлегласцi, вяртання ўжо не месцяць у сабе ранейшай сутнасцi, хоць словы засталiся i тыя ж самыя. Каб спасцiгнуць цяперашнi свет, мы карыстаемся мовай, якая адпавядала свету ўчарашняму. I нам здаецца, што некалi жыццё лепей адпавядала нашай натуры, але гэта адзiна таму, што яно лепей адпавядае нашай мове.

Кожны крок наперад спакваля ўсё болей аддаляў нас ад звычак, засвоеных намi з такой цяжкасцю, i цяпер мы сапраўды эмiгранты, якiя яшчэ не стварылi сваёй айчыны.

Усе мы — маладыя дзiкуны, якiх прыводзяць у захапленне новыя цацкi. Нашы палёты на самалётах не маюць iншага сэнсу. Самалёт паднiмаецца ўсё вышэй, лётае ўсё хутчэй. Мы забываем, дзеля чаго мы змушваем яго ляцець хутчэй. Пакуль сам палёт бярэ верх над мэтай палёту. I гэтак усюды i ва ўсiм. Салдат, якi заваёўвае землi для iмперыi, бачыць сэнс жыцця ў заваяваннях. Салдат з пагардай глядзiць на каланiста. Але ж ён дзеля таго i ваяваў, каб на заваяваных землях пасялiўся каланiст! У гарачцы нашых наступальных зрухаў мы прымусiлi людзей служыць пракладванню чыгунак, збудаванню заводаў, свiдраванню нафтавых шчылiн. Мы трошкi забылi, што ўзводзiм гэтыя збудаваннi дзеля таго, каб яны служылi людзям. Наш настрой у час заваёвы быў настроем салдат. Але цяпер нам трэба стаць пасяленцамi. Нам трэба абжыць гэты новы дом, якi яшчэ не мае свайго завершанага аблiчча. Для адных iсцiна заключалася ў тым, каб будаваць, для iншых яна цяпер — каб абжываць.

Безумоўна, дом наш паступова стане болей людскi. Сама па сабе машына чым болей дасканалiцца, тым болей засланяецца тою роллю, якую яна прызвана выконваць. Здаецца, што ўсе намаганнi чалавека ў прамысловасцi, усе яго разлiкi, усе яго бяссонныя ночы над чарцяжамi iмкнуцца толькi да аднаго — да прастаты, як, да прыкладу, спатрэбiўся вопыт шматлiкiх пакаленняў, каб з цягам выявiць лiнiю калоны, корпуса карабля цi фюзеляжа самалёта i надаць ёй беззаганную чысцiню лiнii грудзей цi пляча. Здаецца, што праца iнжынераў, чарцёжнiкаў, калькулятараў у канструктарскiх бюро толькi ў тым i заключаецца, каб глянцаваць i згладжваць, спрашчаць вось гэты стык, ураўнаважваць вось гэтае крыло датуль, пакуль яно перастане кiдацца ў вочы, калi ўжо ўбачыш не крыло, прымацаванае да фюзеляжа, а нейкую цудоўна разгорнутую форму, нарэшце, пазбаўленую сваёй абалонкi, нейкае адвольнае, цудадзейна знiтаванае адзiнства, — адзiнства паэмы. Здаецца, што дасканаласць дасягаецца не тады, калi няма ўжо чаго дадаць, а тады, калi няма чаго адкiнуць. У канцы свайго развiцця машына амаль перастае быць машынай.

Дасканаласць вынаходнiцтва, такiм чынам, мяжуе з адсутнасцю вынаходнiцтва. Цудоўна, што тэхнiчная прылада паступова пазбаўляецца сваёй вiдавочнай механiчнасцi i рэч паўстае перад намi ў такiм натуральным выглядзе, як адшлiфаваная морам галька. Цудоўна i тое, што з цягам карыстання машына паступова прымушае забыцца пра яе.

Некалi мы мелi справу з вельмi складаным механiзмам. Але сёння мы забываемся, што матор круцiцца. Ён, нарэшце, стаў адпавядаць сваёй функцыi, якая заключаецца ў тым, каб круцiцца, гэтак, як сэрца — б'ецца, а мы ўжо не звяртаем на яго ўвагi. Гэтая ўвага ўжо не паглынаецца прыладай. Вызвалiўшыся ад прылады, але пры яе пасрэднiцтве, мы зноў набываем усё тую ж вечную прыроду — прыроду садоўнiка, мараходца i паэта.

З вадою ж, з паветрам жа мае справу лётчык, калi адрываецца ад зямлi. Калi маторы запушчаны, калi машына ўжо плужыць мора, гандола яго адзываецца, быццам гонг, на ўдары хваль, i пiлот усiм целам адчувае гэтае напружанае трымценне. Ён адчувае, як гiдраплан, набiраючы хуткасць, з кожнай новай секундай усё пакорлiвей перадае яму ўладу над сабой. Ён адчувае, як у гэтых пятнаццацi тонах металу выспявае дазвол яму на ўзлёт. Лётчык кладзе рукi на рычагi кiравання, i паступова, нетаропка яго нiшчымныя далонi прымаюць гэтую ўладу як дар. Ён завалодвае гэтым дарам, i металёвыя органы сiстемы кiравання ператвараюцца ў вестуноў ягонай магутнасцi. Калi яна канчаткова саспее, тады адным рухам, плаўнейшым ад таго, якiм падбiраецца плод, лётчык узнiмае машыну над водамi i вядзе яе ў нябёсы.

IV. Самалёт і планета

1

Так, самалёт, машына, канечне, аднак i якая прылада пазнання! Гэта ён дазволiў нам адкрыць сапраўднае аблiчча зямлi. Ну сапраўды, дарогi вякамi ашуквалi нас. Мы былi падобны на тую царыцу, якой захацелася аб'ехаць свае ўладаннi i даведацца, цi шчасна жывецца людзям пад яе панаваннем. Каб ашукаць яе, яе палюбоўнiкi паставiлi ўздоўж дарогi, па якой яна ехала, некалькi вясёленькiх дэкарацый i нанялi за плату статыстаў, каб яны танцавалi там. I царыца нiчога не ўбачыла ў сваiм царстве, апрача той тоненькай пуцяводнай нiткi, яна так i не даведалася, што на падуладных ёй землях людзi памiралi з голаду i праклiналi яе.

Гэтаксама i мы брылi толькi па звiлiстых дарогах. А яны пазбягаюць бясплодных земляў, скалаў, пяскоў, яны служаць толькi патрэбам чалавека i бягуць ад крынiцы да крынiцы. Яны вядуць сялян ад свiрнаў да пшанiчных палёў, на парозе хлявоў сустракаюць яшчэ заспаны статак i на досвiтку адводзяць яго ў сакоўныя мурожныя лугi. Яны злучаюць адно сяло з другiм, бо з аднаго ў другое маладыя людзi ходзяць шукаць сабе пару. А калi якая-кольвечы дарога i адважваецца перасекчы пустыню, то яна iдзе на сотнi хiтрыкаў, толькi каб дабрацца да якога-небудзь аазiса.

Вось так, ашуканыя iхняй ухiлiстасцю, iхнiмi шматлiкiмi паблажлiвымi падманкамi, сустракаючы ў сваiх вандраваннях столькi плодных зямель, садоў, лугоў, мы доўга прыхарошвалi воблiк нашай турмы. Вiльготнай i лагоднай лiчылi мы нашу планету.

Але жыццё наша пасуровела, мы зрабiлi рашучы крок наперад. З дапамогай самалёта мы спасцiглi прамую лiнiю. Як толькi мы адарвалiся ад зямлi, мы пакiнулi гэтыя дарогi, што прыпадаюць да крынiчак i хлявоў цi вiюцца ад горада да горада. Выбаўленыя цяпер з салодкага рабства, незалежныя ад крынiц, мы бяром курс на нашы няблiзкiя мэты. I толькi цяпер, з вышынi прамалiнейнага палёту, мы адкрываем сапраўдны падзоркавы свет, засiлле скалаў, пяскоў i солi, дзе сям-там, быццам жменька моху на руiнах, асмельваецца закрасаваць жыццё.

I вось мы ўжо можам стаць фiзiкамi, бiёлагамi, можам вывучаць парасткi цывiлiзацый — хараство запаведных далiн, якiя дзе-нiдзе, нiбы сады, раскошна цвiтуць там, дзе iм спагадае клiмат. Нашы iлюмiнатары — нашы вучэбныя дапаможнiкi, i вось мы ўжо можам бачыць чалавека па яго месцы ў сусвеце. I вось мы ўжо можам наноў перачытаць нашу гiсторыю.

2

Калi ляцiш да Магеланавага пралiва, трошкi паўднёвей Рыа-Гальегас бачыш застылую лаву вулканiчнага паходжання. Гэтыя пракаветныя рэшткi дваццацiметровай тоўшчай налягаюць на раўнiну. Потым натыкаешся яшчэ на адно такое вывяржэнне, i яшчэ на адно, а потым iдуць горбiкi i бугры вышынёй у дзвесце метраў, i кожны з iх зеўрыцца ўласным кратэрам. Нiякага табе ганарлiвага Везувiя: на раўнiне акуратна раскладзены жэрлы гаўбiц.

Але цяпер тут пануе мiр i цiшыня. Дзiўным i недарэчным выглядае гэты спакой уздыбленай зямлi, дзе некалi тысячы вулканаў плявалiся агнём, падавалi адзiн аднаму галасы сваiмi аграмаднымi падземнымi арганамi. А цяпер пралятаеш над гэтай навекi анямелай зямлёй, аздобленай iстужкамi чорных леднiкоў.

Але трошкi далей болей старажытныя вулканы ўжо ўкрыты залатавай посцiлкай муравы. Сям-там у кратэры, зусiм як кветка ў старым вазоне, расце дрэва. У суцемкавым святле раўнiна выглядае раскошна, нiбы дагледжаны парк з падстрыжанай травой, i толькi ледзь прыкметна ўзнiмаецца вакол гiганцкiх зяпаў. Стрымгалоў уцякае каза, узлятае птушка, жыццё прыняло ў свае ўладаннi новую планету, нябеснае цела нарэшце пакрылася плоднай плоццю зямлi.

А перад самай Пунта Арэнас знiкаюць i апошнiя кратэры. Крывыя лiнii вулканаў злiваюцца пад агульнай травяной коўдрай: цяпер яны — сама пакорлiвасць. Кожная шчылiнка зацыравана пяшчотным плюшам. Зямля роўная, адхоны спадзiстыя, i забываешся пра iх паходжанне. Мурожная зелянiна сцiрае з пагоркаў усе змрочныя сляды.

I вось нарэшце горад, сама паўднёвы горад у свеце, выпадковая жменька глебы мiж вулканiчнымi лавамi i паўднёвымi леднiкамi. Тут, побач з чорнаю плынню лавы, асаблiва востра адчуваецца, што гэта за цуд — чалавек! Неверагодная ўдача! Богведама чаго гэты вандроўнiк забрыў у сады, якiя нiбы толькi яго i чакалi, у сады, дзе жыццё, магчыма, такi кароткi прамежак часу усяго адну геалагiчную эпоху, усяго адзiн блаславёны дзень — мiмалётнае свята сярод бясконцых будняў.

Я прызямлiўся ў цiхi, пяшчотны вечар. Пунта Арэнас! Я прыпiраюся плячыма да камянёў фантана i гляджу на дзяўчат. Яны цудоўныя, i за два крокi ад iх яшчэ вастрэй адчуваеш: неспасцiгальная iстота чалавек. У нашым свеце, дзе ўсё жывое так хораша горнецца да сабе падобнага, дзе нават кветкi пад подыхам ветру перамешваюцца з iншымi кветкамi, дзе лебедзю знаёмы ўсе лебедзi, адны толькi людзi замуроўваюцца ў адзiноце.

Як аддаляе нас адзiн ад аднаго наш унутраны свет! Памiж мною i гэтай дзяўчынай стаяць яе лятункi — як жа адолець такую перашкоду? Што я магу ведаць пра дзяўчыну, якая нетаропка вяртаецца дадому, гледзячы сабе пад ногi i ўсмiхаючыся сабе самой, перапоўненая марамi i жаданымi мроямi? З нявыказаных думак, са слоў i маўчання свайго каханага яна здолела стварыць уласнае царства, дзе пануе толькi ён, а ўсе астатнiя для яе цяпер — проста варвары. Яна за два крокi ад мяне, але яна ўся ў сваёй таямнiцы, у сваiх пачуваннях, у спеўным водгуллi сваiх успамiнаў, i ад гэтага яна так далёка ад мяне, нiбыта мы жывём на розных планетах. Толькi ўчора народжаная вулканамi, зялёнымi лугамi цi салёнай прорвай марскою — сёння яна ўжо амаль багiня.

Пунта Арэнас! Я прыпiраюся плячыма да камянёў фантана. Падыходзяць бабулi, бяруць ваду, iхняя доля — цяжкая праца прыслугi; толькi гэта i адкрыецца мне ў iхнiм лёсе. Прыхiлiлася галавой да сцяны i моўчкi плача дзiця; толькi гэта я пра яго i запомню: слаўнае, навек несуцешнае хлапчанё. Я тут чужы. Я анiчога пра iх не ведаю. Мне няма доступу ў iхнiя ўладаннi.

На якой маленечкай сцэнцы разыгрываецца гэты гiганцкi спектакль чалавечых радасцей, нянавiсцей, сяброўстваў! Адкуль бярэцца ў людзей гэтае пачуццё вечнасцi, калi яны, рызыканты, сёння стаяць на яшчэ цёплай лаве, а iм пагражаюць ужо заўтрашнiя пяскi, пагражаюць снягi? Iх жа цывiлiзацыя — толькi кволая аздоба: загаворыць вулкан, нахлыне мора, дыхне пясчаная бура — i яны знiкнуць без следу.

Гэты горад, вiдаць, раскiнуўся на шчодрай зямлi, мяркуюць, што слой глебы тут глыбокi, як у правiнцыi Бос*.

* Бос — вобласць у Цэнтральным масiве (Францыя).

Людзi забываюць, што жыццё i тут i ўсюды — гэта раскоша i што нiдзе няма дастаткова трывалага грунту пад нагой чалавека. I доказам гэтаму — адно вядомае мне азярцо за дзесяць кiламетраў ад Пунта Арэнас. Акаймаванае каравымi дрэўцамi i нiзкiмi хацiнкамi, не возера, а мiзэрная лужына пасярод сялянскага падворка, дый годзе, — яно богведама чаму падвержана прылiвам i адлiвам. Усё вакол так мiрна i звычайна, палымнеюць кусты руж, бавяцца дзецi, а яно слухмяна падначалена нейкiм iншым законам, i нi ўдзень нi ўначы не замiрае яго размеранае дыханне. Пад соннай роўняддзю вады, пад адзiным рассохлым чоўнам нястомна шчыруе месяцавая энергiя. Чорнае прадонне азярка жыве адным жыццём з морам. Навокал да самага Магеланавага пралiва пад лёгкаю посцiлкай травы i кветак усё так дзiўна ўзаемазвязана i ўзаемазалежна. I вось — горад, ён, здаецца, надзейна збудаваны на абжытай зямлi, ты лiчыш яго сваiм домам, — а каля самага парога, у лужыне шырынёй ледзьве ў сотню метраў, б'ецца пульс мора.

3

Мы жывём на планеце-вандроўнiцы. Час ад часу дзякуючы самалёту яна паказвае нам вытокi свайго паходжання: лужына вады ў залежнасцi ад стану поўнi выяўляе патаемныя радаводныя сувязi, — але я напатыкаў i iншыя прыкметы.

Калi ляцiш над ускрайкам Сахары, памiж Кап-Джубi i Сiснеросам час ад часу напатыкаюцца плато ў форме конусавых пнёў дыяметрам ад некалькiх соцень метраў да трыццацi кiламетраў. Вышыня iх наўздзiў нязменная — трыста метраў. Але, апрача гэтай аднолькавасцi ўзроўню, усе яны маюць адзiн i той жа колер, адну i тую ж структуру, адну i тую ж форму сваiх абрывiстых схiлаў. Быццам калоны, якiя, адзiнока вытыркаючыся з пяску, яшчэ акрэслiваюць цень даўно зруйнаванага храма, гэтыя разрозненыя слупы сведчаць пра вялiзнае плато, якое некалi лучыла iх.

У тыя гады паветраная сувязь памiж Касабланкай i Дакарам толькi наладжвалася, нашы машыны былi яшчэ недасканалыя i ненадзейныя, i калi мы цярпелi аварыю, выляталi на пошукi таварышаў цi на выручку, нам часта даводзiлася прызямляцца ва ўладаннях няскораных арабаў. А пясок здрадлiвы: здаецца, будзе дастаткова цвёрда, а сядзеш — i вязнеш. Старажытныя саланчакi з выгляду трывалыя, як асфальт, i звонка адгукаюцца пад нагамi, але пад коламi самалёта таксама падчас асядаюць. Белая солевая скарынка трэскаецца, i самалёт правальваецца ў чорную смуродную багну. Вось чаму, калi дазвалялi абставiны, мы аддавалi перавагу роўнядзi гэтых плато: яны нiколi не затойвалi пастак.

Парукай бяспекi быў зляжалы моцны зярнiсты пясок — агромнiстае радовiшча драбнюткага ракушнiку. Ён быў абсалютна цэлы на паверхнi плато, але пры спуску ўнiз па адхоне можна было прасачыць, як ён паступова крышыўся i сплюшчваўся. У сама старажытным пласце, у аснове масiву гэта быў ужо чысты вапняк.

Аднойчы, калi нашых таварышаў Рэна i Сера захапiлi ў палон мяцежныя арабы, я прызямлiўся на адной з такiх пляцовак, каб высадзiць маўра, пасланага для перагавораў, i стаў шукаць з iм, дзе б яму сысцi ўнiз. Але з усiх бакоў наша тэраса цяжкiмi складкамi крута абрывалася ў бездань. Спуск быў немагчымы.

Трэба было ляцець шукаць iншую пляцоўку, але я марудзiў. Я адчуваў нейкую дзiцячую радасць ад таго, што магу пакiнуць свае сляды на зямлi, дзе яшчэ нiколi не ступаў нi звер, нi чалавек. Нiводзiн маўр не рынуўся б на прыступ гэтага ўмацаванага замка. Нiводзiн эўрапейскi даследнiк яшчэ не пабываў тут. Я крочыў па неверагодна першародным пяску. Я быў першы, хто, быццам каштоўнае золата, з далонi на далоню перасыпаў гэты ракушнiкавы пыл, першы, хто парушыў гэтую цiшу. Тут — на гэтым палярным айсбергу, якi за цэлую вечнасць не стварыў анi калiўца травы, — я, нiбы занесенае вятрамi зернейка, быў першым сведчаннем жыцця.

У небе ўжо загарэлася нейкая зорка, i я ўзняў да яе вочы. Сотнi тысяч гадоў, думаў я, гэтая белая роўнядзь адкрывалася толькi зоркам. Чысцюткi абрус, рассцелены пад яснымi нябёсамi. I раптам, нiбы на парозе вялiкага адкрыцця, сэрца маё ўздрыгнула: на гэтым абрусе за пятнаццаць — дваццаць метраў ад мяне ляжаў нейкi вялiкi чорны камень.

Я стаяў на трохсотметровым залежы ракушнiку. Гэты суцэльны агромнiсты пласт быў неабвержным доказам таго, што тут не можа быць нiякага камення. Магчыма, у падземных нетрах дзе-небудзь i драмаў крэмень, вынiк замаруджаных пераўтварэнняў у нетрах планеты, але якiм цудам ён мог быць вынесены наверх, на гэтую некранутую пляцоўку? З калатаннем сэрца я падабраў сваю знаходку: цвёрды камень велiчынёй з кулак, цяжкi, быццам з металу, i круглы, як слязiна.

На абрус, рассцелены пад яблыняй, могуць падаць толькi яблыкi; на абрус, рассцелены пад зоркамi, можа падаць толькi зорны пыл; нiколi яшчэ нiводзiн метэарыт не выяўляў свайго паходжання гэтак яскрава.

I, натуральна, узняўшы галаву, я падумаў, што з кроны гэтай нябеснай яблынi павiнны былi нападаць i iншыя плады. I я знайду iх там, дзе яны ўпалi, бо сотнi ж тысяч гадоў нiшто не магло iх патрывожыць. Бо яны не маглi растварыцца ў гэтым пяску. I я кiнуўся ў пошукi, каб праверыць сваё меркаванне.

Яно пацвердзiлася. Я падбiраў камень за каменем, прыблiзна па аднаму на гектар. I кожны раз — гэты выгляд аплаўленай лавы. I кожны раз — гатая цвёрдасць чорнага алмазу. I ў кароткiя хвiлiны, калi я замёр на вяршынi майго зорнага дажджамера, перада мною нiбы ў адначассе пралiўся гэты шматвяковы вогненны лiвень.

4

Але найвялiкшым цудам было тое, што там, на выгнутай спiне нашай планеты, мiж гэтым намагнiчаным абрусам i зоркамi прысутнiчала чалавечая свядомасць, дзе, як у люстэрку, мог адлюстравацца гэты дождж. Радовiшча мёртвай матэрыi, i раптам чалавечы роздум — гэта сапраўдны цуд. А мяне апаноўвае яшчэ адзiн успамiн…

Неяк я пацярпеў аварыю ў сэрцы пясчанай пустынi, i я чакаў ранку. Схiлы дзюнаў, асветленыя поўняй, зiхацелi золатам, а процiлеглыя бакi заставалiся цёмныя да самага грэбеня, дзе тонкая выразная лiнiя падзяляла святло i цень. На гэтай пустыннай будаўнiчай пляцоўцы змроку i месячнага святла панаваў спакой часова прыпыненай працы, а яшчэ — цiшыня пасткi, на дне якой я i задрамаў.

Калi я пракiнуўся, перад маiмi вачыма была толькi чаша начнога неба, бо я, скрыжаваўшы рукi на грудзях, ляжаў на вяршынi бархана тварам да гэтага зорнага акварыума. Да мяне нiяк не даходзiла, што гэта за прадонне, i ажно галава закружылася, што нiдзе не было нiводнага карэньчыка, за якi можна было б ухапiцца, нiводнага даху, нiводяай галiнкi памiж гэтымi нетрамi i мной, i я ўжо адчуваў, што няўтрымна падаю, iмклiва ныраю ў прорву.

Але не, я не падаў. Выявiлася, што ўвесь я з галавы да ног прыкуты да зямлi. I мне рабiлася невымоўна лёгка, што я магу аддаць ёй цяжар свайго цела. Сiла прыцягнення здавалася мне велiчнай, як любоў.

Я адчуваў, як зямля падпiрала маё цела, падтрымлiвала, прыўзнiмала, несла мяне ў начную простань. Я рабiў адкрыццё: мая ўласная вага прыцiскае мяне да планеты, як на крутым вiражы ўсiм цяжарам уцiскаешся ў кабiну, i я смакаваў асалоду ад гэтай дзiвоснай апоры, такой трывалай, такой надзейнай, i ўсiм сваiм целам угадваў пад сабой выпуклую палубу майго карабля.

Я так ясна ўсведамляў гэты рух у прасторы, што зусiм не здзiвiўся б, калi б з нетраў зямлi да мяне дапаў змучаны голас парод, якiя з цяжкасцю прыстасоўваюцца адна да адной, паскрыпванне старога паруснiка, якi ўваходзiць у гавань, працяжны рэзкi скрып перагружанай баржы. Але ў нетрах зямлi панавала глыбокая моўча. Але плячыма я адчуваў сiлу прыцягнення — усё тую ж гарманiчную, нязменную, дадзеную на векi вякоў. Так, я неаддзельны ад роднай планеты, — гэтак целы мёртвых галернiкаў са свiнцовым грузам на нагах навекi застаюцца ў марскiм прадоннi.

I, загублены ў пустынi, згалелы, безабаронны, сярод пяскоў i зорак, адцяты ад магнiтных палюсоў майго жыцця бязмежнаю цiшай, я стаў абдумваць сваё становiшча. Бо я ведаў, што днямi, тыднямi, месяцамi буду рабiць усё магчымае, каб вярнуцца да гэтых жыццядайных полюсаў, калi толькi якi-небудзь самалёт не адшукае мяне цi калi заўтра мяне не прырэжуць маўры. Тут у мяне ўжо не заставалася анiчога. Я быў усяго толькi звычайны смертны, якi заблудзiўся памiж пяскоў i зорак, i ўсведамляў, што валодае толькi адзiнай радасцю дыхаць…

I, аднак, я зрабiў адкрыццё, што я перапоўнены летуценнямi. Яны нахлынулi на мяне бясшумна, як крынiчная вада, i я спачатку не мог уцямiць, што гэта за пяшчота агортвае мяне. Не было нi слоў, нi мрояў, было толькi адчуванне, што побач нехта ёсць, нехта вельмi блiзкi i родны, i вось зараз, зараз я пазнаю яго. А потым я зразумеў, што гэта такое, заплюшчыў вочы i аддаўся чарам успамiнаў.

Недзе ў свеце iснаваў парк, зарослы цёмнымi ялiнамi i лiпамi, i стары дом, дарагi майму сэрцу. Няважна, што быў ён далёка, не побач, што, стаўшы тут згадкаю, ён не мог нi абагрэць мяне, нi даць мне прытулак нанач: ён iснаваў i гэтага было дастаткова, каб запоўнiць сабою маю ноч. Я перастаў быць проста целам, няўдала вышпурнутым на пясчаны бераг, — я азiраўся, я быў дзiцем гэтага дома, быў перапоўнены ягоным водарам, прахалодай ягоных пярэднiх, галасамi, якiя ажыўлялi яго. I нават канцэртам жаб у балотцах, якi раптам уварваўся ў мяне. Мне так патрэбны былi тысячы гэтых драбнiц, каб зноў пазнаць самога сябе, каб зразумець, з якiх страт узнiкае ў пустынi пачуццё самоты, каб спасцiгнуць сэнс яе моўчы, калi не чутно нават жабак.

Не, я ўжо не лунаў мiж пяскоў i зорак. Няўзрушнае наваколле нi пра што не гаварыла мне, i нават пачуццё вечнасцi, аказваецца, зыходзiла зусiм не ад гэтага наваколля — цяпер я разумеў i ягонае паходжанне.

Перада мною зноў узнiклi вялiкiя ўрачыстыя шафы. Яны прыадчынялiся — i з'яўлялiся стосы белых, як снег, просцiн. Яны прыадчынялiся — i з'яўлялiся горы снежнага глянцу. Старая нянька, як мышка, засяроджана тупала то да адной, то да другой шафы, бесперастанку правярала, разгортвала, згортвала, пералiчвала адкрухмаленую бялiзну, усклiквала: "Ах, божачкi, якое няшчасце!" пры кожнай прыкмеце зносу, якая ставiла пад пагрозу iснаванне ўсяго дома, i тым жа пэндам бегла да якой-небудзь лямпы сляпiць свае вочы, цыруючы гэтыя алтарныя покрывы, гэтыя ветразi трохмачтавага судна, няўтомная ў сваiм служэннi нечаму вялiкаму, не ведаю ўжо якому богу цi караблю.

Ах, я з радасцю падару табе старонку, мадмуазель! Калi я вяртаўся дадому са сваiх першых падарожжаў, я заўсёды знаходзiў цябе з iголкай у руцэ, з кожным годам у цябе прыбаўлялася зморшчынак i сiвiзны, але ты па-ранейшаму па каленi патанала ў белых покрывах у вечным клопаце ўласнаручна падрыхтаваць нам гэтыя просцiны без нiводнай складачкi для нашых пасцеляў, гэтыя абрусы без нiводнай зморшчынкi для нашага стала, для свята крышталю i святла. Я прыходзiў у твой бялiзнавы пакой, прымошчваўся насупроць цябе i пачынаў расказваць пра свае смяротна небяспечныя прыгоды, каб усхваляваць, адкрыць табе вочы на свет, каб падкупiць цябе. Я нiколечкi не змянiўся, казала ты. Я ж i хлапчуком вечна прыходзiў дадому ў пашкуматанай кашулi ("Ах! якое няшчасце!") i з паабдзiранымi да крывi каленямi, i ўвечары мяне трэба было суцяшаць, зусiм як сёння. Але ж не, мадмуазель, не! Я вяртаюся ўжо не з парку, а з край-свету i нясу з сабою ўедлiвы водар адзiноты, смерчы пясчаных бур, асляпляльнае ззянне трапiчнай поўнi! Ну, вядома, адказвала ты, хлапчукi вечна носяцца на скрут галавы, трушчаць сабе косцi i яшчэ думаюць, што яны героi! Але ж не, мадмуазель, не, я сапраўды пабываў ужо далёка за межамi нашага парку! Каб ты толькi ведала, як мiзэрна мала месца акрываюць гэтыя шаты! Якiмi самотнымi выглядаюць яны на зямлi сярод пяскоў i скал, дрымучых лясоў i балот! Цi ты хоць ведаеш, што на свеце ёсць такiя мясцiны, дзе чалавек пры сустрэчы з чалавекам iмгненна ўскiдвае карабiн? Цi ты хоць ведаеш, мадмуазель, што на свеце ёсць пустынi, дзе з надыходам ледзяной ночы людзям даводзiцца спаць пад адкрытым небам, без ложка, без просцiн…

— Ах, дзiкуны! — усклiквала ты.

Як я нi стараўся, яна заставалася цвёрдай i непахiснай у сваёй веры, як царкоўны служка. I я аплакваў яе няшчасную долю, якая рабiла яе сляпой i глухой…

Але ў тую ноч у Сахары, безабаронны, сярод пяскоў i зорак, я ацанiў яе па заслугах.

Не ведаю, што са мною творыцца. У небе столькi намагнiчаных зорак, а нейкая сiла прыкоўвае мяне да зямлi. А яшчэ нейкая iншая сiла вяртае мяне да мяне самога. Я адчуваю: як шмат да чаго прыцягнелы я ўласнай вагою! Мае мары куды рэальнейшыя, чым гэтыя барханы, гэтая поўня, гэтае ваколле. Ах, найвялiкшая дзiвоснасць дома не ў тым, што ён дае табе прытулак цi сагравае цябе, i зусiм не ў тым, што ты ўладальнiк ягоных сцен! Цуд у тым, што ён спакваля перадае нам свае запасы пяшчоты. Што ў нашым сэрцы, у самай яго глыбiнi, ён стварае гэтыя цьмяныя нетры, дзе, як вада ў крынiцы, нараджаюцца мары…

Сахара мая, Сахара, вось i цябе дазвання зачаравала старая пралля.

V. Аазіс

Я столькi нарасказваў пра пустыню, што, перш чым зноў загаварыць пра яе, мне хацелася б апiсаць адзiн аазiс. Той, якi паўстае зараз перад маiмi вачыма, тоiцца не ў Сахары. Але самалёт валодае яшчэ адным дзiвосным дарам: ён здольны iмгненна перанесцi вас у самае сэрца невядомага. Вы толькi што, нiбы вучоны-бiёлаг, са спакойным сэрцам разглядвалi чалавечы мурашнiк, гарады на раўнiнах, да якiх, нiбы да зорак, збягаюцца ўсе дарогi, што, быццам крывяносныя сасуды, сiлкуюць iх сокам палёў. Але раптам закалацiлася стрэлка вышынямера, i невядомая зялёная плямка пад вамi робiцца цэлым сусветам. Вы вязень палянкi пасярэдзiне соннага парку.

Не, зусiм не вёрстамi вымяраецца аддаленасць. За агароджаю якога-кольвечы саду часам тоiцца болей таямнiц, чым за Кiтайскай сцяною, i душа дзяўчынкi ахавана маўчаннем куды надзейней, чым адзiнокi аазiс — неабсяжнасцю пяскоў Сахары.

Раскажу пра адну сваю вымушаную пасадку. Гэта адарылася ў далёкай Аргенцiне, пад Канкордзiяй, але магло адбыцца i ў любой iншай мясцiне: на свеце так багата цудаў.

Я прызямлiўся пасярод поля i нават не падазраваў, што неўзабаве траплю ў цудоўную казку. Нi ў прыязнай сямейнай пары, якая падабрала мяне ("Паначуйце ў нас…"), нi ў iхнiм старэнькiм "фордзе" не было нiчога надзвычайнага.

I вось за чарговым паваротам паказаўся невялiчкi гаёк, аблiты месячным святлом, а за iм — дом. Якi дзiўны дом! Нiзкi, масiўны, амаль што крэпасць. Спавiты легендамi замак, якi, быццам манастыр, прапаноўваў за сваiм парогам такi цiхi, такi спакойны, такi надзейны прыТулак.

Нечакана з'явiлiся дзве дзяўчыны. Яны дапытлiва агледзелi мяне, быццам стража ля варот пiльна ахоўваемага царства: малодшая злёгку надзьмула вусны, пастукала па зямлi нядаўна зрэзаным кiёчкам; нас перазнаёмiлi, дзяўчаты моўчкi, з цiкаўнасцю i недаверам падалi мне рукi — i знiклi.

Гэта i развесялiла мяне, i замiлавала. Усё адбылося так проста, маўклiва i хутка, нiбыта мне шапнулi, што пачынаецца таямнiца.

— Але, але, яны ў нас дзiкункi, — прастарэча сказаў бацька.

I мы зайшлi ў дом.

Мне заўсёды па сэрцы была дзёрзкая трава, што вытыркаецца ў сталiцы Парагвая з кожнай шчылiнкi брукаваных вулiц — лазутчыца, высланая нябачнымi, але вечна нядрэмнымi ляснымi нетрамi, яна правярае, цi горад усё яшчэ ў руках у людзей, цi не пара расшпурляць гэтае каменне. Мне заўсёды па сэрцы была такая занядбайнасць, па якой пазнаеш незлiчоныя скарбы. Але тут я проста дзiву даўся.

Бо ўсё тут было ў надзвычайным заняпадку i выклiкала сама дзiвосныя пачуццi, быццам старое замшэлае дрэва, прыгорбленае ўласнай спрадвечнасцю, быццам драўляная лаўка, куды прыходзiлi пасядзець шматлiкiя пакаленнi закаханых. Шалёўку стачыў шашаль, дзверы ледзь лiпелi, крэслы кульгалi… Але калi ў доме нiшто не рамантавалася, то прыбiралася тут вельмi дбайна. Усё было вышаравана, наглянцавана.

I ад гэтага воблiк гасцiнай быў такi красамоўны, нiбы твар бабулi, спярэшчаны маршчакамi. Парэпаныя сцены, пабiтая на шчылiны столь — усё было дзiвоснае, i асаблiва паркет: сям-там ён паправальваўся, сям-там гойдаўся пад нагой, як хiсткiя сходкi, але навошчаны, наглянцаваны, ён ззяў, як люстэрка. Дзiвацкi дом, ён зусiм не сведчыў пра нядбайства цi безгаспадарчасць, наадварот, ён выклiкаў надзвычайную павагу! Ну пэўна ж, кожны год прыносiў нешта новае ў яго складаны i дзiўны воблiк, дадаваў яму абаяльнасцi, цеплынi i зычлiвасцi, а разам з тым, дарэчы, большала i небяспек на дарозе з залы ў сталовую.

— Асцярожна!

У падлозе чарнела дзiрка. Калi б я правалiўся, то мог бы i ногi паламаць, заўважылi мне. Нiхто невiнаваты, што тут дзiрка: гэта ўжо час так пашчыраваў. Цудоўным было гэтае iсцiна арыстакратычнае нежаданне апраўдвацца. Гаспадары не казалi: "Мы маглi б залатаць гэтыя дзiркi, не збяднелi б, але…" I нават не тлумачылi, хоць гэта, дарэчы, была чыстая праўда: "Горад здаў нам гэты дом на трыццаць год. Горад i павiнен рамантаваць яго. Пабачым, хто каго пераспрэчыць…" I м i не ў галаве было апраўдвацца, i такая прастата прыводзiла мяне ў захапленне. Хiба што мiмаходзь заўважаць:

— Але, але, трошкi паднасiлася…

I гаварылася гэта з такiм лёгкiм сэрцам, што ў мяне склалася такое ўражанне, быццам гэта нiколечкi не засмучала маiх сяброў. Бо толькi ўявiце: у гэтыя сцены, што столькi пабачылi на сваiм вяку, урываецца брыгада муляраў, цесляў, чырванадрэўшчыкаў, тынкоўшчыкаў, урываецца ў гэтую спрадвечнасць са сваiмi кашчуннымi прыладамi i за тыдзень да непазнавальнасцi пераробiць ваш дом, i вось вы — як у гасцях. Нi таямнiц, нi патаемных куточкаў, нi пастак пад нагамi, нi з даўнiх даўняў некарыстаных рэчаў — не дом, а прыёмны пакой у мэрыi!

Не дзiва, што ў гэтым доме абедзве дзяўчыны знiклi, як у казцы. Калi ўжо гасцiная, быццам вышкi, на кожным кроку рыхтавала новы сюрпрыз, то якiя ўжо тут вышкi?! I адразу мроiцца, што варта толькi прачынiць дзверы адной з насценных шафак — i адтуль хлынуць стосы пажоўклых лiстоў, прадзедаўскiя рахункi, процьма ключоў, для якiх не хопiць замкоў ва ўсiм доме i нiводзiн з якiх, безумоўна, не падыдзе нi да аднаго замка. Дзiвосна непатрэбныя ключы, i ты ўжо гатоў сабе галаву скруцiць, навошта яны, i ўжо мрояцца суровыя скляпеннi, глыбока закапаныя сундукi, клады старажытных залатых манет.

— Просiм за стол, калi ласка.

Мы прайшлi ў сталовую. Пераходзячы з пакоя ў пакой, я ўдыхаў разлiты ўсюды, быццам ладан, пах старых кнiг, пах, з якiм не зраўнаюцца нiякiя водары свету. Ды цудоўней усяго было тое, што i лямпы вандравалi разам з намi. Гэта былi цяжкiя, старадаўнiя лямпы, iх кацiлi на высокiх падстаўках з пакоя ў пакой, як у часы майго сама ранняга маленства, i ад iх на сценах ажывалi казачныя ценi. Буйна расцвiталi букеты святла, аблямаваныя пальмавымi лiстамi ценю. А потым лямпы займалi сваё месца, астраўкi святла нерухомелi, а наўкол застываў прадонны неруш змроку, i там патрэсквала драўнiна.

Зноў з'явiлiся дзяўчаты, гэтак жа загадкава, гэтак жа маўклiва, як раней, знiклi. I паважна селi за стол. Канечне, яны паспелi накармiць сваiх сабак, птушак, паспелi, расчынiўшы вокны, нацешыцца месячнай ноччу, надыхацца зялёным водарам вячэрняй прахалоды. А цяпер, разгортваючы сурвэткi, яны краёчкам вока спатайка цiкавалi за мной i прыкiдвалi, цi варта прыняць мяне ў лiк сваiх прыручаных звяркоў. Бо яны ж ужо прыручылi iгуану, мангусту, лiсу, малпу i пчол. I ўсё гэта суседства цудоўна ладзiла памiж сабою, жыло мiрна i дружна, нiбы ў новым зямным раi. Дзяўчаты ператваралi ўсе жывыя стварэннi ў сваiх падданых, зачароўвалi iх сваiмi маленькiмi ўвiшнымi рукамi, кармiлi, паiлi iх, расказвалi iм казкi — i ўсе, ад мангусты да пчол, iх заслухоўвалiся.

I я чакаў — вось зараз гэтыя дзве гарэзнiцы акiнуць сядзячага насупраць прадстаўнiка iншага полу няўмольным пранiклiвым позiркам i ўпотай вынесуць яму вырак — хуткi i канчатковы. Гэтак мае сёстры ў дзяцiнстве выносiлi адзнакi гасцям, якiя ўпершыню наведвалi наш дом. I калi застольная бяседа на момант сцiхала, нечакана раздавалася звонкае:

— Адзiнаццаць!

I ўсёй чароўнасцю гэтай лiчбы ўпiвалiся толькi сёстры ды я.

Ад гэтага ўспамiну мне стала трошкi нiякавата. Асаблiва бянтэжыла мяне, што суддзi мае былi такiя спрактыкаваныя. Яны ж беспамылкова адрознiвалi хiтрых звяркоў ад прастадушак, па кроках лiсы разумелi, у добрым яна настроi цi зараз да яе лепей не падыходзiць, i бадай не горш разбiралiся i ў чужых думках i пачуццях.

Я любаваўся гэтай дапытлiвай, строгай i чыстай маладосцю, але мне было б куды прыемней, каб яны памянялi гульню. А пакуль, у боязi атрымаць "адзiнаццаць", я пакорлiва падаваў iм соль, падлiваў вiна, але, падняўшы вочы, зноў i зноў натыкаўся на iх мяккую паважнасць непадкупных суддзяў.

Тут нi да чаго была б нават iльсцiвасць: пыха была чужая iм. Пыха, але не гожая гордасць: яны так хораша думалi пра сябе, чаго б я нiколi не адважыўся б сказаць iм услых. Мне нават i ў галаву не прыйшло пакрасавацца ў арэоле свайго рамяства, — было б занадта дзёрзка лезцi на вяршыню платана толькi дзеля таго, каб паглядзець, цi ўвабралiся ў пер'е птушаняты, i па-сяброўску павiтацца з iмi.

Пакуль я еў, мае негаваркiя феi так пiльна цiкавалi за мной, я так часта лавiў на сабе iх блiскавiчныя позiркi, што ўрэшце я i зусiм змоўк. Усталявалася цiшыня, i тут на падлозе нешта цiха засiпела, шорхнула пад сталом i сцiхла. Я паглядзеў на дзяўчат. I тады малодшая, вiдаць, задаволеная ўчыненай праверкай, усё-такi не ўтрымалася ад спакусы яшчэ разок выпрабаваць мяне: упiваючыся ў кавалак хлеба моцнымi зубамi юнай дзiкункi, яна, вядома ж, у надзеi ашаламiць мяне, акажыся я нiкуды не вартым варварам, нявiнна растлумачыла: "Гэта гадзюкi".

I задаволена змоўкла, нiбыта гэтага тлумачэння было дастаткова для кожнага, калi толькi ён не дурань з дурняў. Старэйшая сястра маланкава зiрнула на мяне, ацэньваючы маю найпершую рэакцыю, i адразу ж абедзве з сама абыякавым i нявiнным выглядам схiлiлiся над сваiмi талеркамi…

— А!.. Гадзюкi… — мiжвольна вырвалася ў мяне. Нешта слiзганула па маiх нагах, даткнулася да шчыкалатак — а гэта, аказваецца, проста гадзюкi…

На маё шчасце, я ўсмiхнуўся. I вельмi чыстасардэчна: прытворная ўсмешка iх бы не ашукала. А ўсмiхнуўся я таму, што мне было весела, што гэты дом з кожнай хвiлiнай усё больш падабаўся мне, i яшчэ таму, што мне карцела паболей даведацца пра гадзюк. На дапамогу прыйшла старэйшая сястра:

— Пад сталом у падлозе дзiрка, тут яны i жывуць.

— А ўвечары, гадзiн у дзесяць, вяртаюцца дадому, — дадала малодшая. — А ўдзень яны палююць.

Цяпер ужо я спатайка разглядваў дзяўчат. Спакойныя, цiхамiрныя твары, а глыбока ўнутры — жывы, дасцiпны розум, прытоеная ўсмешка. I гэтае непараўнанае ўсведамленне сваёй перавагi…

Нешта разлетуценiўся я сёння… Усё гэта цяпер так далёка. Што сталася з маiмi дзвюма феямi? Яны ўжо замужам, канечне. А можа, цяпер iх ужо i не пазнаць? Бо гэта ж такi сур'ёзны крок — развiтанне з дзяцiнствам, ператварэнне ў жанчыну. Як маецца iм у новым доме? Цi па-ранейшаму дружаць яны з дзiкiмi травамi i са змеямi? Яны былi саўдзельны ў жыццi цэлага свету. Але настае дзень — i ў юнай дзяўчыне прачынаецца жанчына. Яна марыць паставiць нарэшце некаму ўсе "дзевятнаццаць". Гэты вышэйшы бал — быццам груз на сэрцы. I тады з'яўляецца нейкi дурань. I дагэтуль такiя пранiклiвыя вочы ўпершыню ашукваюцца i бачаць дурня ў сама ружовым святле. Калi дурань прачытае вершы, яго прымаюць за паэта. Вераць, што яму даспадобы старэнькi дзiравы паркет, вераць, што ён любiць мангустаў. Вераць, што ён усцешаны даверам гадзюкi, якая пад сталом лена прагульваецца па яго нагах. I аддаюць яму сваё сэрца — дзiкi сад, а яму даспадобы толькi падстрыжаныя газоны. I дурань вядзе прынцэсу ў рабства.

VI. У пустыні

1

Столькiх радасцей былi пазбаўлены мы, лётчыкi Сахарскай авiялiнii, калi нас на тыднi, месяцы, гады забiралi ў палон пяскi, калi мы незваротна лёталi ад форта да форта без надзеi, што неўзабаве зноў трапiм у тую ж мясцiну. Гэтая пустыня не дарыла нам падобныя аазiсы: сады i дзяўчаты — гэта проста казкi! Ну, канечне, некалi мы адпрацуем тут i вернемся ў далёкi-далёкi край, каб пачаць новае жыццё, i ў тым краi нас чакаюць тысячы дзяўчат. Ну, канечне, там, сярод сваiх кнiг i ручных мангустаў, яны цярплiва спеляць для нас свае пяшчотныя душы. I самi робяцца такiя вытанчаныя, чароўныя…

Але я ведаю, што такое адзiнота. Тры гады ў пустынi выдатна давялi мне, што гэта такое. Тут палохае не тое, што ў нейкiм выкапнёвым царстве марнуецца твая маладосць, — тут здаецца, што там, удалечынi, старэе ўвесь белы свет. На дрэвах саспелi плады, на нiвах ускаласаваўся ўраджай, парасцвiтала хараство жанчын. Час прамiнае, i трэ было б паспяшацца дадому… Час прамiнае, а далеч усё не адпускае цябе. I дары зямлi выслiзгваюць мiж пальцаў, як танюткi пясок барханаў.

Звычайна людзi не адчуваюць плынi часу. Жыццё здаецца iм цiхiм i запаволеным. А вось мы i на нядоўгай стаянцы адчуваем бег часу, нам па-ранейшаму плешчуць у твар пругкiя, вечна жывыя пасаты. Мы — як пасажыр хуткага цягнiка: аглушаны перастукам колаў, ён iмчыцца праз ноч i па мiмалётных россыпах агнёў за вагонным акном здагадваецца пра палi, сёлы, дзiвосныя мясцiны, але ўсё гэта не пакiдае трывалага следу ў памяцi, усё прападае, бо ён — у дарозе, ён iмчыцца далей. Гэтак i нас, яшчэ злёгку ўзбуджаных ад палёту, не супакойвала нават мiрная стаянка, вецер свiсцеў у вушах, i ўсё яшчэ мроiлася, што мы яшчэ ў дарозе. I здавалася, нас таксама, насупор усiм вятрам, нясе ў невядомую будучыню стукат нашых няўтольных сэрцаў.

Няскораныя плямёны — неад'емная частка пустынi. Ночы на Кап-Джубi, як боем гадзiннiка, былi рассечаны на чвэрцi гадзiны рэгулярнай i гучнай пераклiчкай вартавых. Гэткiм чынам гiшпанскi форт Кап-Джубi, якi знаходзiўся ва ўладаннях няскораных плямёнаў, аберагаў сябе ад затоенай у мораку небяспекi. А мы, пасажыры гэтага сляпога карабля, слухалi, як то блiжэй, то далей раздаюцца гэтыя воклiчы, як яны лунаюць, кружаць вакол нас, быццам чайкi. I ўсё-такi мы любiлi пустыню.

Калi напачатку i ствараецца ўражанне, што яна — толькi пустэльня i цiша, дык гэта толькi таму, што яна раскрываецца далёка не кожнаму. Сама звычайная вёска — i тая мае свае таямнiцы. Калi мы не адрачомся дзеля яе ад рэшты свету, калi мы не ўдзельны ў яе традыцыях, звычках, перажываннях, мы нiчога не даведаемся, што яна для тых, каму яна — радзiма. Альбо вось жыве побач з намi чалавек, але ён замураваўся ў сваiм манастыры i жыве паводле невядомых нам правiлаў, — i вось ужо гэты чалавек апынаецца для нас у сапраўдных цiбецкiх нетрах, у такой далечы, куды нiколi не дабрацца нам анiякiм самалётам. Хай сабе мы i прыйдзем у ягоную келлю! Яна будзе пустая. Царства чалавека ўнутры яго. Так i пустыня — гэта не пяскi, не туарэгi, нават не маўры, узброеныя вiнтоўкамi…

Але сёння нас змучыла смага. I толькi сёння мы робiм адкрыццё: ад калодзежа, якi мы даўно зналi, свецiцца ўсё наваколле. Гэтак жанчына, якая не паказваецца на вочы, заварожвае ўвесь дом. Адзiн нейкi калодзеж запаноўвае намi, як любоў.

Пяскi толькi напачатку пустынныя, але настае такi дзень, калi, асцерагаючыся атрада няскораных арабаў, пачынаеш вывучаць складкi гэтага шырознага плашча, якi захутвае iх. Блiзкасць варожага атрада таксама зыначвае воблiк пяскоў.

Мы прынялi правiлы гульнi, i яна пераўтварае нас. Сахара такая, якой яна выяўляецца ў нас самiх. Каб разгадаць яе, мала пабываць у аазiсе, трэба паверыць у ваду, як у Бога.

2

Ужо ў першым палёце я пакаштаваў пустыню. Мы — Рыгель, Гiёмэ i я пацярпелi аварыю непадалёк ад форта Нуакшот. Гэты маленькi пост у Маўрытанii ў той час быў зусiм адрэзаны ад свету, як згублены ў моры астравок. Там жыў адзiн стары сяржант са сваiмi пятнаццаццю сенегальцамi. Ён сустрэў нас, як пасланнiкаў неба.

— Каб вы толькi ведалi, што гэта значыць для мяне — пагаварыць з вамi!.. Каб вы толькi ведалi!

Для яго гэта нешта значыла: ён плакаў.

— За апошнiя паўгода вы тут першыя госцi. Прыпасы мне дастаўляюць двойчы ў год. То лейтэнант прыедзе, то капiтан. Апошнiм разам прыязджаў капiтан…

Мы ўсё яшчэ былi прыгаломшаныя. За дзве гадзiны лёту ад Дакара, дзе нам ужо рыхтуецца снеданне, нечакана нешта псуецца ў маторы — i твой лёс рэзка мяняецца. I вось ты ўжо iграеш ролю прывiда перад старым сяржантам, якi плача ад радасцi.

— Выпiце, калi ласка, мне так прыемна прапанаваць вам чарку! Гэта ж трэба, у той раз капiтан прыехаў, а ў мяне нават не было чым пачаставаць яго!

Я ўжо расказаў пра гэта ў адной сваёй кнiзе, i я нiчога не выдумаў. Сяржант так i сказаў:

— Тады ў мяне нават i чокнуцца не было чым… Такая ганьба, я нават прасiў, каб мяне змянiлi…

Чокнуцца! Выпiць на радасцях чарку вiна з чалавекам, якi саскочыць з узмыленага вярблюда! Цэлых шэсць месяцаў жыць чаканнем гэтай хвiлiны. Яшчэ за месяц да гэтага начышчаць зброю, ад склепа да вышак вышароўваць пост. У прадчуваннi блаславёнага дня з высокай тэрасы нястомна ўзiрацца ў далягляд, а можа, там ужо клубiцца пыл, можа, ён ужо наблiжаецца, жаданы атрад з Атара…

Але няма вiна: немагчыма адзначыць свята. Няма чым чокнуцца. I адчуваеш сябе зняслаўленым…

— Я спадзяюся, што ён вернецца. Я так чакаю яго…

— А дзе ён, сяржант?

I сяржант паказвае на пяскi:

— Хто яго ведае, наш капiтан — ён усюды!

Яна сапраўды была, тая ноч, праведзеная на тэрасе форта ў размове з зорамi. Апроч зор, там не было чаго вартаваць. А iх было безлiч, як у час палёту, толькi цяпер яны заставалiся на сваiх месцах.

У палёце, калi ноч занадта чароўная, часам так залетуценiшся, што забываеш кiраваць, i самалёт спакваля адхiляецца ўлева. Ты думаеш, што ён ляцiць роўна, i раптам пад правым крылом заўважаеш нейкае селiшча. Але ж у пустынi няма нiякiх селiшчаў. Значыць, гэта рыбацкая флатылiя выйшла ў мора. Але ва ўсёй Сахары не знойдзеш нiводнай рыбацкай флатылii. Што ж тады?.. I ты ўсмiхаешся ўласнай няцямлiвасцi. Мякка выроўнiваеш самалёт. I селiшча займае сваё месца, зноў начэплiваеш на рыцарскiя даспехi сузор'е, якое выпусцiў з рук. Селiшча? Так. Селiшча зор. Але адсюль, з вышынi форта, вiдна толькi застылая, як замарожаная, пустыня, адны нерухомыя хвалi пяску. I надзейна прымацаваныя сузор'i. I сяржант кажа:

— А ведаеце! Я выдатна знаю сваю дарогу дадому… Трымай курс прама на тую вунь зорку — i прыйдзеш у Тунiс!

— Ты з Тунiса?

— Не. Там у мяне сваячка…

Западае працяглае маўчанне. Але сяржант не можа нiчога ўтаiць ад нас.

— Некалi я абавязкова з'езджу ў Тунiс.

Вядома ж, зусiм iншым шляхам, не наўпрост па гэтай зорцы. Хiба што калi-небудзь у паходзе, ля высмяглага калодзежа iм апантана завалодае натхнёнае самазабыццё. Тады ўсё перанiтуецца — i зорка, i сваячка, i Тунiс. Тады пачнецца тое натхнёнае вандроўнiцтва, у якiм недарэкi бачаць толькi пакуты.

— Я ўжо неяк прасiў у капiтана водпуск — трэба з'ездзiць у Тунiс наведаць сваячку. А ён i кажа…

— Што ж ён сказаў табе?

— А ён: "На свеце, — кажа, — усюды поўна сваячак". I паслаў мяне ў Дакар, бо туды не так далёка.

— Яна прыгожая, твая сваячка?

— Каторая ў Тунiсе? Дзiва што! Бялявенькая такая.

— Не, тая, што ў Дакары?

Сяржант, мы гатовы былi расцалаваць цябе, гэтак журлiва i трошкi расчаравана ты адказаў:

— Яна была мурынка…

Кiм, чым была для цябе Сахара, сяржант? Вечным чаканнем бажаства. А яшчэ пяшчотнай памяццю пра бялявенькую дзяўчыну там, за пяццю тысячамi вёрст пяскоў.

Кiм, чым была пустыня для нас? Усiм тым, што нарадзiлася ў нашых душах. Тым, што мы даведвалiся пра самiх сябе. Той ноччу мы таксама былi закаханы ў далёкую сваячку i ў капiтана…

3

Порт-Эцьен, размешчаны на ўскрайку няскораных зямель, горадам не назавеш. Бо там усяго толькi i ёсць што невялiкi форт, ангар i драўляны барак для нашых лётных экiпажаў. Вакол такая глухая пустыня, што, нягледзячы на свае мiзэрныя ваенныя сiлы, Порт-Эцьея амаль непераможны. Каб напасцi на яго, трэба адолець такую загароду пяску i спякоты, што атрады няскораных арабаў могуць дасягнуць яго толькi на зыходзе сiл i запасаў вады. I ўсё-ткi з незапомных часоў недзе на поўначы вечна меўся якi-небудзь атрад, якi пагражаў Порт-Эцьену. Кожны раз, як капiтан-камендант форта прыходзiў да нас на шклянку чаю, ён на карце паказваў нам шлях непрыяцеля, быццам расказваў казку пра чароўную прынцэсу. Але гэты атрад так нiколi i не прыходзiў, самi пяскi паглыналi яго, як раку, i мы называлi яго атрадам-прывiдам. Гранаты i патроны, раздаваныя нам увечары камандзiрамi, драмалi ў скрынках ля нашых ложкаў, а мы пад вернай аховай уласнай бездапаможнасцi змагалiся толькi супроць аднаго ворага — супроць цiшы. I Лукас, начальнiк аэрапорта, дзень i ноч круцiў грамафон, якi ў такой далечы ад жыцця размаўляў з намi напаўзабытаю мовай i выклiкаў нейкую беспадстаўную тугу, дзiўна падобную на смагу.

На гэты раз мы павячэралi ў форце, i камендант павёў нас палюбавацца яго садам. З Францыi за чатыры тысячы кiламетраў яму прыслалi тры скрынкi з сама сапраўднай зямлёй. У скрынках раслi тры зялёныя калiўцы, i мы лашчылi iх пальцамi, быццам пярлiнкi. Капiтан, гаворачы пра iх, кажа: "Гэта мой парк".

А калi ўзнiмаецца пясчаны вецер, якi высушвае ўсё дазвання, парк пераносяць у склеп.

Мы жывём за кiламетр ад форта i вяртаемся пасля вячэры дадому пры святле поўнi. Ад месячнага святла пясок ружовы. Мы адчуваем сваю галечу, але пясок ружовы. А воклiк вартавога надае свету нейкую ўсхваляваную прыўзнятасць. Гэта сама Сахара палохаецца нашых ценяў i правярае, хто iдзе, таму што дзесьцi блукае атрад няскораных арабаў.

У воклiку вартавога чуюцца ўсе галасы пустынi. Пустыня перастае быць нежылым домам: маўрытанскi караван — як магнiт уначы.

Здавалася б, мы ў бяспецы. То дзiва! Хвароба, няшчасны выпадак, разбойнiцкi атрад — што толькi нам не пагражае! Чалавек — наземная мiшэнь для патаемных снайпераў. I вартавы сенегалец, як прарок, напамiнае нам пра гэта.

— Французы! — адказваем мы i праходзiм мiма чорнага анёла. I нам лягчэй дыхаецца. Колькi годнасцi надала нам гэтая пагроза… Яна яшчэ такая далёкая, такая няспешная, такая прытупленая неабсяжнасцю пяскоў: алё свет ужо выначыўся, свет ужо не ранейшы. Яна стала насцярожанай, гэтая пустыня. Нейкi няведама дзе блукаючы атрад паўночна-афрыканскай кавалерыi, якi так нiколi i не дабярэцца сюды, надае ёй узнёслую велiч.

Адзiнаццатая гадзiна вечара. З радыёвузла прыходзiць Люка i кажа, што апоўначы прыбывае самалёт з Дакара. На борце ўсё ў парадку. У нуль гадзiн дзесяць пошту перагрузяць ужо ў маю машыну, i я палячу на поўнач. Я старанна галюся перад асколкам люстэрка. Час ад часу, закруцiўшы вакол шыi сурвэтку, я падыходжу да дзвярэй i азiраю голыя пяскi: пагода добрая, але вецер сцiхае. Я вяртаюся да люстэрка. Ёсць над чым падумаць. Калi вецер, якi дзьмуў месяц за месяцам, раптам сцiхае, у небе часам усчынаецца сапраўдны вэрхал. Але пара збiрацца: сiгнальныя лiхтарыкi прывязаны да рэменя, планшэт i алоўкi пры мне. Iду да Неры, якi сёння будзе маiм бартавым радыстам. Ён таксама голiцца. "Ну як?" — пытаюся. Пакуль усё ў парадку. Гэтыя папярэднiя дзеяннi сама нескладаныя з усяго палёту. Нечакана я чую нейкi лёгкi хруст: аб мой лiхтарык б'ецца страказа. I чамусьцi ёкнула сэрца.

Я зноў выходжу i азiраюся: усё спакойна. Скала на ўскрайку форта вырысоўваецца на фоне неба выразна, як удзень. Над пустыняй пануе глыбокая цiшыня дагледжанага дома. Ды вось на мой лiхтарык налятаюць зялёны матылёк i дзве страказы. I мною зноў завалодвае нейкае глухое, цьмянае, ледзь улоўнае прадчуванне цi то радасцi, цi то страху. Нехта з далёкай далечы загаворвае са мною. Што гэта, iнстынкт? Выходжу яшчэ раз: вецер сцiх канчаткова. Па-ранейшаму прахалодна. Але я папярэджаны ўжо. Мне здаецца, я здагадваюся, так, я ўжо здагадваюся, што павiнна адбыцца. Цi не памыляюся я? Нi неба, нi пясок яшчэ не падалi мне анiякага знаку, але са мной пагаварылi дзве страказы, дзве страказы i зялёны матылёк.

Я падымаюся на бархан i сядаю тварам да ўсходу. Калi я не памыляюся, "яно" не забавiцца. Што шукалi яны, гэтыя стракозы, тут, за сотнi кiламетраў ад унутраных аазiсаў? Дробныя абломкi, выкiнутыя хвалямi на бераг, сведчаць, што ў моры шалее цыклон. Гэтаксама i гэтыя кузуркi папярэджваюць мяне, што насоўваецца пясчаная бура; бура iдзе з усходу, i яна ўжо вытурыла з далёкiх пальмавых гаёў iхнiя зялёныя матылькi. Яе пена ўжо дакацiлася да мяне. I ўрачыста, бо ён сам доказ гэтага, i ўрачыста, бо ён сам глухая грозьба, i ўрачыста, бо ён тоiць буру — падымаецца ўсходнi вецер. Яго слабое дыханне яшчэ ледзьве-ледзь дасягае мяне. Я — сама аддалены бераг, якi лiзнула хваля. За дваццаць метраў за мной не варухнулася нiводная павуцiнка. Вецер толькi раз горача дыхнуў на мяне, адным-адзiны раз ахiнуў нейкай нежывою ласкай. Але я ўжо ведаю, што праз некалькi секунд Сахара перавядзе дыханне i ўздыхне зноў. Што хвiлiны праз тры захвалюецца ўказальнiк ветру на нашым ангары. А яшчэ хвiлiн праз дзесяць хмары пяску запалоняць усю прастору. А мы ўсё-такi рынемся ў гэтае пекла, у гэты агнявы вiд пустынi.

Але я ўзрушаны зусiм не гэтым. Мяне напаўняе нейкай дзiкунскай радасцю тое, што я з паўслова зразумеў зашыфраванае пасланне, што я, як першабытны чалавек, здолеў разгадаць гэты штрышок, якiм ледзь улоўна прасiгналiзавала пра свой прыход наступнасць, што я змог прачытаць яе нарастаючае шаленства ў трапятлiвых крылцах страказы.

4

У Сахары мы сутыкалiся з няскоранымi плямёнамi. Час ад часу яны з'яўлялiся з такiх глыбiнь пустынi, куды мы не мелi доступу, мы толькi праляталi над iмi; а маўры адважвалiся прыходзiць нават у форты — Джубi цi ў Сiснерос, куплялi там цукар цi гарбату i зноў таямнiча знiкалi. I мы, па магчымасцi, спрабавалi прыручыць хоць каго-небудзь з iхняга асяроддзя.

Калi гэта былi аўтарытэтныя важакi, мы, са згоды дырэкцыi авiялiнii, часам бралi iх на борт самалёта, каб паказаць iм свет. Неабходна было збiць з iх пыху, таму што яны, хутчэй з пагарды, чым з нянавiсцi, забiвалi палонных. Калi яны сустракалiся з намi паблiзу форта, яны нават не лаялi нас. Яны адварочвалiся ад нас i плявалiся. Гэтая пыхлiвасць зыходзiла ад iлюзii iх уласнай магутнасцi. Колькi iх, важакоў атрада ў тры сотнi ружжаў, казалi мне: "Скажы дзякуй, што да тваёй Францыi болей ста дзён хады…"

I мы ўстройвалi iм прагулянкi, i сталася так, што трое з iх нават пабывалi ў гэтай невядомай iм Францыi. Яны былi супляменнiкi тых, якiя, неяк трапiўшы са мной у Сенегал, заплакалi, убачыўшы там дрэвы.

Потым я зноў наведаў iх шатры i пачуў, як яны з захапленнем расказвалi пра мюзiк-холы, дзе танцуюць сярод кветак аголеныя жанчыны. Гэтыя людзi нiколi не бачылi нi дрэва, нi фантана, нi ружы, яны толькi з Карана ведалi пра iснаванне садоў, дзе струменяць ручаi, таму тыя сады i называюцца раем. Гэты рай з яго раскошнымi палоннiцамi купляецца дарагой цаной: трыццаць гадоў маркоты i галечы — i пасля горкая смерць у пясках ад кулi iншавера. Але Бог ашуквае маўраў, таму што ад французаў, якiм падораны ўсе гэтыя скарбы, ён не патрабуе нiякай адплаты — нi смагi, нi смерцi. Вось чаму яны цяпер у такiм задуменнi, гэтыя старыя важакi. Вось чаму, азiраючы пустынныя абшары Сахары, якая распасцiраецца вакол шатроў i да самай смерцi будзе адпускаць iм такiя мiзэрныя радасцi, яны не могуць утрымацца ад прызнанняў:

— Знаеш… ваш французскi бог… Ён куды велiкадушнейшы, чым бог маўраў!

За некалькi тыдняў перад гэтым iх вазiлi ў Савойю. Праважаты падвёў iх да цяжкага, бурлiвага, як вiтая калона, вадаспада.

— Пакаштуйце, — прапанаваў iм праважаты.

Гэта была сапраўдная пiтная вада. Вада! Колькi дзён хады патрабуецца тут, у пустынi, каб дабрацца да блiжэйшага калодзежа, а калi знойдзеш яго, колькi часу трэба выграбаць пясок, якiм забiты гэты калодзеж, пакуль дакапаешся да тванi, ад якой патыхае мачой вярблюдаў! Вада! У Кап-Джубi, у Сiснеросе, у Порт-Эцьене маўрытанскiя дзецi выпрошваюць не манетку — з бляшанкай у руках яны выпрошваюць вады:

— Дай трошкi вады, дай…

— Дам, калi будзеш разумнiк.

Вада тут даражэй золата, маленечкая кропля вады высякае з пяску зялёную iскрынку травянога калiўца. Калi дзе-кольвечы выпадае дождж, уся Сахара прыходзiць у рух. Плямёны перасяляюцца за трыста кiламетраў — туды, дзе цяпер вырасце трава… I гэтая вада, такая скупая, што за дзесяць апошнiх гадоў яна нi кропелькай не пралiлася над Порт-Эцьенам, бурлiла там так, быццам з гiганцкай прабiтай цыстэрны вылiвалiся водныя запасы ўсяго свету.

— Нам пара, — казаў праважаты.

Але яны не зварухнулiся.

— Пачакай…

I замоўклi, i засяроджана, анямела глядзелi на гэтае бясконцае ўрачыстае таiнства. Само жыццё, сама жывая кроў, без якой няма чалавека, вывяргалася з вантробаў гары. За адну секунду яе вылiвалася столькi, што хапiла б ажывiць цэлыя караваны, якiя, п'яныя ад смагi, навекi канулi ў бяздонне саланчакоў i мiражоў. Тут праяўляў сябе сам Бог: немагчыма было адвярнуцца ад яго. Бог раскрыў бездань нябесную, каб паказаць сваю магутнасць: трое маўраў стаялi як укопаныя.

— Ну на што тут глядзець? Хадзем…

— Трэба пачакаць.

— Чаго пачакаць?

— Пакуль вада скончыцца.

Яны хацелi дачакацца, калi богу набрыдне яго вар'яцтва. Ён неўзабаве схамянецца, ён скупы.

— Але гэтая вада льецца ўжо сотнi гадоў!..

У гэты вечар яны не ўспамiнаюць пра вадаспад. Ёсць цуды, пра якiя лепей маўчаць. Лепей нават не думаць пра iх, iнакш увогуле перастанеш што-небудзь разумець. Iнакш можна засумнявацца ў самiм Богу…

— Знаеш, ваш французскi бог…

Але я добра ведаю iх, маiх дзiкiх сяброў. Вера iх пахiснулася, няўпэўненыя i разгубленыя, зараз яны амаль гатовы скарыцца. Яны ўжо мараць, каб французскае iнтэнданцтва забяспечыла iх ячменем, а нашы сахарскiя часцi ўзялi iх пад сваю ахову. I гэта праўда, нарэшце скарыўшыся, яны б выгадалi ў матэрыяльных дабротах.

Але гэтыя трое адной крывi з Эль Мамунам, эмiрам трарзаў. (Баюся, што блытаю ягонае iмя.)

Я пазнаёмiўся з iм, калi ён быў нашым падданым. Адзначаны ўрадавымi ўзнагародамi за аказаныя паслугi, шчодра адораны камендантамi крэпасцей i паважаны плямёнамi, ён жыў, здавалася б, у сама поўным дастатку. Але аднойчы ноччу, калi нiкому i ў галаву не магло прыйсцi такое, ён перарэзаў афiцэраў, якiх праводзiў цераз пустыню, захапiў вярблюдаў, зброю i далучыўся да няскораных плямёнаў.

Здрадай называюць такi неспадзяваны бунт, такiя гераiчна-адчайныя ўцёкi важака, цяпер павечнага выгнаннiка ў пустыню, гэтую нядоўгую славу, што неўзабаве, як дымок ад стрэлу, растане ў сутычцы з атарскiм атрадам лёгкай кавалерыi. I дзiву даюцца — адкуль такое вар'яцтва?

Аднак гiсторыя з Эль Мамунам — не адзiнкавы выпадак, гэтак было шмат з якiмi iншымi арабамi. Мамун старэў. А са старасцю прыходзiць роздум. I вось аднойчы ўночы ён робiць адкрыццё, што ён здрадзiў богу iслама, што ён апаганiў сваю руку рукой хрысцiянiна, калi пацiснуў яе пасля здзелкi, у вынiку якой страцiў усё.

I сапраўды, што яму ячмень i спакойнае жыццё? Зламанаму воiну, якi стаў прапаведнiкам, усплывае на памяць, як ён жыў у Сахары, дзе кожная хваля пяску была поўная пагроз, а ён развейваў iх, дзе лагер, акрыты ноччу, выстаўляе свае каравулы, дзе весткi пра наблiжэнне ворагаў прымушаюць мацней забiцца сэрцы вакол начных кастроў. Яму зноў прыгадваецца смак вольных прастораў — а ён, аднойчы паспытаны чалавекам, ужо нiколi не будзе забыты.

I вось ён бясслаўна блукае ў цiхамiрным бязмежжы, якое не абяцае нiякiх выгод. Вось цяпер Сахара для яго сапраўды — пустыня.

Магчыма, ён нават паважаў iх, тых афiцэраў, якiх потым пазабiваў. Але над усiм бярэ верх любоў да Алаха.

— Добрай ночы, Эль Мамун.

— Беражы цябе бог!

Афiцэры захутваюцца ў коўдры, укладваюцца на пяску, як на плыце, тварам да зор. Вось яны, зоры, якiя павольна кружацца, вось яно, неба, якое адзначае ход часу. Вось яна, поўня, схiленая над пяскамi, якую зводзiдь на нiшто Ягоная Мудрасць. Хрысцiяне хутка заснуць. Яшчэ некалькi хвiлiн, i будуць свяцiцца адны зоры. I тады, каб вярнуць аслабелым плямёнам iх былую славу, каб аднавiць гэтыя пагонi, адзiна якiмi i праменяцца пяскi, хопiць аднаго слабога ўскрыку гэтых хрысцiян, якiя будуць утоплены ва ўласным сне. Яшчэ некалькi секунд, i з непапраўнасцi народзiцца новы свет…

I ўсчынаецца забойства прыгожых сонных лейтэнантаў.

5

Я ў Джубi, сёння Кемаль i ягоны брат Муян запрасiлi мяне ў госцi, i вось я п'ю ўжо гарбату у iхнiм шатры. Муян моўчкi глядзiць на мяне i, прыкрыўшы рот сiняю хусцiнай, захоўвае дзiкаватую насцярожанасць. Кемаль адзiн размаўляе са мной i выказвае знакi павагi:

— Мой шацёр, мае вярблюды, мае рабы — усё тваё.

Муян, не зводзячы з мяне вачэй, нахiляецца да брата, кажа яму нешта i зноў замуроўваецца ў сваё маўчанне.

— Што ён сказаў?

— Ён сказаў: Банафу ўкраў у Р'Гейбаце тысячу вярблюдаў.

Я не быў знаёмы з капiтанам Банафу, камандзiрам атрада мехарыстаў з лёгкай кавалерыi Атара. Але я ведаў, якая вялiкая слава ходзiць пра яго сярод маўраў. Яны з гневам гавораць пра яго, але гавораць як пра бога. Ягоная прысутнасць надае каштоўнасць пяскам. Вось i сёння ён зноў няведама якiм чынам узнiк у тыле атрада няскораных арабаў, якi рухаўся на поўдзень, адбiваючы ў iх сотнi вярблюдаў, вымушаючы iх, каб зберагчы свае скарбы, уступаць у бой тады, калi яны лiчылi сябе ў бяспецы. I цяпер, выратаваўшы Атар гэтым архангельскiм з'яўленнем, разбiўшы свой лагер на высокiм вапняковым плато, ён бясстрашна стаiць там як сведчанне, як залог таго, што гатовы да схваткi, i такая праменнасць зыходзiць ад яго, што плямёны самi кiдаюцца на пошук ягонага мяча.

Муян глядзiць на мяне яшчэ суровей i зноў нешта кажа.

— Што ён сказаў?

— Ён сказаў: "Заўтра мы пойдзем на Банафу. Трыста ружжаў".

Я i сам здагадваўся пра сёе-тое. Гэтыя вярблюды, якiх тры днi падрад водзяць на вадапой, гэтае ажыўленне, гэты ўздым. Такое ўражанне, быццам прыводзяць у парадак снасцi нябачнага паруснiка. I ўжо дзьме спадарожны вецер, якi вынесе яго ў адкрытае мора. З ласкi Банафу кожны крок на поўдзень авеяны славай. I я ўжо не магу зразумець, чаго ў тых паходах болей — нянавiсцi цi любовi.

Як шыкоўна мець на свеце такога цудоўнага ворага, якога трэба звесцi са свету! Там, дзе ён з'яўляецца, блiжэйшыя плямёны похапкам складваюць свае шатры, зганяюць вярблюдаў i ў жаху ўцякаюць прэч, каб не сустрэцца з iм твар у твар, але ў сама аддаленых плямёнаў пачынае кружыцца галава, як яна кружыцца ад любовi. Людзi самохаць iрвуцца з цiхамiрнасцi шатроў, з абдымкаў жанчын, са шчаслiвага забыцця, людзям пачынае здавацца, што найважненшым у свеце было б пасля двух месяцаў знясiленай хады на поўдзень, пасля спапяляльнай смагi, сядзення на кукiшках у чаканнi, калi сунiмуцца пясчаныя буры, знянацку напасцi на золку на Атарскi атрад кавалерыстаў i, калi будзе на тое воля бога, забiць капiтана Банафу.

— Банафу дужы, — прызнаецца Кемаль.

Цяпер я ведаю iх тайну. Як тыя, мужчыны, што прагнуць любовi жанчыны, а пры згадцы, як яна абыякава i нетаропка праходзiць мiма, усю ноч напралёт варочаюцца з боку на бок, параненыя, спапялёныя гэтай абыякавасiцо, якая не дае iм спакою i ў сне, — гэтак i iх мучаць далёкiя крокi Банафу. Змушаючы да бегства кiнутыя супроць яго атрады, гэты па-маўрытанску апрануты хрысцiянiн на чале сваiх двухсот пiратаў-маўраў пранiк у глыб незалежных земляў, туды, дзе нават сама няўдалы з яго ўласных салдат за мяжой французскiх уладанняў мог бы беспакарана ачнуцца ад свайго рабства i на каменным алтары прынесцi яго ў ахвяру свайму богу, туды, дзе iх стрымлiвае толькi яго аўтарытэт, дзе нават сама яго бездапаможнасць палохае iх. I гэтай ноччу ён, абыякавы, зноў ходзiць i ходзiць у iх цяжкiх снах, i ягоныя крокi гулка адзываюцца ў самым сэрцы пустынi.

Муян у роздуме нерухома сядзiць у глыбiнi шатра, быццам высечаны з сiняга гранiту. Толькi вочы гараць ды срэбны кiнжал, якi перастаў быць забаўкай. Як ён змянiўся з той пары, калi перайшоў у стан непакорных! Цяпер ён асаблiва перапоўнены ўсведамленнем уласнай годнасцi i з бязмежнай пагардай ставiцца да мяне, бо ён неўзабаве пойдзе на Банафу, бо на золку ён вырушыць у паход, штурханы нянавiсцю, якая мае ўсе прыкметы любовi.

Ён яшчэ раз нахiляецца да брата, нешта зусiм цiха кажа яму i глядзiць на мяне.

— Што ён сказаў?

— Ён сказаў, што заб'е цябе, калi напаткае дзе-небудзь за фортам.

— За што?

— Ён кажа: "У цябе ёсць самалёты i радыё, у цябе ёсць Банафу, але ў цябе няма iсцiны".

Акрыты сiнiм покрывам, Муян, нерухомы, як статуя, судзiць мяне:

— Ён кажа: "Ты ясi салату, як каза, i сала, як свiння. Твае бессаромныя жанчыны выстаўляюць напаказ свае твары", — ён сам бачыў. Ён кажа: "Ты нiколi не молiшся". Ён кажа: "Нашто табе твае самалёты, тваё радыё, твой Банафу, калi ў цябе няма iсцiны?"

I я любуюся гэтым маўрам, якi адстойвае не сваю волю, бо ў пустынi кожны вольны, не вiдочныя скарбы, бо ў пустынi хоць шаром пакацi, — ён абараняе сваё патаемнае, унутранае царства. У моўчы пясчаных хваль Банафу, як вопытны пiрат, вядзе свой атрад вершнiкаў, i вось ужо лагер Кап-Джубi як падмянiлi, цiхамiрнай стаянкi пастухоў як не было. Быццам бура дыхнула на яе з'яўленне Банафу, вечарам шатры цясней прыцiскаюцца адзiн да аднаго. На поўднi пануе нясцерпная моўча — гэта моўча Банафу! I Муян, вопытны паляўнiчы, выслухоўвае ягоныя крокi.

Калi Банафу вернецца ў Францыю, яго ворагi, замест таго каб радавацца гэтаму, будуць аплакваць яго, быццам разам з ягоным ад'ездам пустыня страцiла адзiн са сваiх магнiтаў, а iхняе iснаванне — кроплю прывабнасцi, i яны запытаюцца ў мяне:

— Чаму ён з'ехаў адсюль, твой Банафу?

— Не ведаю…

Ён рызыкаваў сваiм жыццём, як яны сваiм, i рызыкаваў гадамi. Ён зрабiў iхнiя звычкi сваiмi звычкамi. Ён спаў, паклаўшы галаву на iхнiя камянi. У бясконцых пагонях i ён, як яны, праводзiў ночы сам-насам з зоркамi i ветрам, як у бiблейскiя часы. I раптам ён пакiдае iх, быццам заяўляе, што гэтая гульня не галоўнае для яго. Ён з лёгкiм сэрцам устае з-за стала. I маўры, якiя змушаны гуляць без яго, страчваюць веру ў сэнс жыцця, якое болей не вымагае ад людзей самой iх плоцi. I ўсё-такi iм хочацца верыць у яго.

— Ён яшчэ вернецца, твой Банафу?

— Не ведаю.

"Ён яшчэ вернецца", — думаюць маўры. Яго ўжо не змогуць задаволiць эўрапейскiя гульнi — нi карты, нi павышэнне па службе, нi жанчыны. Яго неадступна будуць праследаваць думкi пра сваю страчаную годнасць, i ён вернецца туды, дзе кожны крок прымушае часцей забiцца сэрца, быццам гэта крок да любовi. Яму здалося, што туташняе жыццё яго — толькi прыгоды, што галоўнае ён набудзе там, але з цягам ён з агiдай выявiць, што адзiна сапраўднымi скарбамi ён валодаў тут, у пустынi: гэтымi чарамi пясчаных абшараў уночы, гэтай цiшынёй, гэтай радзiмай ветру i зор. I як толькi Банафу вернецца, вестка пра гэта ў першую ж ноч разнясецца па ўсiх землях няскораных плямёнаў.

Маўры даведаюцца, што ён начуе недзе ў Сахары разам з дзвюма сотнямi сваiх пiратаў. I тады моўчкi павядуць на вадапой вярблюдаў. Запасуцца паболей ячменем. Правераць ружжы. Рухомыя сваёй нянавiсцю — цi, магчыма, любоўю.

6

— Схавай мяне ў самалёце i адвязi ў Маракеш…

Кожны вечар раб маўраў у Джубi звяртаўся да мяне з гэтай сваёй кароткай просьбаю. I зрабiўшы гэткiм чынам ўсё, што мог, для ўратавання свайго жыцця, ён сядаў, падкурчыўшы накрыж ногi, i гатаваў мне гарбату. З гэтай хвiлiны ён на цэлыя суткi набываў спакой, даверыўшыся, як яму думалася, адзiнаму лекару, якi мог вылечыць яго, паслаўшы сваю малiтву адзiнаму богу, якi мог выратаваць яго. Цяпер, схiлiўшыся над iмбрыкам, ён мог зноў бясконца перабiраць у памяцi няхiтрыя малюнкi свайго мiнулага — чорныя землi роднага Маракеша, ружовыя дамы, сцiплыя радасцi, якiх ён быў пазбаўлены. Ён не наракаў нi на маё маўчанне, нi на тое, што я не спяшаюся вяртаць яму жыццё: я для яго не такi ж чалавек, як ён сам, а нейкая сiла, якую трэба выклiкаць да дзеяння, нешта накшталт спадарожнага ветру, якi некалi ўзвее i над ягоным лёсам.

Але ў мяне, звычайнага лётчыка, што на некалькi месяцаў апынуўся начальнiкам аэрапорта ў Кап-Джубi, адзiным багаццем якога быў барак, прылеплены да гiшпанскага форта, а ў гэтым бараку — тазiк, збан мутнай вады i куртаты ложак — у мяне было куды меней iлюзiй адносна маёй магутнасiц:

— Дружа Барк, будзе вiдно…

Усiх рабоў завуць тут Баркамi; яго таксама звалi Баркам. Але чатыры гады, праведзеныя ў палоне, усё-такi не скарылi яго: ён не мог забыць, што быў некалi царом.

— Чым ты займаўся ў Маракешы, Барк?

У Маракешы, дзе, безумоўна, яшчэ жылi яго жонка i трое дзяцей, ён займаўся дзiвоснай справай.

— Я пераганяў статкi, i мяне звалi Магаметам!

Тамашнiя каiды-губернатары выклiкалi яго да сябе:

— У мяне ёсць быкi на продаж, Магамет! Прыганi iх з гор.

Альбо:

— У мяне ў нiзiне тысячы авечак, адвядзi iх на альпiйскiя лугi!

I Барк, узброены скiпетрам з алiвы, кiраваў iх перасяленнем. Адзiн у адказе за процьму авечак, у клопаце за яшчэ ненароджаных ягнят, стрымлiваючы сама шустрых i падганяючы леных, ён крочыў наперад, акружаны ўсеагульным даверам i паслушэнствам. Адзiны, хто ведаў, да якiх земляў абяцаных яны праставалi, адзiны, хто ўмеў чытаць свой шлях па нябесных свяцiлах, ацяжараны ведамi, якiя не раздзелiш з атарай, ён сам, як падказвала ягоная мудрасць, выбiраў i час адпачынку, i час вадапою. I ноччу, вартуючы яе сон, ахоплены пяшчотай да такой безлiчы несвядомых, безабаронных iстот, стоячы па каленi ў воўне, Барк — лекар, прарок i цар — малiўся за свой народ.

Аднойчы яго запынiлi нейкiя арабы:

— Хадзем з намi на поўдзень, памажы нам адшукаць скацiну.

Яны ўгаворвалi яго iсцi ўсё далей i далей, а праз трое сутак, калi ён быў заманены на глухую сцяжынку ў гарах на мяжы з землямi няскораных плямёнаў, яму проста паклалi руку на плячо, ахрысцiлi Баркам i прадалi.

Я ведаў шмат рабоў. Я штодня хадзiў у шатры пiць гарбату. Там, разуўшыся i ўлёгшыся на мяккiм ваўняным дыване — адзiнай раскошы качэўнiкаў, на якой ненадоўга ўзводзяць яны сваё жыллё, — я любаваўся плаўным поступам дня. У пустынi вельмi адчувальная плынь часу. Разам са скварным сонцам ты рухаешся ў кiрунку да вечара, да прахалоднага ветру, якi асвяжыць цела i змые пот. Разам са скварным сонцам i жывёла i людзi няўхiльна, як да смерцi, крочаць да гэтай вялiзнай крынiцы. Бяздзейнасць — i тая набывае сэнс. I кожны дзень набывае хараство, як дарога, што вядзе да мора.

Я ведаў iх, гэтых рабоў. Яны ўваходзяць у шацёр, калi важак ужо дастаў жароўню, iмбрык i шклянкi са свайго каштоўнага куфра, з гэтай скрынi, напакаванай сама недарэчнымi рэчамi — вiсячымi замкамi без ключоў да iх, вазамi для кветак без кветак, люстэркамi за тры су, старымi пiсталетамi, — i ўсё гэта, вываленае на пясок, наводзiць на думку пра караблекрушэнне.

Тады маўклiвы раб накладвае ў жароўню сухiя ламачынкi, разводзiць агонь, налiвае вады ў iмбрык, змушаны рабiць работу кволай дзяўчынкi, iграе мускуламi, якiя вывярнулi б з коранем кедр. Ён спакойны. Ён захоплены гульнёй: гатаваннем чаю, доглядам вярблюдаў, ежай. У спякоце дня — рухам насустрач ночы, а пад золкасцю ледзяных зор — чаканнем спякоты дня. Шчаслiвыя краiны Поўначы, там кожная пара года стварае сваю казку: летам — пра снег, зiмой пра сонца; сумныя тропiкi, там заўжды адна i тая ж волкая духата; але шчаслiвая i Сахара, дзе змена дня i ночы так натуральна вядзе чалавека ад надзеi да надзеi.

Часам чорны раб, седзячы на кукiшках ля дзвярэй, цешыцца вечаровай свежасцю. У гэтым цяжкiм целе нявольнiка ўжо пазасыналi ўсе ўспамiны. Ён ужо ледзьве помнiць момант свайго паланення, тыя ўдары, крыкi, мужчынскiя рукi, якiя паверглi яго ў ягоную цяперашнюю ноч. З таго часу ён усё безнадзейней дранцвее ў дзiўным сне, ён як аслеп — бо ён жа не бачыць болей марудных рэк Сенегала цi белых гарадоў паўднёвага Марока, ён як аглух — бо ён жа не чуе болей родных галасоў. Ён не тое што няшчасны, гэты мурын, — ён калека. Воляй выпадку змушаны падначалiцца рытму жыцця качэўнiкаў, iх вандраванню з мясцiны ў мясцiну, навечна прыкуты да iхнiх арбiт па пустынi, што агульнага мог ён захаваць са сваiм мiнулым, з родным ачагом, з жонкай i дзецьмi, якiя цяпер для яго мярцвей нябожчыкаў?

Людзi, якiя доўга жылi ўсепаглынальным каханнем, а потым яго страцiлi, часам стамляюцца ад сваёй гордай самоты. Яны прынiжана мiрацца з жыццём i знаходзяць сваё шчасце ў сама пасрэднай прывязанасцi. I м прыемна адрачыся ад трона, падпарадкавацца некаму i нiчым не парушаць цiхамiрную плынь будняў. I раб з гонарам распальвае жароўню гаспадара.

— На, вазьмi, — кажа часам важак вязню.

Зараз гаспадар лагодны з рабом, бо зараз адбываецца адпушчэнне чыста ўсёй стомы, чыста ўсёй спякоты, бо зараз яны абодва, плячо ў плячо, спакваля ўступаюць у прахалоду. I ён дорыць яму шклянку чаю. I вязень у прылiве ўдзячнасцi за гэтую шклянку чаю будзе цалаваць ногi гаспадару. Раба нiколi не закоўваюць у ланцугi. Хай не будзе ў iх патрэбы! Хай будзе ён верны сам па сабе! Хай ён, пазбаўлены ўлады, разумна адмовiцца ад свайго каралеўскага трона! Зараз ён — вязень шчаслiвы.

Але некалi яму напраўду дадуць волю. Калi ён зусiм састарыцца i не зможа апраўдаць выдаткаў на ежу цi апратку, тады яму даюць неабмежаваную свабоду. Тры днi падрад, слабеючы ўсё больш i больш, ён дарэмна будзе сноўдацца ад шатра да шатра i прапаноўваць свае паслугi, а на зыходзе трэцiх сутак, як i раней, разумна i пакорна, распластаецца на пяску. Я бачыў у Джубi, як яны, голыя, памiралi гэтак. Маўры падганялi, але без жорсткасцi, iх марудную агонiю, а дзецi маўраў гулялi вобак гэтых сумных руiн i шторанку свавольна правяралi, варушыцца яна цi ўжо не, але без кепiкаў над старым слугой. Гэта была звычайная з'ява. Гэта выглядала так, нiбыта яму сказалi: "Ты добра папрацаваў, ты заслужыў права на адпачынак, iдзi спаць". Ён ляжаў, яму хацелася есцi, i толькi ад гэтага ў яго кружылася галава, а не ад несправядлiвасцi, бо катуе толькi несправядлiвасць. I спакваля перамешваўся з зямлёй. Трыццаць гадоў працы — i вось гэтае права на сон i на зямлю.

Калi я ўпершыню нагабаў такога раба, я не пачуў ад яго нiводнай скаргi: ды яму не было на каго i скардзiцца. У iм чыталася нейкая падсвядомая згода, згода горца, якi заблудзiўся i ўжо знясiлеў дарэшты i якi лягае на снег, зарываецца ў забыццё i ў снягi. Не пакута яго перавернула маё сэрца. Я не бачыў нiякiх пакут. Але са смерцю чалавека памiрае нейкi невядомы нам свет, i я ўсё думаў, што пагасла ў iм, якiя вобразы? Якiя плантацыi Сенегала, якiя белыя гарады паўднёвага Марока паволi адыходзiлi ў нябыт? Не было мне дадзена даведацца, цi ў гэтым чорным тулаве гаслi звычайныя мiзэрныя турботы гатаванне чаю, адвод жывёлы на вадапой…, засынала душа раба цi, уваскрэсены хваляй успамiнаў, памiраў чалавек ва ўсёй сваёй велiчы. Цвёрдая чарапная каробка нагадвала старадаўнi куфэрак з усялякiмi скарбамi. Я не ведаў, якiм квяцiстым шаўкам, якiм святочным малюнкам, якiм асiвелым, выключна бескарысным у гэтай пустынi рэшткам удалося пазбегнуць караблекрушэння. Скарбонка была замкнёная i цяжкая. Я не ведаў, якая частка свету руйнавалася ў чалавеку пры ўпаданнi ў беспрабудны валатоўскi сон, што руйнавалася ў гэтай свядомасцi i ў гэтай плоцi, якая спакваля вярталася ночы i зямлi.

— Я пераганяў статкi, i мяне звалi Магаметам.

Чорны нявольнiк Барк быў першы з маiх знаёмых нявольнiкаў, якi не скарыўся. Нiчога, што маўры гвалтам адабралi ў яго свабоду, у адначассе абабралi так, што ён стаў галей немаўляцi. Гэтак пасланая богам бура за гадзiну знiшчае ўвесь плён гадавой працы селянiна. Але не толькi ў страчаных дабротах была справа, куды сур'ёзней маўры пагражалi яму як асобе. I Барк не мiрыўся з гэтым, хоць столькi iншых нявольнiкаў так лёгка дазволiлi забiць у сабе немаёмнага перагоншчыка статкаў, якi круглы год нястомна здабываў свой хлеб!

Барк не прыстасоўваўся да рабства, як, страцiўшы надзею на лепшае, прыстасоўваюцца да пасрэднага шчасця. Ён не хацеў ствараць свае радасцi раба з паблажлiвасцi гаспадара рабоў. Ён i ў адсутнасць Магамета бярог той дом, дзе жыў гэты Магамет яго душы. Сумна бачыць пустым гэты дом, але нельга дапусцiць, каб нехта iншы пасялiўся ў iм. Барк нагадваў ссiвелага вартаўнiка, якi памiрае ад вернасцi сярод зелянiны прысадаў i самотнай цiшы.

Ён не казаў: "Я — Магамет бен Лаўсiн", ён казаў: "Мяне завуць Магаметам" i марыў пра той дзень, калi гэты забыты персанаж уваскрэсне зноў, адным сваiм з'яўленнем адмятаючы прэч воблiк раба. Часам сярод начной нематы яго, як незабыўная песня маленства, апаноўвалi ўспамiны. "Сярод ночы, — расказваў нам наш маўрытанскi перакладнiк, — сярод ночы ён раптам загаворвае пра Маракеш, гаворыць, а сам плача". Нiхто не ўнiкае адзiноты ў такiх выпадках. У iм знянацку ачынаўся той iншы чалавек, ён усяляўся ў ягоную плоць, шукаў жанчыну тут, у гэтай пустынi, дзе нiводная жанчына нiколi не падыдзе да Барка. Тут, дзе не было i заваду крынiцы, да Барка даносiлася песня крынiчнай вады. Барк заплюшчваў вочы — i тут, дзе людское жыллё зроблена з грубага лямцу, дзе людзi жывуць як перакацi-поле, яму мроiўся яго белы дамок, над якiм штоночы гарыць адна i тая ж зорка. Перапоўнены гэтымi былымi, цудадзейна ўваскрэслымi радасцямi, нiбыта магнiт, ад якога яны зыходзiлi, быў зусiм побач, Барк iшоў да мяне. Яму хацелася сказаць мне, што ён наўзгатове, i што ўсе гэтыя радасцi наўзгатове, i што, каб раздарыць iх, засталося толькi вярнуцца дадому. I было б дастаткова аднаго майго знаку. I Барк усмiхаўся i падказваў, што я павiнен зрабiць, я ж, вядома, яшчэ не дадумаўся да такога:

— Заўтра ж адпраўляецца пошта… Ты схавай мяне ў самлёце на Агадзiр…

— Бедны дружа Барк!

Мы жылi на тэрыторыi няскораных арабаў, як мы маглi памагчы яму ўцячы? За гэткi грабеж, за гэткую абразу маўры назаўтра ж адпомсцiлi б жорсткай разнёй. Супольна з механiкамi аэрадрома Лабэргам, Маршалем i Абгралем я спрабаваў выкупiць Барка, але маўрам не штодня трапляюцца эўрапейцы, якiя пагалiлiся б на раба. I яны карыстаюцца выпадкам:

— Давайце дваццаць тысяч франкаў.

— Ты смяешся?

— А ты зiрнi, якiя ў яго дужыя рукi…

Гэтак прамiнула яшчэ некалькi месяцаў. Нарэшце дамаганнi маўраў паменшылiся, i я, напiсаўшы сваiм сябрам у Францыю i заручыўшыся iхняй падтрымкай, нарэшце ўбачыў, што здолею выкупiць старога Барка.

Што гэта былi за перагаворы! Яны цягнулiся цэлы тыдзень. Мы вялi iх, пасеўшы ў кружок на пяску, пятнаццаць маўраў i я. Адзiн сябар уласнiка, якi быў i маiм сябрам, Зiн Ульд Ратары, шэльма, спатайка дапамагаў мне.

— Прадай, ты ўсё роўна страцiш яго, — раiў ён гаспадару па маёй падказцы. — Ён хворы. Хвароба пакуль нябачная, але яна ўжо сядзiць унутры. Некалi ён у адначассе распухне i сканае. Не марудзь. Прадавай яго французу.

Я паабяцаў узнагароду яшчэ аднаму галаварэзу — Рагi, калi ён дапаможа мне спраўдзiць пакупку, i Рагi таксама спакушаў уласнiка:

— За грошы ты накупiш вярблюдаў, ружжаў i патронаў. I зможаш сабраць атрад i пайсцi вайной на французаў. Тады ты прывядзеш з Атара трох-чатырох свежанькiх рабоў. Збаўся ад гэтага старога.

I мне прадалi Барка. Цэлы тыдзень я трымаў яго пад замком у нашым бараку, бо калi б ён у чаканнi самалёта блукаў па волi, маўры маглi зноў злавiць яго i перапрадаць далей.

Але я вызвалiў яго з рабства. Гэта была яшчэ адна ўрачыстая цырымонiя. На яе сабралiся марабут, былы ўласнiк i Iбрагiм, джубiйскi каiд. Гэтыя трое пiратаў, якiя толькi дзеля таго, каб пасмяяцца з мяне, з задавальненнем перарэзалi б яму горла за дваццаць метраў ад форта, цёпла абнялi яго i падпiсалi афiцыйны дакумент.

— Цяпер ты нам сын.

Гэта значыць, i мне, згодна закону.

I Барк перацалаваў усiх сваiх бацькоў.

Да самага адлёту ён жыў у нашым бараку, але гэта было прыемнае зняволенне. Сто разоў на дзень у думках перажываў ён сваё нескладанае падарожжа: як ён выйдзе з самалёта ў Агадзiры, як на тым аэрадроме яму дадуць бiлет на аўтакар да Маракеша. Барк гуляў у вольнага чалавека, як дзiця гуляе ў даследавальнiка: гэтае вяртанне да жыцця, гэты аўтакар, гэтыя натоўпы людзей, гэтыя гарады, якiя ён хутка ўбачыць зноў…

Да мяне прыйшоў Лаберг, пасланы Маршалем i Абгралем. Нельга дапусцiць, каб Барк памiраў з голаду, прыляцеўшы на радзiму. Яны сабралi да яго тысячу франкаў: каб Барку было на што жыць, пакуль знойдзе сабе работу.

I я мiжволi прыгадаў старых пань з сентыментальных раманаў, якiя "займаюцца мiласэрнасцю", раскашэльваюцца на дваццаць франкаў i патрабуюць удзячнасцi. Авiямеханiкi Лаберг, Маршаль i Абграль, даючы тысячу, не займалiся мiласэрнасцю i яшчэ меней патрабавалi ўдзячнасцi. I не з жалоты, як тыя разлетуцененыя пра шчасце старыя панi, рабiлi яны так. Проста яны садзейнiчалi таму, каб чалавеку была вернута яго чалавечая годнасць. Бо яны выдатна ведалi, што, як толькi пройдзе ап'яненне ад вяртання на радзiму, найпершай вернай сяброўкай, якая наведае Барка, будзе галеча i што не прамiне i трох месяцаў, як ён будзе вымушаны знясiльвацца на якой-небудзь чыгунцы, выварочваючы старыя шпалы. Ён будзе ўжо не такi шчаслiвы, як цяпер у пустынi побач з намi. Але ён меў права быць самiм сабой i жыць сярод сваiх блiзкiх.

— Ну, дружа Барк, адпраўляйся i будзь чалавекам.

Самалёт дрыжаў ад вiбрацыi, гатовы ўзляцець. Барк апошнi раз абвёў вачыма бязмежную пустэльню вакол Кап-Джубi. Каля двухсот маўраў сабралася ля самалёта, каб пабачыць, якi выраз твару набывае раб на парозе новага жыцця. Калi б толькi здарылася вымушаная пасадка, яны б адправiлi яго куды далей.

На развiтанне мы махаем рукамi нашаму пяцiдзесяцiгадоваму нованароджанаму, трошкi ўсхваляваныя гэтым адпусканнем яго ў свет.

— Бывай, Барк!

— Не!

— Як — не?

— Не. Я Магамет бен Лаўсiн!

Апошнiя весткi пра яго мы атрымалi ад араба Абдалы, якi па нашай просьбе суправаджаў Барка да Агадзiра.

Аўтакар адпраўляўся толькi вечарам, Барк, такiм чынам, меў у сваiм распараджэннi цэлы дзень. Спярша ён так доўга i моўчкi блукаў па маленькiм гарадку, што Абдала заўважыў ягоную ўстрывожанасць i здзiвiўся:

— Што з табой?

— Нiчога…

Барк разгубiўся ад гэтай раптоўнай, бязмежнай волi i яшчэ не адчуваў, што ўваскрэс. Яго перапаўняла глухое шчасце, але за гэтым шчасцем ён не выяўляў у сабе нiякiх перамен, сёння ён — усё той жа Барк, што i ўчора. Аднак цяпер ён нароўнi з iншымi людзьмi дзялiў i гэтае сонца, i права сесцi тут, пад гэтай павеццю арабскага кафэ. Ён сеў. Ён заказаў чаю Абдале i сабе. Гэта быў яго першы ўчынак валадара, а не раба, i гэтая ўлада павiнна была пераўтварыць яго. Але афiцыянт налiў яму чаю без усялякага здзiўлення, нiбыта гэта быў сама звычайны ўчынак. Ён не адчуваў, што, налiваючы гарбату, ганаруе вольнага чалавека.

— Пойдзем адсюль, — сказаў Барк.

Яны паднялiся да Касбе — квартал гэты пануе над Агадзiрам.

Да iх падышлi зграбненькiя берберскiя танцоўшчыцы. Яны выказвалi столькi прыручанай лагоды, што Барк адразу акрыяў, яму здалося — самi таго не ведаючы, яны вiталi яго вяртанне да жыцця. Яны ўзялi яго за руку i прапанавалi чаю але гэтак жа ветла i сардэчна прынялi б яны i любога iншага. Барку захацелася расказаць iм пра сваё адраджэнне. Яны слухалi i пяшчотна ўсмiхалiся. Яны радавалiся таму, што быў рады ён. Каб канчаткова заваражыць iх, ён дадаў: "Я Магамет бен Лаўсiн". Але гэта iх не ўразiла. У кожнага чалавека ёсць iмя, i шмат хто вяртаецца богведама адкуль…

Ён зноў пацягнуў Абдалу ў горад. Ён сноўдаўся каля жыдоўскiх крамак, i глядзеў на мора, i думаў, што вось ён можа пайсцi ў любым накiрунку, што ён вольны… Але гэтая воля прыносiла яму горыч: яна выявiла, у якой ступенi не хапала яму повязяў са светам.

Мiма праходзiла дзiця. Барк ласкава пагладзiў яго па шчацэ. Дзiця ўсмiхнулася. Гэта быў не гаспадарскi сынок, перад якiм трэба лiслiвiць. Гэта быў нечы заморак, якому Барк аддаваў сваю шчырую ласку. I хлапчанятка ўсмiхнулася. Менавiта гэтае хлапчанятка абудзiла Барка да жыцця, яно ўсмiхнулася — i вось Барк адчуў, што пачынае нешта значыць у гэтым свеце. Нешта стала праясняцца, i ён закрочыў упэўнена i хутка.

— Што ты шукаеш? — пытаўся Абдала.

— Нiчога, — адказваў Барк.

Але калi на рагу адной з вулiц ён натыкнуўся на чародку дзятвы, занятай гульнёй, ён спынiўся. Вось яно. Ён моўчкi паглядзеў на iх. Потым кiнуўся да жыдоўскiх крамак i вярнуўся з бярэмем пакункаў. Абдала ўзлаваўся:

— Дурню, паберажы грошы!

Але Барк ужо нiчога не чуў. Ён урачыста, па аднаму, падзываў да сябе дзяцей, i маленькiя ручаняты пацягнулiся да цацак, бранзалетак i вышываных золатам пантофлiкаў. I кожнае дзiця, завалодаўшы сваiм скарбам, адразу ж дзiкавата ўцякала.

Але на змену iм набеглi iншыя агадзiрскiя дзецi: Барк апрануў i iх у залатыя пантофлiкi. Вестка пра гэта маланкава разнеслася па ўскраiнах Агадзiра, i вось ужо ўся чыста дзятва ўсхапiлася на ногi i з воклiчамi рынулася да чорнага бога i, тузаючы яго бедную апратку раба, запатрабавала сваю долю. Барк абанкручваўся. На думку Абдалы, Барк "ад радасцi звар'яцеў". Але, па-мойму, справа не ў тым, што Барк хацеў падзялiцца лiшкам уласнай радасцi.

Ён быў вольны i таму валодаў сама галоўным, сама дарагiм — правам быць любiмым, правам iсцi ў любым накiрунку i зарабляць свой хлеб сваёй працай. Навошта яму гэтыя грошы… калi яго, як жорсткi голад, мучыла патрэба быць чалавекам сярод людзей, патрэба адчуваць сваю цесную повязь з людзьмi. Агадзiрскiя танцоўшчыцы выказвалi ласку да старога Барка, але ён развiтаўся з iмi гэтак жа лёгка, як i сустрэўся; яны не мелi патрэбы ў iм. Гэты афiцыянт арабскай кавярнi, гэтыя мiнакi на вулiцах — усе паважалi ў iм вольнага чалавека, усе нароўнi з iм дзялiлi сонечнае святло, але, тым не меней, нiводзiн з iх не выказваў патрэбы ў iм. Ён быў вольны, але бясконца вольны, настолькi вольны, што ўжо не адчуваў сваёй вагi на зямлi. Яму не хапала грузу чалавечых адносiн, якiя часам нават замiнаюць у дарозе наперад, не хапала слёз, разлук, папрокаў, радасцей — усяго, што чалавек песцiць альбо штораз кожным сваiм новым учынкам безаглядна шкуматае, — не хапала той процьмы повязяў, якiя лучаць чалавека з iншымi людзьмi i надаюць яму вагу. А вось цяпер Барка абцяжвала безлiч дзiцячых надзей…

Так у раскошы адвячорка над Агадзiрам, у час вячэрняй прахалоды, якая так доўга была для яго адзiнай чаканай ласкай i адзiным прытулкам, пачалося цараванне Барка. Наблiжаўся час ад'езду, — i ён iшоў, амыты прылiвам дзятвы, як амывала яго некалi даверлiвая атара, i пракладваў у занава набытым свеце сваю першую баразну. Заўтра ён вернецца ў галечу сваёй раднi, прыме адказнасць за столькi жыццяў, колькi, магчыма, i не змогуць пракармiць яго старыя рукi, але ён ужо адчуваў уласную вагу. Як легкакрылы архангел, якому, каб жыць жыццём людзей, давялося б пайсцi на хiтрыкi — зашыць у пояс кавалак свiнцу, гэтак i Барк з цяжкасцю рабiў першыя крокi, прыцягнены да зямлi натоўпам дзяцей, якiм так неабходны вышываныя золатам пантофлiкi.

7

Такая яна, пустыня. Каран — а ён усяго толькi пэўны звод правiлаў гульнi ператварае яе пяскi ў незвычайнае царства. Не будзь гэтых правiлаў, Сахара была б пустэльняй, мiж тым у яе нетрах разыгрываецца таемны спектакль, бурляць людскiя страсцi. Сапраўднае жыццё пустынi не ў масавым бадзяннi плямён у пошуках пашы для вярблюдаў, а ў гэтай гульнi, што вядзецца i па сённяшнi дзень. Якая вялiзная рознiца памiж скоранымi пяскамi i няскоранымi! А хiба не гэтак яно i сярод людзей? Перад воблiкам пераўтворанай пустынi мне прыгадваюцца гульнi майго маленства, цёмны, i ў пазалоце, парк, якi мы насялялi багамi, бязмежнае царства, якое мы стварылi з гэтага квадратнага кiламетра, так дарэшты i не зведанага, так дарэшты i не абгледжанага. У нас быў свой свет, са сваiмi асновамi, дзе крокi мелi такое гучанне, дзе рэчы мелi такi сэнс, якiя былi немагчымы ў нiякiх iншых краях. Што застаецца ад запоўненага магiчным, ледзяным, пякельным ценем маленства парку, калi, даўно дарослы, даўно падначалены iншым законам жыцця, ты аднойчы вяртаешся сюды, i з пачуццём нейкай роспачы iдзеш уздоўж ягонай агароджы — нiзенькай сцяны з шэрага каменю, i дзiвуешся, як такая невялiчкая тэрыторыя ўмяшчала ў сабе цэлы бязмежны свет, iгорка разумееш, што ў тое бязмежжа не вернешся ўжо анiколi, бо для гэтага не ў парк — у гульню ўвайсцi трэба.

Але болей няма непадлеглых арабскiх земляў. Кап-Джубi, Сiснерос, Пуэрта-Кансада, Сагiэт-эль-Хамра, Дора, Смара — не таямнiца болей. Далягляды, куды мы так iмкнулiся, пагаслi адзiн за адным, як тыя кузуркi, што, трапiўшы ў сiло цёплых далоняў, трацяць свае фарбы. Але той, хто паляваў на iх, не быў ахвярай самападману. Мы не ашукваем сябе, калi iмкнёмся да ўсё новых адкрыццяў. Як не ашукваў сябе i султан з "Тысячы i адной ночы", якi прагнуў нейкай выключнай дзiвоснасцi, — але свiтала, i красунi наложнiцы пагасалi ў ягоных абдымках, ад першага ж дотыку страцiўшы пазалоту сваiх крылцаў. Нас заварожвалi самi пяскi, а некалi, магчыма, нехта прабуравiць тут нафтавыя свiдравiны i разбагацее на гандлi нафтай. Але тыя людзi прыйдуць сюды надта позна. Бо недаступныя пальмавыя гаi цi некрануты пыл ракушнiку сваю сама каштоўную долю ўжо ўручылi нам: яны дарылi ўсяго толькi гадзiну захаплення, i перажылi гэтую гадзiну мы.

Што такое пустыня? Мне было наканавана аднойчы апынуцца ў самым яе сэрцы. У 1935 годзе я ляцеў у Iндакiтай, а апынуўся ў Егiпце, на мяжы з Лiвiяй, у палоне пяскоў, як у смале, i ўжо думаў, што i загiну там. Вось як гэта было.

VII. У сэрцы пустыні

1

На падыходзе да Мiжземнага мора мяне сустрэла нiзкая воблачнасць. Я знiзiў вышыню да дваццацi метраў. Лiвень хвошча ў ветравое шкло, а мора, здаецца, аж дымiць. Як нi напружваю зрок, нiчога ў гэтай каламуцi не вiдно, хоць бы не напароцца на мачту якога судна.

Мой механiк Андрэ Прэво запальвае мне цыгарэту.

— Кавы…

Ён знiкае ў хвасце самалёта i вяртаецца з тэрмасам. П'ю. Час ад часу паддаю газу, каб падтрымаць шаг вiнтоў у дзве тысячы сто абаротаў. Акiдваю вокам цыферблаты: усе прыборы паслухмяныя, кожная стрэлка на сваiм месцы. Кiдаю хуткi позiрк на мора, якое парыць пад дажджом, як агромнiсты басейн з гарачай вадой. Калi б я быў на гiдраплане, я пашкадаваў бы, што яно такое "глухое". Але я на самалёце. "Глухое" мора цi не, тут усё роўна не сядзеш. I гэта невядома чаму надае мне недарэчнага адчування бяспекi. Мора належыць свету, якi мне чужы. Аварыя ў гэтай мясцiне не для мяне, яна нават не страшыць мяне: я зусiм не аснашчаны для мора.

Пасля паўтары гадзiны лёту дождж сiцхае. Хмары па-ранейшаму вельмi нiзкiя, але iх як няўтрымная ўсмешка ўжо працiнае святло. Я любуюся гэтым нетаропкiм выспяваннем добрай пагоды. Прадчуваю, што ўгары нада мной пласт белай кудзелi стаў зусiм тонкi. Бяру трошкi ўбок, каб абысцi лiвень: ужо няма патрэбы лезцi ў самую яго сэрцавiну. I вось першая прагалiна ў небе…

Я адчуваю яе раней, чым бачу, бо ўперадзе на моры заўважаю доўгую паласу колеру муравы, паляну светлай i густой зелянiны, нiбы рунь ячменю на поўднi Марока, якая так дападала да сэрца пасля трох тысяч кiламетраў пяскоў, калi я вяртаўся з Сенегала. Гэткае ж пачуццё ў мяне i тут — як на падыходзе да людскiх селiшчаў, i мяне агортвае ўзнёслая радасць. Абарочваюся да Прэво:

— Выкараскалiся, цяпер парадак!

— Дзiва што!..

Тунiс. Пакуль самалёт запраўляюць гаручым, я падпiсваю паперы. Але ў той момант, калi выходжу з кабiнета, да мяне даносiцца нейкi гук — гэтак плюхаецца ў ваду скакун. Глухi, без водгулля, усплёск. Мне iмгненна прыгадваецца ўжо чуты падобны гук: выбух у гаражы. Тады ад гэтага хрыплаватага кашлю загiнулi два чалавекi. Я абарочваюся да дарогi, што пралягае ўздоўж узлётнай паласы: над ёю курыць лёгкi пыл, там на поўнай хуткасцi сутыкнулiся два аўтамабiлi i застылi, раптоўна. як iльдамi, акутыя нерухомасцю. Туды бягуць людзi, бягуць i сюды, да канторы:

— Пазванiце… Доктара… Галава…

Сэрца маё сцiскаецца. У спакойным святле адвячорка лёсу ўдалося нанесцi свой удар. Загублена хараство, розум цi, можа, нават само жыццё… Пiраты пракралiся па пустынi, i нiхто не пачуў iхнiх бясшумных крокаў. I вось у лагернай стаянцы — кароткая мiтусня нападу. Затым усё зноў акрываецца залатавым спакоем. Ранейшы спакой, ранейшая цiшыня… А побач нехта кажа праламаны чэрап. Не, не хачу нiчога ведаць пра гэты нерухомы скрываўлены лоб. Адварочваюся ад дарогi i крочу да свайго самалёта. Але ў душы варушыцца нейкае прадчуванне небяспекi. I неўзабаве я зноў пачую яго, гэты ж гук. Калi на хуткасцi дзвесце семдзесят кiламетраў у гадзiну я ўзару наканаванае мне чорнае плато, да мяне данясецца той жа хрыплаваты кашаль: тое ж самае грознае "кха" лёсу, якi ўсё-такi падсцярог нас.

У дарогу, на Бенгазi.

2

У дарогу. Сцямнее толькi праз дзве гадзiны. Але ўжо на падлёце да Трыпалiтанii я зняў чорныя акуляры. I пясок вызалочваецца. Божа, якая пустынная гэта планета! I мяне зноў апаноўвае думка, што рэкi, шаты дрэў i людскiя селiшчы сваiм узнiкненнем абавязаны толькi збегу шчаслiвых абставiн. Бо наша Зямля — гэта ж такое засiлле скалаў i пяску!

Але ўсё гэта чужое мне, я жыву ў свеце палёту. Я адчуваю, як паволi апускаецца ноч, у якую ўваходзiш, бы ў храм. Праз таiнства асноўных рытуалаў уваходзiш у безаглядны, бязрадны роздум. Усё зямное спакваля страчвае свае абрысы i хутка зусiм знiкне. Увесь гэты краявiд унiзе яшчэ азораны бледным прызмеркавым святлом, але ўжо расплывiсты i цьмяны. I я не ведаю нiчога, паўтараю, нiчога, што было б вартасней гэтай гадзiны. Той, хто спазнаў невытлумачальнае, палкае захапленне палётам, разумее мяне.

Я спакваля выракаюся сонца. Выракаюся вялiзных вызалачаных абшараў, якiя далi б мне прытулак у выпадку аварыi… Выракаюся арыенцiраў, якiя не далi б мне збiцца з дарогi. Выракаюся абрысаў гор на небасхiле, якiя дапамаглi б мне не наляцець на iх. Я ўступаю ў ноч. Я плыву ўсляпую, па прыборах. У мяне застаецца толькi адзiн саюзнiк — зоры…

Гэтае замiранне свету там, унiзе, адбываецца нетаропка. Паступова мне ўсё адчувальней не хапае святла. Зямля i неба паступова перамешваюцца. Дол, здаецца, прыўзнiмаецца i разбухае, нiбы пара. Першыя нябесныя свяцiлы трымцяць, быццам у зялёнай вадзе. Яшчэ не хутка настане час, калi яны ператворацца ў цвёрдыя пярлiнкi. Яшчэ не хутка можна будзе паназiраць за маўклiвай гульнёй знiчак. У пэўныя ночы мне выпадала бачыць такi густы iмклiвы зарапад, што здавалася, там, у сузор'ях, усхадзiўся моцны вецер.

Прэво правярае асвятленне i запасныя лямпы. Абгортваем лямпачкi чырвонай паперай.

— Яшчэ раз…

Ён дадае яшчэ адну столку, шчоўкае выключальнiкам. Але святло яшчэ занадта яркае. Быццам на засветленым здымку, ад яго толькi зблякнуць i без таго ледзь улоўныя абрысы знешняга свету. Знiкне тоненькая мiгатлiвая плёнка, якою з наступленнем цемнаты падчас яшчэ ахiнаюцца ўсе прадметы. Вось i ноч настала. Але гэта яшчэ не сапраўдная ноч. Яшчэ не схаваўся сярпок месяца. Прэво нырае ў хваставое аддзяленне i вяртаецца з сандвiчам. Я скубу гронку вiнаграду. Мне не хочацца есцi. Мне не хочацца нi есцi, нi пiць. I я зусiм не стамiўся, здаецца, магу хоць дзесяць гадоў так ляцець.

Месяца ўжо няма.

Бенгазi адзываецца ўжо ў непрагляднай ночы. Бенгазi спачывае на дне такой глыбокай цемрадзi, што нават зарава няма над iм. Я заўважыў горад толькi на самым падлёце да яго. Шукаю пасадачную пляцоўку — ага, вось яна, па краях успыхваюць чырвоныя агнi. Выразна акрэслiваецца чорны прамавугольнiк. Разварочваюся. Святло пражэктара, скiраванага ў неба, уздымаецца ўгору, як слуп полымя, апiсвае дугу i пракладае па аэрадрому залатую дарожку. Я раблю яшчэ адзiн круг, каб заўважыць усе магчымыя перашкоды. Начное абсталяванне гэтага аэрадрома проста цудоўнае. Збаўляю газ i планiрую, быццам апускаюся ў чорную ваду.

Калi я прызямляюся, па мясцоваму часу роўна дваццаць тры гадзiны. Я падрульваю да пражэктара. У тугiм святле пражэктара мiльгаюць, выбягаючы з цемры i зноў прападаючы ў ёй, надзвычай пачцiвыя афiцэры i салдаты. Глядзяць мае паперы, запраўляюць самалёт гаручым. Праз дваццаць хвiлiн я магу ляцець далей.

— Зрабiце вiраж i прайдзiце над намi, каб мы ведалi, што ў вас усё добра.

У дарогу.

Без нiякiх затрымак вырульваю на залатую дарожку, качуся да цёмнай прамоiны ўперадзе. Мой "Сiмун" адрываецца да зямлi куды раней, чым скончылася паласа. Пражэктар следуе за мной, i мне цяжка зрабiць вiраж. Нарэшце прамень адводзяць убок — здагадалiся, што мяне слепiць. Раблю разварот з наборам вышынi, у твар нечакана зноў б'е пражэктар, але ён толькi на мiг датыкаецца да мяне i слiзгае далей, адводзiць убок сваю залатую флейту. Гэтак там, на зямлi выказваюць мне сваю найшчырэйшую прыязнасць i ўвагу. I вось я зноў бяру курс на пустыню.

Метэастанцыi Парыжа, Тунiса i Бенгазi паабяцалi мне спадарожнага ветру сiлай трыццаць — сорак кiламетраў у гадзiну. У такiм разе, можна разлiчваць на ўсе трыста. Бяру курс правей, на сярэдзiну прамой, якая злучае Александрыю з Каiрам. Такiм чынам я абмiну небяспечныя зоны ўзбярэжжа, i хоць буду ляцець невядомым маршрутам, я абавязкова — цi справа, цi злева — злаўлю агнi аднаго з гэтых гарадоў цi хоць бы далiны Нiла. Калi вецер не пераменiцца, мой палёт зойме тры гадзiны дваццаць хвiлiн. Калi аслабне — тры сорак пяць. I я пачынаю адольванне тысячы, пяцiдзесяцi кiламетраў пустынi.

Месяца ўжо няма. Вакол адна чорная смала — па самыя зоры. На ўсiм шляху я не прыкмечу нi агеньчыка, не ўбачу нiводнага арыенцiра, да самага Нiла я адрэзаны ад людзей, таму што i радыё на борце няма. Я нават не спрабую назiраць яшчэ за чым-кольвечы, апрача компаса i альтметра Сперы. Мяне ўжо нiшто не цiкавiць, апрача размеранага дыхання тонкай зiхоткай крэскi на цёмнай прыборнай дошцы. Калi Прэво перасядае на iншае месца, я звяраюся з прыборам i асцярожна выроўнiваю машыну. I падымаюся на вышыню дзве тысячы метраў, туды, дзе, як мне паведамiлi, дзьме сама спрыяльны вецер. Зрэдку запальваю лямпачку, каб праверыць работу матора — не ўсе прыборы ў мяне асветлены, — але большую частку часу я праводжу ў змроку, сярод маiх драбнюткiх сузор'яў, якiя выпраменьваюць тое ж нежывое, тое ж невычэрпнае i загадкавае святло, што i сапраўдныя зоры, i размаўляюць на той жа мове. I я таксама, як астраном, чытаю кнiгу нябеснай механiкi. Я таксама засяроджаны i далёкi да ўсяго зямнога. У вонкавым свеце ўсё быццам вымерла. А тут толькi Прэво, якi пасля доўгага змагання з сабой нарэшце ўсё-такi здаўся i задрамаў, i цяпер яшчэ паўней я адчуваю адзiноту. Тут толькi роўнае ракатанне матора ды гэтыя спакойныя зоркi на прыборнай дошцы перада мною.

I ўсё-такi я задумваюся. Месяц нам сёння не саюзнiк, радыё ў нас няма. Нiводная сама тоненькая нiтачка не звяжа нас са светам, пакуль мы не выйдзем да ланцужка агнёў на Нiле. Мы цяпер па-за ўсiм на свеце, адзiн толькi матор утрымвае нас i не дае прапасцi ў гэтай смале. Як у казцы, мы перасякаем мёртвую далiну, чорную далiну выпрабаванняў. Тут не спадзявайся на дапамогу. Тут не спадзявайся на прабачэнне сваiм пахiбкам. Мы аддадзены волi лёсу.

З-за прыборнай дошкi ў адным месцы праточваецца промнiк святла. Буджу Прэво, каб ён прытушыў яго. Прэво, як мядзведзь, варушыцца ў цемры, фыркае, вылазiць са свайго кутка. Засяроджана майструе нешта з насовак i чорнай паперы. Промнiк святла знiкае. Ён занадта рэзка ўрываўся ў гэты свет. Ён быў зусiм недарэчы тут, сярод бледнага, бясстраснага фасфарычнага свячэння прыбораў. Гэта было святло начнога шынка, а не зоркi. Да таго ж ён сляпiў мяне, зацямняў мiгценне прыбораў.

Мы ляцiм ужо тры гадзiны. I раптам справа ўспыхвае нейкае дзiўнае мiготкае святло. Разглядваю яго. За сiгнальным агнём на канцы крыла, якi дагэтуль быў нябачны мне, цягнецца доўгi блiшчасты след. Нейкае хiсткае ззянне, якое то з'яўляецца, то знiкае: ага, гэта ж я ўваходжу ў воблака. Гэта яно адлюстроўвае сiгнальны агонь. На падыходзе да маiх арыенцiраў я аддаў бы перавагу чыстаму небу. Над крылом самалёта ўзнiкае светлы нiмб. Ззянне ярчэе, цяпер яно ўжо ўстойлiва прамянiцца, як ружовы букет. Мяне моцна ўстрэсвае — пачынаецца гайданка. Я лячу недзе ў вантробах кучавых аблокаў, таўшчыня якiх мне невядомая. Паднiмаюся на вышыню дзве пяцьсот — вакол усё тое ж. Спускаюся да тысячы метраў. Агнявы букет быццам прырос да крыла i толькi разгарэўся яшчэ ярчэй. Ну добра. Ну што ж. Нiчога не трэба. Я стараюся не думаць пра гэта. Што будзе, тое будзе. Але мне ўсё-такi не даспадобы гэтае асвятленне — карчма, дый годзе.

Я пачынаю разважаць: "Што я трошкi танцую тут — гэта нармальная з'ява, гэта зразумела, але мяне ўсю дарогу трошкi трэсла, нягледзячы на чыстае неба i вышыню. Вецер нiколечкi не аслаб, значыць, мая хуткасць напэўна перавышала трыста кiламетраў у гадзiну". Зрэшты, я нiчога дакладна не ведаю, паспрабую сарыентавацца, калi выйду з хмар.

I вось выходжу. Букет раптоўна знiкае. Менавiта па яго знiкненню я i даведваюся, што выйшаў з аблокаў. Я ўзiраюся перад сабой i заўважаю, наколькi можна разлiчыць, вузкi прасвет, а далей зноў сцяна кучавых аблокаў. I зноў ажыў букет на крыле.

Вынырнуўшы на iмгненне, я зноў вязну ў чорнай смале. Гэта пачынае непакоiць, я лячу ўжо тры з паловай гадзiны, вось-вось Нiл, калi я не памылiўся ў разлiках. Мне, можа, i ўдасца заўважыць яго ў прасветах, але на гэта мала шанцаў, бо прасветы вельмi рэдкiя. Я не адважваюся апусцiцца яшчэ нiжэй: калi, выпадкам, хуткасць была меншая, чым я думаў, то пада мной яшчэ ўзвышша.

Я пакуль не адчуваю вялiкай трывогi, проста баюся страцiць шмат часу. Але я ведаю, калi надыдзе канец майму спакою: праз чатыры гадзiны пятнаццаць хвiлiн лёту. Праз гэты час, нават калi б зусiм не было ветру — а вецер, вядома, быў, — далiна Нiла не магла не застацца ззаду.

Калi я трапляю ў кудзелю аблокаў, агняны букет на крыле адкiдвае ўсё болей i болей таропкiя, мiгатлiвыя водблiскi, затым раптоўна гасне. Мне не падабаюцца гэтыя зашыфраваныя перагаворы з дэманамi ночы.

Уперадзе загараецца зялёная зорка, праменная, нiбы маяк. Што гэта, зорка цi маяк? Зусiм не падабаецца мне i гэтае ненатуральнае святло, гэтае свяцiла чараўнiка, гэтыя небяспечныя запросiны.

Прачнуўся Прэво, запальвае лямпачку, правярае абароты матора. Я адмахваюся ад яго i ягоных лямпачак. Якраз трапiўся прасвет у хмарах, i я карыстаюся гэтым, каб зiрнуць, што там, унiзе. Прэво зноў упадае ў дрымоту.

Зрэшты, нiчога там не выглядзiш.

Ляцiм ужо чатыры гадзiны пяць хвiлiн. Падышоў Прэво, сеў побач.

— Пара было б ужо прыбыць у Каiр…

— Даўно пара…

— Што гэта там, зорка? Можа, маяк?

Я трошкi збавiў хуткасць, ад гэтага i прачнуўся Прэво. Ён вельмi чуйны да любых перамен у голасе матора. Я пачынаю павольна знiжацца ў надзеi выслiзнуць з-пад аблокаў.

Перад гэтым я зверыўся па карце. У любым выпадку я прамiнуў пласкагор'i, пада мной нiшто не павiнна ўзвышацца над узроўнем мора: я нiчым не рызыкую. Прадаўжаю знiжацца i раблю паварот на поўнач. Гэтак я абавязкова пабачу агнi абодвух гарадоў. Я iх, безумоўна, пераляцеў, значыць, агнi з'явяцца злева. Цяпер я лячу пад скопiшчам аблокаў. Але злева адно спусцiлася яшчэ нiжэй, трэба яго абысцi. Каб не трапiць да яго ў пастку, я разварочваюся i бяру куре на норд-норд-ост.

Не, гэтае воблака апускаецца ўсё нiжэй i засланяе мне ўвесь далягляд. Я не асмельваюся знiзiцца яшчэ больш. Я ўжо i так на вышынi чатырохсот метраў, так паказвае мой вышынямер, але хто ведае, якi тут цiск. Прэво нахiляецца да мяне. Крычу яму: пайду да мора, там буду знiжацца, а то яшчэ наскочым на што-небудзь…

Зрэшты, нiчога невядома, можа, я ўжо лячу над морам. Цемра пад гэтай хмарай проста апраметная. Прыпадаю да шкла. Хоць бы што-кольвечы разгледзець унiзе. Я намагаюся. Хоць бы якi агеньчык мiгнуў, хоць бы якая-небудзь вяха. Я нагадваю чалавека, якi засяроджана корпаецца ў прыску. Якi сiлiцца адшукаць у нетрах ачага хоць адну жарынку жыцця.

— Марскi маяк!

Мы адначасова ўбачылi гэтую мiгатлiвую пастку! Якое вар'яцтва! Дзе ён быў, гэты прывiдны маяк, гэтая выдумка ночы? Бо ў тую ж секунду, калi мы з Прэво нахiлiлiся, каб разгледзець яго за трыста метраў пад намi, раптоўна…

— А!

Здаецца, толькi гэта ў мяне i вырвалася. Здаецца, я толькi i адчуў, як наш свет скалануўся i затрашчаў, гатовы разляцецца на друзачкi. На хуткасцi дзвесце семдзесят кiламетраў у гадзiну мы ўрэзалiся ў дол.

Потым сотую долю секунды я чакаў: вось агромнiстай пунсовай зоркай палыхне выбух, i мы абодва знiкнем… Нi Прэво, нi я зусiм не хвалявалiся. Я ўлавiў у сабе адно толькi гэта бязмежнае чаканне, чаканне асляпляльнай зоркi, якая ў тую ж секунду павiнна была знiшчыць нас. Але пунсовай зоркi ўсё не было. Было толькi нейкае жорсткае скалананне, якое руйнавала нашу кабiну, вырывала вокны, на сотню метраў убок адшпурвала кавалкi абшыўкi, да вантробаў напаўняючы нас сваiм грукатам. Самалёт калацiўся, як нож, запушчаны здалёк у цвёрды камель. Нас шалёна трэсла i падкiдала. Секунда, другая… Самалёт усё тросся, i я з нейкай дзiкай нецярплiвасцю чакаў, калi гэтая нерастрачаная сiла разарве яго, як гранату. Але падземныя штуршкi прадаўжалiся, а канчатковага выбуху ўсё не было. I я нiчога не цямiў, што ж гэта робiцца. Я не разумеў нi гэтага скаланання, нi гэтага гневу, нi гэтай бясконцай адтэрмiноўкi… пяць… шэсць секунд… Нечакана нас так шалёна крутанула, што вылецелi праз акно кабiны нашы цыгарэты i рассыпалася правае крыло, — потым усталявалася цiшыня. Усё здранцвела i замерла. Я крыкнуў Прэво:

— Выскоквайце! Хутчэй!

— Згарым! — усклiкнуў ён.

I мы кульнулiся праз вырванае акно. Спынiлiся толькi метраў за дваццаць.

— Вы цэлы? — пытаюся ў Прэво.

— Цэлы! — адказвае ён.

Але чамусьцi трэ калена.

— Паскачыце, пабегайце, прысягнiце, што ў вас нiчога не зламана! — прашу я.

А ён у адказ:

— Нiчога, гэта аварыйная помпа…

Мне мроiлася, што ён вось-вось рассыплецца, развалiцца напалам, а ён, утаропiўшыся ў адну кропку, усё паўтараў:

— Гэта аварыйная помпа!..

"Ён звар'яцеў, — падумаў я, — зараз пусцiцца ў скокi…"

Але, адарваўшы вочы ад самалёта, якi нарэшце перастаў гарэць, ён паглядзеў на мяне i паўтарыў:

— Нiчога, гэта аварыйная помпа ўдарыла мяне па калене.

3

Проста неверагодна, што мы засталiся жывыя. З электрычным лiхтарыкам у руцэ iдзём па следзе самалёта на зямлi. Ужо праз дзвесце пяцьдзесят метраў ад таго месца, дзе ён спынiўся, натыкаемся на пакарэжанае жалезнае ламачча абшыўкi, расшпурлянае ўздоўж усяго шляху машыны па пяску. Удзень мы ўбачым, што мы амаль па датычнай наткнулiся на спадзiсты адхон вяршынi нейкага пустыннага плато. У месцы сутыкнення яма ў грунце нагадвае яму ад плуга. Самалёт, не перавярнуўшыся, як нейкая рэптылiя, пузам праклаў сабе дарогу, памагаючы яраснымi рухамi хваста. Поўз на хуткасцi дзвесце семдзесят кiламетраў у гадзiну. Несумненна, мы абавязаны жыццём гэтым чорным, круглым, падатлiвым камяням, якiя ляжалi тут, нiбы шары на бiльярдным стале.

Прэво адключае акумулятары, каб часам не ўзнiк пажар ад кароткага замыкання. Я прыпiраюся да матора i прыкiдваю: усе чатыры гадзiны пятнаццаць хвiлiн лёту на мяне дзейнiчала сiла ветру з хуткасцю ў пяцьдесят кiламетраў у гадзiну, мяне сапраўды ўвесь час пагойдвала. Але, можа, ён дзьмуў не так, як нам прадказвалi, а мяняўся — а хто ведае, у якiм кiрунку. Значыць, вызначыць, дзе мы знаходзiмся, можна з дакладнасцю кiламетраў у чатырыста…

Прэво сядае побач i кажа:

— Проста неверагодна, што мы жывыя…

Я маўчу i не адчуваю нiякай радасцi. Мяне працяла адна подумка i ўжо не дае спакою.

Прашу Прэво запалiць свой лiхтарык, каб ён служыў мне маяком, а сам са сваiм лiхтарыкам у руцэ адыходжу. Iду напрамкi ўперад, уважлiва гляджу пад ногi. Крочу нетаропка, раблю шырокi паўкруг, зноў i зноў мяняю кiрунак. Я пiльна ўзiраюся долу — гэтак шукаюць згублены пярсцёнак. Зусiм нядаўна я вось гэтак шукаў на зямлi жывую iскрынку. Я iду ўсё далей i далей у цемрадзь, схiлiўшыся над белым колам, якое вяду з сабою. Значыць, сапраўды… Значыць, сапраўды… Павольна вяртаюся да самалёта. У роздуме сядаю ля кабiны. Я шукаў хоць якую-кольвечы зачэпку для надзеi. I не знайшоў яе. Я шукаў хоць якую-кольвечы адмету жыцця, але жыццё не падало мне анiякага знаку.

— Прэво, я не бачыў нi калiўца травы…

Прэво маўчыць, i я не ведаю, цi зразумеў ён мяне. Мы яшчэ пагаворым пра гэта, калi заслона будзе паднята, калi настане дзень. Нiчога не адчуваю, адну толькi страшэнную стому, i думаю: "Апынуцца пасярод пустынi, калi арыентуешся з дакладнасцю да чатырохсот кiламетраў…" Я рыўком ускокваю на ногi:

— Вада!

Бакi з гаручым, бакi з маслам прабiты. Нашы запасы вады таксама выцеклi. Пясок выпiў усё. Знаходзiм прадзiраўлены тэрмас, у iм уцалела з паўлiтра кавы, на дне другога — з чвэрць лiтра белага вiна. Працэджваем гэтае пiтво i злiваем у адзiн посуд. Яшчэ знайшлiся некалькi гронак вiнаграду i адным-адзiны апельсiн. I я прыкiдваю: "Гэтага недстаткова i на пяць гадзiн шляху па спякотнай пустынi…"

Мы ўладкоўваемся ў кабiне, будзем чакаць дня. Я кладуся спаць. Ужо засынаючы, падводжу вынiкi нашай прыгоды: мы абсалютна не ведаем, дзе знаходзiмся. У нас няма i лiтра вадкасцi. Калi мы не дужа адхiлiлiся ад трасы, нас адшукаюць у лепшым выпадку праз тыдзень, а гэта будзе занадта позна. А калi нас занесла далёка ўбок, то знойдуць праз паўгода. Няма чаго разлiчваць на самалёты: нас будуць шукаць у прасторы ў тры тысячы квадратных кiламетраў.

— Ах, шкода… — прамаўляе Прэво.

— Што?

— Усё ж магло скончыцца адразу!..

Але не варта так хутка адмаўляцца ад жыцця. Мы з Прэво бяром сябе ў рукi. Нельга трацiць надзеi, хай сабе цень надзеi — i, можа, адбудзецца цуд i выратаванне ўсё-такi прыйдзе з неба. Тым больш нельга сядзець на месцы, — а раптам паблiзу маецца якi-небудзь аазiс? Будзем хадзiць i шукаць цэлы дзень. А вечарам вернемся да самалёта. А перад адыходам вялiкiмi лiтарамi занатуем на пяску, дзе мы i што мяркуем рабiць.

Скручваюся ў клубок i засынаю аж да дня. Якое шчасце заснуць! Стома агортвае мяне безлiччу зданяў. Я не самотны ў пустынi, мая дрымота напоўнена галасамi, успамiнамi, пошапам прызнанняў. Мне яшчэ не хочацца пiць, я добра адчуваю сябе, я аддаюся сну, як прыгодзе. I ява адступае…

О, усё зусiм перайначылася, калi настаў дзень!

4

Я вельмi любiў Сахару. Я шмат начэй правёў у краi няскораных плямёнаў. Не раз прачынаўся сярод бязмежных бялёсых пяскоў, хвалiстых, як мора ад ветру. I засынаў пад крылом самалёта i чакаў дапамогi, — але цяпер гэта не iшло нi ў якое параўнанне.

Мы караскаемся па схiлах гарбатых узгоркаў. Дол — пясок, цалкам укрыты тонкiм слоем блiскучых чорных каменьчыкаў. Нагадваючы металiчную луску, купалы ўзгоркаў блiшчаць, як кальчуга. Мы трапiлi ў свет мiнералаў. Усё вакол закута ў браню.

Адолееш адзiн высокi пагорак, а воддаль узнiмаецца другi, гэткi ж блiскучы i чорны. Iдзём, шкрабаючы дол нагамi, каб пакiнуць па сабе пуцяводную нiць i потым вярнуцца па ёй назад, да самалёта. Крочым тварам да сонца. Насуперак усякай логiцы я вырашыў узяць курс на ўсход, хоць усё, i метэастанцыi, i час, праведзены ў палёце, прымушалi меркаваць, што я пераляцеў Нiл. Але калi я наважыўся трошкi прайсцi ў кiрунку на захад, мне богведама чаму стала нейк зусiм не па сабе. Не, на захад пойдзем заўтра. I ад поўначы пакуль адмовiмся, хоць гэтая дарога i вядзе да мора. Праз тры днi, калi мы ў паўтрызненнi вырашылi канчаткова пакiнуць разбiты самалёт i iсцi, iсцi, пакуль не пападаем, мы зноў-такi рушылi на ўсход. Дакладней, на ост-норд-ост. I гэта зноў-такi насуперак усякай логiцы, як, зрэшты, i насуперак усялякай надзеi. I потым, калi ўжо будзем уратаваны, мы выявiм, што нiякi iншы кiрунак не прынёс бы нам збавення, бо калi б мы пайшлi на поўнач, нам, надта ўжо знямоглым, усё роўна не ўдалося б дабрацца да мора.

Якой бы недарэчнасцю нi выглядала гэта, сёння мне здаецца, што пазбаўлены люб-якой падказкi, якая магла б прадвызначыць наш выбар, я абраў гэты напрамак толькi таму, што ён выратаваў у Андах майго сябра Гiёмэ, якога я так доўга шукаў. Ён падсвядома стаў для мяне напрамкам да жыцця.

Пасля пяцi гадзiн шляху краявiд мяняецца. Адзiнокая рака пяску нiбыта сцякае ў нейкую лагчынку, i мы пускаемся па ёй. Iдзём хутка, нам трэба прайсцi як мага болей i да ночы вярнуцца назад, калi нiчога не нагабаем. Раптоўна я спыняюся як укопаны:

— Прэво!

— Што?

— Сляды…

Калi ж гэта мы забылiся пакiдаць за сабой баразну? Калi мы не адшукаем яе — канец.

Вяртаемся назад, але бяром трошкi правей. Адыдзем як мага далей, павернем яшчэ раз пад прамым вуглом i тады напэўна перасячом стары след.

Звязаўшы гэтую нiтку, прастуем далей. Спёка ўзмацняецца, а з ёю нараджаюцца i мiражы. Але гэта пакуль сама элементарныя мiражы. На даляглядзе вялiкае возера, а падыдзеш блiжэй — i няма яго. Вырашаем перайсцi пясчаную лагчыну, падняцца на сама высокi ўзгорак i агледзець наваколле. Iдзём ужо шэсць гадзiн. Адмахалi, вiдаць, добрых трыццаць пяць кiламетраў. Узбiраемся на вяршыню намечанага чорнага купала i моўчкi сядаем. Унiзе пясчаная рака, па якой мы iшлi, упадае ў пясчанае мора, без адзiнага каменьчыка — зiхоткая белата слепiць, рэжа вочы. Пустыня, як вокам ахапiць — пустыня. Але ўдалечынi пералiвы святла ствараюць новыя мiражы, куды болей хвалявальныя. Там узнiмаюцца крэпасцi i мiнарэты, высозныя будынiны з. выразнымi абрысамi. Яшчэ прыкмячаю вялiкую цёмную пляму, якая здаецца зялёным гаем, але яна аказваецца воблакам — апошнiм з тых, што ўдзень рассейваюцца i зноў уваскрасаюць пад вечар. Той гай — усяго толькi цень кучавога воблака.

Далей iсцi няма сэнсу, гэта нiчога не дасць. Трэба вяртацца да самалёта, гэты чырвона-белы бакен, магчыма, заўважаць нашы таварышы. Хоць я i не пешчу нiякiх надзей на iхнiя пошукi, i ўсё-такi толькi з паветра, можа прыйсцi выратаванне. А галоўнае, там, у самалёце, засталiся апошнiя кроплi вадкасцi, а мы болей не можам трываць, так хочацца пiць. Нам трэба вярнуцца — каб жыць. Мы вязнi гэтага жалезнага кола, мы ў палоне смагi, надоўга яна не адпусцiць.

Але як цяжка паварочваць назад, калi, магчыма, наперадзе — жыццё! Магчыма, там, за мiражамi, i сапраўды ўстаюць гарады, цячэ па каналах вада, зелянеюць лугi. Я ведаю, вярнуцца назад — проста неабходна. I ўсё ж, калi раблю гэты жудасны паварот, у мяне такое адчуванне, што я iду на дно.

Ляжым каля самалёта. За дзень мы адмахалi больш шасцiдзесяцi кiламетраў. Усё пiтво, якое ў нас было, выпiлi. Нiякiх прыкмет жыцця на ўсходзе не выявiлi, i анiводзiн наш таварыш у тым баку не пралятаў. Колькi мы яшчэ пратрымаемся? Нам ужо так хочацца пiць…

З абломкаў раструшчанага крыла склалi вялiкi касцёр. Прыгатавалi бензiн i лiсты толю, прапiтанага магнiем, якiя пры згараннi даюць рэзкi белы бляск. Пачакаем, каб зусiм сцямнела, i запалiм наш касцёр бедства… Але дзе яны, людзi?

I вось полымя ўжо шугае ўгору. Набожна глядзiм, як палае сярод пустынi наш сiгнальны агонь. Глядзiм, як ззяе ў мораку наша нямое праменнае пасланне. I я думаю — яно нясе ў сабе не толькi роспачную позву, але i любоў. Мы просiм пiць, але просiм i водгуку. Хай жа ўспыхне ў мораку ночы яшчэ якi-небудзь агонь, адны ж толькi людзi валодаюць агнём, хай жа яны адгукнуцца!

Мне мрояцца вочы жонкi. Адны гэтыя вочы, нiчога болей. Яны дапытлiва глядзяць на мяне. Мне мрояцца вочы ўсiх, для каго я, магчыма, нешта значу. I ўсе гэтыя вочы дапытлiва глядзяць на мяне. Мноства позiркаў дакарае мяне за маё маўчанне. Але я адгукаюся! Я адгукаюся! Адгукаюся, як толькi магу, я не магу распалiць яшчэ ярчэй гэты агонь у начы!

Я зрабiў усё, што мог. Мы абодва зрабiлi ўсё, што маглi: шэсцьдзесят кiламетраў амаль без вады. Цяпер нам ужо няма чаго пiць болей. Хiба ж гэта наша вiна, што мы не зможам доўга пратрымацца? Мы б i рады слухмяна застацца тут i пацягваць з нашых бiклагаў. Але ў тую секунду, як я ўбачыў дно алавянага кубачка, нейкi маятнiк пусцiўся адмерваць час. У тую секунду, як я ўвабраў асалоду апошняй кроплi, я пакацiўся пад адхон. Што я магу зрабiць, калi час адносiць мяне, як рака? Прэво плача.

Ляпаю яго па плячы. Я супакойваю яго:

— Прападаць дык прападаць…

А ён у адказ:

— Калi вы думаеце, што я аплакваю сябе…

Ну, канечне, я i сам спасцiг гэтую iсцiну. Вытрываць можна ўсё на свеце. I заўтра, i паслязаўтра я зноў пераканаюся, што вытрываць можна лiтаральна ўсё на свеце. Я толькi напалову веру ў перадсмяротныя пакуты. Не ўпершыню прыходжу да такой высновы. Неяк я ўжо думаў, што так i патану, не выбраўшыся з кабiны самалёта, але гэта не вельмi мучыла мяне. Потым зноў быў выпадак, калi я ўжо не спадзяваўся ўцалець, але я не ўпадаў у роспач. Вось i зараз я не адчуваю нiякiх мучэнняў. Заўтра я зраблю адкрыццi яшчэ болей здзiўляльныя. I хоць мы запалiлi гэткае агромнiстае вогнiшча, бог сведка, я ўжо не спадзяюся, што наш поклiч дойдзе да людзей!..

"Калi вы думаеце, што я сябе…" Вось яно, вось што сапраўды невыносна. Штораз, як перада мной узнiкаюць гэтыя вочы, дзе столькi чакання, мяне як апякае. Раптоўнае жаданне апаноўвае мной — ускочыць на ногi i апантана бегчы. Там — клiчуць на дапамогу, там — гiнуць!

Дзiўны абмен ролямi, але я заўсёды думаў, што гэтак яно i ёсць. Аднак толькi Прэво дапамог мне зразумець, як гэта слушна. Ну вось, i Прэво таксама не адчувае таго страху перад смерцю, пра якi нам прадудзелi вушы. Але iснуе нешта такое, чаго ён не можа перанесцi гэтак жа, як i я.

О, з якой бы лёгкасцю згадзiўся я заснуць, заснуць на ноч цi навекi! Калi заснеш, будзе ўжо ўсё роўна. I тады — бязмежны спакой! А гэтыя воклiчы, што вось-вось панясуцца адтуль, гэтыя агромнiстыя кастры адчаю… я не магу iх вынесцi. Я не магу склаўшы рукi спакойна глядзець, як гiнуць людзi! Кожная секунда нашага маўчання паволi забiвае тых, каго я люблю. I вялiкi гнеў ускiпае ўва мне: навошта гэтыя ланцугi, якiя не даюць мне своечасова дабегчы i выратаваць тапельцаў? Чаму гэты агромнiсты касцёр не разносiць наш крык па ўсiм свеце? Патрывайце… Мы iдзём!.. Мы iдзём!.. Мы выратуем вас!

Магнiй згарэў, полымя кастра чырванее i гасне. Засталася толькi купiнка жару, мы падаёмся да яе, каб пагрэцца. Вось i завершана наша зiхоткае пасланне. А што зыначылася ў свеце? Э, я выдатна ведаю, што анiчога не зыначылася. Бо наша малiтва не магла быць пачута.

Ну што ж. Буду спаць.

5

На досвiтку мы анучай сабралi з уцалелага крыла некалькi кропель расы ўперамешку з фарбай i маслам. Было да нудоты агiдна, але мы выпiлi. Раз нiчога лепшага не мелася, то, прынамсi, хоць вусны змачылi.

Пасля гэтага банкету Прэво сказаў:

— Добра, хоць рэвальвер ёсць.

Гэта нечакана абурыла мяне, i я са злоснай варожасцю абярнуўся да яго. Нiшто ў гэты момант не выклiкала б у мяне большай нянавiсцi, як чуллiвая сцэна. Мне пазарэз неабходна было верыць, што ўсё проста, вельмi проста. I нарадзiцца. I вырасцi. I памерцi ад смагi.

Скоса пазiраю на Прэво, гатовы абарваць яго, калi трэба, толькi б ён маўчаў. Але не, Прэво прамовiў гэта спакойна. Для яго гэта пытанне ахайнасцi. Ён падышоў да гэтай тэмы так, як быццам прапанаваў мне: "Давай памыем рукi". У такiм разе, усё ў парадку. Я i сам падумаў пра гэта яшчэ ўчора, калi на вочы трапiла скураная кабура. Я разважаў цвяроза, а не ў адчаi. З адчаем думаеш толькi пра iншых. Пра тое, што мы бяссiльныя супакоiць усiх тых, за каго мы ў адказе. Рэвальвер тут нi пры чым.

Нас усё яшчэ не шукаюць, дакладней, нас, безумоўна, шукаюць, але не там, дзе трэба. Найверагодней, у Аравii. Толькi на другi дзень нам суджана было пачуць рокат матора, але да гэтага часу мы ўжо адышлi ад сваёй разбiтай машыны. Гэты адзiны далёкi-далёкi гул не ўзрушыў нас. Дзве чорныя кропкi ў пустынi, усеянай чорнымi кропкамi камянёў, — мы нiяк не маглi спадзявацца, што нас заўважаць. I памылкай будзе, калi нехта некалi падумае, што я пакутаваў ад гэтага. Я не адчуваў нiякiх пакут. Мне здавалася, што нашы ратаўнiкi кружаць недзе ў iншым свеце.

Калi самалёт загублены ў пустынi, дзесьцi ў пространi ў сотнi тысяч квадратных кiламетраў, яго хутчэй чым за два тыднi адшукаць немагчыма: а нас, вiдаць, шукаюць скрозь ад Трыпалiтанii да Персiдскага залiва. Але сёння я яшчэ чапляюся за гэтую саломiнку, таму што болей спадзявацца няма на што. I я мяняю тактыку: пайду на разведку адзiн. Калi хто адшукае нас, Прэво падасць мне знак — запалiць касцёр… Але нiхто нас не адшукае.

I вось я адыходжу, i нават не ведаю, цi знайду ў сабе сiлы вярнуцца. Прыгадваецца ўсё, што мне вядома пра Лiвiйскую пустыню. Калi ў Сахары сорак адсоткаў вiльготнасцi, дык тут яна падае да васемнаццацi. I жыццё выпарваецца, як туманок. Бедуiны, падарожнiкi, афiцэры-каланiсты сцвярджаюць, што без вады тут можна пратрымацца толькi дзевятнаццаць гадзiн. Па дваццатай гадзiне ў вачах пачынаюць мiгцець блiскаўкi i — гэта пачатак канца: смага накiдваецца на вас i б'е, як маланка.

Але гэты паўночна-ўсходнi вецер, гэты ненармальны вецер, якi так ашукаў нас, якi насупор усiм прагнозам прыкаваў нас да гэтага плато, зараз, безумоўна, падоўжыць наша жыццё. Але цi нашмат ён адтэрмiнуе нам першыя блiскаўкi ў вачах?

Я адыходжу, i ў мяне такое адчуванне, што я на кволым чаўнаку плыву ў акiян.

I ўсё ж на свiтаннi ваколле выглядае не гэтак ужо i змрочна. I спачатку я крочу, засунуўшы рукi ў кiшэнi, як марадзёр. Учора ўвечары мы расставiлi сiло ля нейкiх загадкавых нор, i ўва мне ачнуўся браканьер. Перш-наперш iду праверыць пасткi: яны пустыя.

Значыць, я так i не нап'юся свежай крывi. Па праўдзе кажучы, я на гэта i не спадзяваўся.

Але я нiколечкi не расчараваны, наадварот, мяне даймае цiкавасць. Чым жывяцца гэтыя звяркi ў пустынi? Гэта, безумоўна, "фенэкi", пясчаныя лiсы, дробныя драпежнiкi велiчынёй з труса i з даўжэзнымi вушамi. Я паддаюся спакусе i iду па следзе аднаго звярка. След прыводзiць да пясчанага ручая, дзе кожны крок фенэка адбiўся вельмi выразна. Я любуюся тонкiм пальмавым лiстком, якi пакiдае гэта лапка з трыма растапыранымi веерам пальцамi. Уяўляю, як на золку мой даўгавухi прыяцель трушком перабягаў ад каменя да каменя i злiзваў начную расу. Вось сляды пайшлi радзей: мой лiс пабег. Вось яму сустрэўся сабрат, i яны падрупалi далей разам. Я з нейкай дзiўнай радасцю сачу за гэтай ранiшняй прагулянкай. Як хораша бачыць, што i тут ёсць жыццё. I я нават трошкi забываюся, што хачу пiць…

А вось нарэшце i кладоўкi маiх лiсак. Воддаль адзiн да аднаго, па аднаму на сто метраў ледзь вiднеюцца над пяском дробненькiя чэзлыя кусцiкi не вышэй супоўнiцы; яны ўсе ўнiзаны маленыкiмi залацiстымi слiмакамi. На золаку фенэк ходзiць па харчы. I тут я натыкаюся на адну з вялiкiх таямнiц прыроды.

Мой лiс затрымлiваецца не ля кожнага кусцiка. Аднаго, хоць на iм i шмат слiмакоў, ён не чапае. Другога абыходзiць з вiдавочнай асцярогай. Да некаторага наблiжаецца, але аб'ядае не цалкам. Знiмае два-тры слiмакi i адпраўляецца ў iншы "рэстаран".

Што гэта — гульня? Можа, ён адмаўляецца наталiць голад адразу, каб падоўжыць асалоду сваёй ранiшняй прагулянкi? Наўрад. Гульня занадта разумная, яе дыктуе неабходнасць. Калi фенэк накiнецца на першы ж нагабаны кусцiк, ён за два-тры сняданкi знiшчыць увесь свой жывы паёк. I кусцiк за кусцiкам скасуе ўвесь свой статак. Але фенэк вельмi баiцца перашкодзiць расплоду. I дзеля аднаго сняданка ён не толькi абягае добрую сотню гэтых рудых касмылiкаў, але нiколi не чэпiць з адной i той жа галiнкi двух слiмакоў падрад. Усё адбываецца так, як быццам ён усведамляе, чым рызыкуе. Калi б ён наядаўся безаглядна, ён пазводзiў бы ўсiх слiмакоў. А не стала б слiмакоў, не стала б i фенэкаў.

Сляды зноў прывялi мяне да нары. Фенэк ужо дома, ён, безумоўна, яшчэ здалёк пачуў мае цяжкiя крокi i цяпер у страху чакае. I я кажу яму: "Лiска мая, няма мне ратунку, але дзiва, мне ўсё роўна вельмi цiкава, як ты жывеш, як маешся…"

Стаю ў роздуме… Так, сапраўды, мусiць, можна прымiрыцца лiтаральна з усiм. Не замiнае ж чалавеку жыць i радавацца думка пра тое, што гадоў праз трыццаць ён, магчыма, памрэ. А трыццаць гадоў цi тры днi… тут уся справа ў тым, якой мерай мераць…

Толькi вось усплываюць перад вачыма вобразы, якiя лепей не ўспамiнаць…

Я зноў iду сваёй дарогай, стома ўсё мацнее, i нешта ўва мне змянiлася. Мiражоў няма, а я сам iх выдумляю…

— Э-гей!

Я з крыкам узнiмаю рукi — там чалавек, ён махае мне… Не, гэта проста чорны каменны слуп. Пустыня ажывае. Я хацеў разбудзiць гэтага соннага бедуiна, а ён ператварыўся ў счарнелы камель дрэва. У камель дрэва? Адкуль яно тут? Нагiнаюся, хачу падняць адламаную галiну: яна з мармуру! Выпростваюся i азiраюся: вось i яшчэ чорны мармур. Усё вакол усеяна абломкамi дагiстарычнага лесу. Сотнi тысяч гадоў таму назад ён, як храм, рухнуў пад страшэнным, першабытнай сiлы ўраганам. I стагоддзi дакацiлi да мяне гэтыя асколкi гiганцкiх калон, гладкiя, як сталёвыя брусы, акамянелыя, ашклянелыя, колеру тушы. Яшчэ можна ўбачыць, дзе ад камля адыходзiла голле, можна прасачыць жывыя звiвы дрэва, палiчыць кольцы на зрэзе. На гэты лес, напоўнены колiсь птаствам i музыкай, абрушыўся нейкi страшны праклён, i дрэвы ператварылiся ў слупы мiнералу. I я адчуваю, што гэтае наваколле мне варожае. Чарнейшыя, чым жалезныя даспехi ўзгоркаў, гэтыя велiчныя зломкi адпрэчваюць мяне. Што трэба мне, жывому, тут, сярод гэтага непадкупнага мармуру? Мне, тленнаму, мне, чыя плоць рассыплецца прахам, што трэба мне тут, у царстве вечнасцi?

З учарашняга дня я прайшоў кiламетраў з восемдзесят. Гэта, безумоўна, ад смагi ў мяне кружыцца галава. Цi, можа, ад сонца? Яно так зiхацiць на гэтых, нiбы нацёртых маслам, абломках, акамянелых камлях. На гэтым панцыры сусвету. Тут няма ўжо нi пяску, нi лiсаў. Гэта нейкае валатоўскае кавадла. I я брыду па гэтым кавадле. I сонца гулкiм молатам б'е мяне па галаве. Ах, вунь там…

— Э-гей! Э-ге-гей!

"Там нiкога няма, супакойся, ты трызнiш".

Так я ўгаворваю самога сябе, бо трэба апамятацца. Мне так цяжка не верыць сваiм вачам. Так цяжка ўтрымацца, каб не кiнуцца да таго каравана, што iдзе… вунь там… бачыш!..

— Дурню, ты яго проста выдумаў, ты i сам гэта ведаеш…

— У такiм разе, усё на свеце падман…

Усё на свеце падман, апрача гэтага крыжа за дваццаць кiламетраў ад мяне на вяршынi ўзгорка. Таго крыжа цi маяка…

Але ж мора не ў тым баку. Значыць, гэта крыж. Я цэлую ноч вывучаў карту. Марная работа, невядома ж, дзе мы. Але я прыпадаў да ўсiх паметак, якiмi абазначалася прысутнасць чалавека. I ў адным месцы натыкнуўся на маленькi кружок з гэткiм жа крыжам. Прагледзеў умоўныя абазначэннi на палях: царква, мiсiя цi манастыр. Побач з крыжам мелася чорная кропка. Зноў паглядзеў на палi: пастаянны калодзеж… Сэрца маё закалацiлася, i я голасна перачытаў: "Пастаянны калодзеж… Пастаянны калодзеж!" Хiба Алi-Баба i ўсе ягоныя скарбы могуць iсцi ў параўнанне з адным пастаянным калодзежам? Трошкi воддаль я заўважыў два белыя кружочкi. На палях значылася: "Часовы калодзеж". Гэта было ўжо не так дзiвосна. А за гэтай паметкай не мелася ўжо нiчога болей. Анiчога.

Вось яна, мiсiя цi манастыр! Манахi ўзнеслi на ўзгорку высачэзны крыж ратоўны знак для тых, хто гiне! I мне застаецца толькi адно: праставаць да яго. I мне застаецца толькi адно: бегчы прама да гэтых дамiнiканцаў…

— Але ў Лiвii толькi копцкiя манастыры.

— …прама да гэтых вучоных дамiнiканцаў. У iх цудоўная прахалодная кухня з чырвонай кафлi, а ў двары — дзiвосная ржавая помпа. I пад iржавай помпай… пад iржавай помпай, ну вядома ж… пад iржаваю помпай i знаходзiцца пастаянны калодзеж! О, якое гэта будзе свята, калi я пазваню ў дзверы, калi я ўдару ў звон!..

— Дурню, такiя дамы — у Правансе, дый там, дарэчы, няма нiякага звона.

— …я ўдару ў звон! Швейцар уздыме рукi ў неба i ўсклiкне: "Сам бог паслаў вас!" I склiча ўсю брацiю. I манахi кiнуцца да мяне. Яны ласкава прымуць мяне, як бяздомную сiрацiнку. I завядуць мяне на кухню. I скажуць: "Зараз, зараз, сын мой… мы толькi збегаем да пастаяннага калодзежа…"

А я — а мяне будзе аж калацiць ад шчасця… Але не, я не буду плакаць толькi ад таго, што там, на ўзгорку, ужо няма нiякага крыжа.

Усе абяцанкi захаду — адно ашуканства. Я паварочваю на поўнач.

Прынамсi, поўнач хоць напоўнена песняю мора. Ну вось, яшчэ адзiн перавал адолены — ах, якi далягляд!.. Вось ён, сама дзiвосны горад на свеце!

— Ты ж i сам ведаеш, гэта мiраж…

Так, я выдатна ведаю, што гэта мiраж. Мяне не ашукаеш, не! Але калi мне даспадобы гнацца за мiражом? Калi мне даспадобы спадзявацца? Калi мне даспадобы любiць гэты зубчасты горад, расквечаны сонцам? Калi мне даспадобы крочыць наперад, крочыць лёгка i хутка, бо я ўжо не адчуваю стомы, бо я шчаслiвы?.. Прэво са сваiм рэвальверам проста смешны! Мая схмялеласць куды прывабней. Я п'яны. Я памiраю ад смагi!

Прыцемак працверазiў мяне. Раптоўна спыняюся, мне робiцца страшна: я зайшоў вельмi далёка. У прыцемку мiраж прападае. Далягляд скiдае з сябе сваю мiшуру, свае свяшчэннiцкiя рызы. Цяпер гэта — далягляд пустынi.

— Вось i дамогся свайго! Зараз цябе агорне ноч, давядзецца чакаць свiтання, а да заўтра сляды твае сатруцца — i не будзе звароту.

— Тады ўжо лепей iсцi толькi наперад… Навошта зноў вяртацца назад? Мне ўжо не хочацца адступаць, а раптам я нарэшце ўбачу… раптам нарэшце ўбачу мора!..

— Дзе ты ўбачыш мора? Ты нiколi не дойдзеш да яго. Памiж iм i табою не меней трохсот кiламетраў. А каля вашага "сiмуна" цябе чакае Прэво! I, магчыма, яго ўжо заўважыў якi-небудзь караван…

Ну што ж, добра, я вярнуся, але спачатку пагукаю, а раптам непадалёк людзi:

— Эге-гей!

Ёсць жа людзi на гэтай алюджанай планеце!..

— Эгей, людзi!..

Я хрыпну. У мяне прападае голас. Проста смешна гэтак надрывацца… Аднак паспрабуем яшчэ раз:

— Лю-дзi!..

Гэта гучыць так ненатуральна i напышлiва…

I я паварочваю назад.

Пасля дзвюх гадзiн шляху заўважаю водблiск вялiзнага кастра. Прэво, устрывожаны маiм знiкненнем, распалiў яго ледзь не да неба. А!.. для мяне гэта не мае нiякага значэння!..

Яшчэ гадзiна хады… Яшчэ пяцьсот метраў. Яшчэ сто. Яшчэ пяцьдзесят.

— Ах!

Спыняюся як укопаны. Нястрымная радасць залiвае маё сэрца. Асветлены полымем, Прэво размаўляе з двума арабамi, якiя сядзяць, прыпёршыся да матора. Ён яшчэ не заўважыў мяне. Ён надта апанаваны сваёй уласнай радасцю. Ах, калi б гэта чакаў я, а не ён… я ўжо быў бы на волi! Радасна крычу:

— Эгей!

Абодва бедуiны ўскокваюць на ногi, абарочваюцца i глядзяць на мяне. Прэво пакiдае iх i iдзе мне насустрач. Я працягваю рукi. Прэво падхоплiвае мяне пад локаць. Я што — падаў? Кажу яму:

— Нарэшце яны тут!

— Хто?

— Арабы!

— Якiя арабы?

— Ды тыя, што тут, з вамi!..

Прэво дзiўна глядзiць на мяне i неяк нехаця, быццам процi волi давярае мне вялiкую тайну, кажа:

— Нiякiх арабаў тут няма…

Вось цяпер я, мусiць, заплачу.

6

Тут можна пражыць без вады толькi дзевятнаццаць гадзiн, а што мы пiлi з учарашняга вечара? Некалькi кропель расы на свiтаннi! Але па-ранейшаму пануе паўночна-ўсходнi вецер, i гэтая акалiчнасць трошкi запавольвае наша высыханне. Дзякуючы гэтай заслоне ў небе яшчэ збiраюцца воблакi, цэлыя горы аблокаў. Ах, калi б яны дайшлi да нас, калi б пайшоў дождж! Але ў пустынi дажджоў не бывае.

— Прэво, давай разрэжам адзiн парашут на трохкутнiкi. Раскладзём iх на пяску i прыцiснем каменем. Калi вецер не пераменiцца, на досвiтку выкруцiм гэтыя анучы ў бак з-пад гаручага, усё-ткi збярэцца хоць трошкi расы.

Мы разаслалi пад зоркамi шэсць белых посцiлак. Прэво зняў з самалёта бак. Заставалася толькi дачакацца ранку.

Сярод абломкаў Прэво знайшоў сапраўдны цуд — апельсiн! Дзелiм яго пароўну. Я неверагодна рады, i ўсё-такi адзiн апельсiн — так мала, нам трэба было лiтраў дваццаць вады!

Ляжу каля нашага начнога вогнiшча, гляджу на залатавы сонечны плод i думаю: "Людзi неведаюць, што гэта такое — апельсiн…" I яшчэ думаю: "Мы асуджаны, але i зараз, як ранiцай, гэта не замiнае мне радавацца. Вось я трымаю ў руцэ палову апельсiна — i гэта адна з сама раскошных хвiлiн у маiм жыццi". Кладуся на спiну, высмоктваю дольку за долькай i лiчу знiчкi. У гэты мiг я шчаслiвы, бясконца шчаслiвы. I я зноў думаю: "У жыццi кожнае становiшча — гэта своеасаблiвы свет, яго законы можна спасцiгнуць толькi знутры". Я толькi цяпер разумею, навошта асуджанаму на смерць апошняя цыгарэта i шклянка рому. Раней да мяне не даходзiла, навошта смяротнiку такая мiласцiна. А яна ж дорыць яму вялiкую асалоду. I калi ён усмiхаецца, усе думаюць — якая мужнасць! А ён усмiхаецца, бо яму прыемна выпiць рому. Людзi не ведаюць, што ў яго цяпер зусiм iншая мера, што гэтая апошняя часiна для яго — цэлае жыццё.

Мы сабралi мора вады: лiтры два, бадай. Бывай, смага! Мы ўратаваны, зараз мы нап'ёмся!

Алавяным кубачкам зачэрпваю вады з бака, але яна такая жоўта-зялёная i такая агiдная на смак, што, нягледзячы на пакутлiвую смагу, пасля першага ж глытка я ледзьве пераводжу дыханне. Я б высмактаў i гразь, але гэты ядавiты металiчны прысмак яшчэ мацней смагi.

Гляджу на Прэво — ён ходзiць кругаля, утаропiўшыся ў дол, нiбыта заклапочана шукае нешта. I раптам, не перастаючы кружыць, згiнаецца — блюе. Праз паўхвiлiны наступае мая чарга. Мяне б'юць такiя сутаргi, што я падаю на каленi i ўшчаперваюся пальцамi ў пясок. Мы не можам прамовiць i слова, чвэрць гадзiны нам выварочвае ўсе вантробы, пад канец выдзiрае ўжо адну жоўць.

Канец. Толькi яшчэ нудзiць трошкi. Але апошняя наша надзея рухнула. Не ведаю, чым абумоўлена наша няўдача — прапiткай парашута цi асадкам чатыроххлорыстага вугляроду на сценках у баку. Трэба было знайсцi iншы посуд цi iншае палатно.

Што ж, трэба спяшацца! Ужо дзень. У дарогу! Прэч з гэтага праклятага плато, будзем iсцi, iсцi, пакуль не пападаем мёртвыя. Гэтак iшоў па Андах Гiёмэ, з учарашняга дня я ўсё думаю пра яго. Я парушаю найстражэйшае правiла, якое загадвае заставацца каля разбiтага самалёта. Тут нас шукаць ужо не будуць.

I зноў пераконваемся — гэта не мы церпiм бедства. Церпяць бедства тыя, хто чакае нас! Тыя, каму так пагражае наша маўчанне. Тыя, каго ўжо катуе жахлiвая памылка. Немагчыма не кiнуцца да iх! Гiёмэ таксама па вяртаннi з Андаў расказваў мне, што ён бег на дапамогу тым, хто гiнуў! Гэтая iсцiна справядлiвая для ўсiх.

— Калi б я быў адным-адзiн у свеце, я лёг бы i ўжо не ўставаў, — кажа Прэво.

I мы iдзём, прама на ост-норд-ост. Калi Нiл мы пераляцелi, то цяпер кожны крок непапраўна заводзiць нас у нетры Аравiйскай пустынi.

Пра той дзень я болей нiчога не помню. Помню толькi, што я вельмi спяшаўся. Спяшаўся немаведама куды, хутчэй, хутчэй, усё роўна, што наперадзе, хай сабе i смерць. Прыгадваю таксама, што я iшоў, гледзячы сабе пад ногi, бо мяне жорстка даймалi мiражы. Час ад часу мы звяралi па компасе наш кiрунак. Час ад часу клалiся на пясок, каб трошкi перадыхнуць. Дзесьцi яшчэ я згубiў свой плашч, такi неабходны ўночы. А болей нiчога не помню. Памяць адзначае толькi вячэрнюю прахалоду. Я i сам быў ужо нiбы з пяску, i ўсё ўва мне сцерлася.

На адвячорку мы вырашылi зрабiць прывал. Я выдатна разумеў, што мы павiнны былi б iсцi далей: гэтая ноч без вады даканае нас. Але мы ўзялi з сабою кавалкi парашута. Калi атрута зыходзiць не ад прапiткi, то заўтра на золку, можа, мы i нап'ёмся. Паспрабуем яшчэ раз расправiць пад зорамi нашы пасткi для расы.

Але ў гэты вечар на поўначы ў небе няма нi хмурынкi. I вецер набыў ужо iншы прысмак. Памяняў ён i напрамак. Нас ужо абвявае гарачае дыханне пустынi. Вось яно, абуджэнне драпежнiка! Я адчуваю, як ён лiжа нам рукi i твар…

I ўсё-такi трэба зрабiць прывал, я зараз не прайду i дзесяцi кiламетраў. За тры днi я прайшоў больш ста васьмiдзесяцi кiламетраў i нiчога не пiў.

Мы ўжо гатовы спынiцца, i раптам Прэво кажа:

— Прысягаю вам, гэта возера!

— Вы звар'яцелi!

— Дык ужо ж цямнее, якiя зараз могуць быць мiражы?

Я маўчу. Я даўно перастаў верыць сваiм вачам. Калi гэта i не мiраж, дык выдумка хворага ўяўлення. I як Прэво яшчэ можа верыць?

А Прэво ўпарцiцца:

— Да яго хвiлiн дваццаць хады, я пайду пагляджу…

Гэтая ўпартасць раздражняе мяне:

— Схадзiце, прагуляйцеся… гэта карысна для здароўя. Але майце на ўвазе, калi яно i ёсць там, ваша возера, яно салёнае. I пайшло яно да д'ябла! Тым болей што яго ўвогуле няма.

Але Прэво, не адрываючы вачэй ад далягляду, ужо адыходзiць. Як знаёма мне гэтая самаўладная, неадольная цяга! I я думаю: "Такiя вось шаленцы i кiдаюцца пад колы паравоза". Я ведаю, Прэво не вернецца. Гэты бязмежны абшар, як прорва, зацягне яго, запамарочыць, i ён ужо не зможа павярнуць назад. Адыдзе трошкi воддаль i звалiцца. Ён памрэ там, я — тут, i ўсё гэта мае так мала значэння!..

Мною апанавала абыякавасць, а гэта ўжо кепска. Гэткае ж супакаенне я адчуў, калi тануў. Але цяпер я выкарыстоўваю яго, разлягаюся проста на каменнi i пiшу сваё апошняе пiсьмо. Маё пiсьмо такое цудоўнае! Такое годнае! Я шчодра адзяляю ўсiх мудрымi парадамi. Перачытваю яго з нейкiм пыхлiвым задавальненнем. Людзi некалi скажуць: "Дзiвоснае пiсьмо! Як шкада, што ён загiнуў!"

Цiкава, як доўга я яшчэ пратрымаюся? Спрабую сабраць слiну: колькi часу я не сплёўваў? Але слiны ўжо няма. Калi рот закрыты, нешта цягкае склейвае вусны. Яно засыхае i ўтварае звонку цвёрдую скарынку. Аднак глытаць пакуль яшчэ ўдаецца. I ў вачах яшчэ няма вогненных пераблiскаў. Вось замiгцiць гэтае вясёлкавае ззянне, i застанецца мне жыць усяго дзве гадзiны.

Ужо цёмна. Месяц прыкметна пакруглеў у параўнаннi з папярэдняй ноччу. Прэво не вяртаецца. Ляжу на спiне i выспельваю сваю наканаванасць. Мяне агортвае нейкае дзiўнае, ледзьве помнае пачуццё. Намагаюся разабрацца ў iм. Так… Так… Я плыву, я на караблi! Гэта я плыў у Паўднёвую Амерыку, распрасцёрты на верхняй палубе. Высока-высока мiж зорак пагойдвалася верхавiнка мачты. Мачты тут няма, але ўсё роўна я плыву ў невядомасць i не магу нiчога выначыць. Пiраты звязалi мяне i кiнулi на палубу свайго карабля.

Думаю пра Прэво, якi ўсё не вяртаецца. Я не пачуў ад яго нiводнай скаргi. Гэта вельмi добра. Мне было б невыносна чуць нечыя скаргi. Прэво сапраўдны мужчына.

Ага, вось ён, за пяцьсот метраў ад мяне, махае сваiм лiхтарыкам! Ён згубiў свой след! У мяне няма лiхтарыка, няма чым пасiгналiць у адказ — я ўстаю, крычу, але ён не чуе…

Яшчэ адзiн лiхтарык успыхвае за дзвесце метраў ад мяне, трэцi. Божа мiлы, ды гэта ж ратунак, мяне шукаюць!

Крычу:

— Аге-ей!

Але мяне не чуюць.

Тры лiхтары заклiкальна сiгналяць, зноў i зноў.

Я ж яшчэ не звар'яцеў. Я добра адчуваю сябе. I я спакойны. Пiльна ўглядваюся. За пяцьсот метраў ад мяне гараць тры лiхтары.

— Аге-ей!

Але мяне па-ранейшаму не чуюць.

I мяне ахоплiвае хвiлiнная панiка. Адзiная, якую я спазнаў. Ах, я ж яшчэ магу бегчы! "Пачакайце!.. Пачакайце!.." Зараз яны павернуць назад! Пойдуць шукаць у iншым месцы, а я загiну! Загiну на парозе жыцця, калi ўжо раскрылiся абдымкi, гатовыя мяне падтрымаць!..

— Эге-ей! Эге-ей!

— Эге-ей!

Пачулi! Я задыхаюся, я задыхаюся, але бягу. Бягу на голас, на крык "эгей!". Бачу Прэво — i падаю.

— О, калi я заўважыў гэтыя лiхтары!..

— Якiя лiхтары?

Так, ён адзiн.

На гэты раз я не адчуваю роспачы, толькi закiпае нейкi глухi гнеў.

— Ну, як ваша возера?

— Я iшоў да яго, а яно ўсё аддалялася. Я iшоў да яго цэлых паўгадзiны. I ўсё роўна было яшчэ вельмi далёка. I я вярнуўся. Але цяпер я ўпэўнены, гэта сама сапраўднае возера.

— Вы з глузду з'ехалi, вы проста з глузду з'ехалi! Навошта вы зрабiлi гэта?.. Навошта…

Што ён зрабiў? Што — навошта? Мяне душаць слёзы ад абурэння, хоць я i не ведаю, чым я так абураны. А Прэво хрыпла тлумачыць:

— Мне так хацелася знайсцi вады… У вас такiя белыя вусны!

Ах! Мой гнеў спадае… Я тру далонню лоб, я нiбы ачынаюся, i мне робiцца сумна. Цiха расказваю:

— Я ўбачыў тры агеньчыкi — зусiм выразна, вось як вас зараз бачу, i тут не можа быць нiякай памылкi… Паверце, Прэво, я бачыў iх!

Прэво доўга маўчыць.

— Ну вось, — прызнаецца ён нарэшце, — справы дрэнь.

У пустынi, дзе паветра не мае вадзяной пары, зямля хутка астывае. Робiцца вельмi холадна. Я ўстаю i пачынаю хадзiць. Але неўзабаве мяне ахоплiваюць невыносныя дрыжыкi. Мая абязводжаная кроў ледзьве цячэ па жылах, мяне працiнае ледзяны холад, — i гэта ўжо не проста холад ночы. Мяне ўсяго калоцiць, зуб на зуб не пападае. Я ўжо не магу ўтрымаць лiхтарык, так трасуцца рукi. Нiколi не быў адчувальны да холаду, а сканаю ад холаду — дзiўна, што толькi вытварае з чалавекам смага!

Я кiнуў недзе свой плашч, стамiўся несцi яго ў спёцы. А прастору спакваля запаўняе вецер. I я раблю адкрыццё, што ў пустынi няма жаднага прытулку. Пустыня гладкая, як мармур. Удзень тут не знойдзеш нi пасмачкi ценю, а ноччу яна аддае вас ва ўладу ветру. Нi дрэўца, нi кусцiка, нi каменя, дзе можна было б схавацца. Вецер налятае на мяне, як кавалерыя ў чыстым полi. Я кручуся, як ваўчок, каб уцячы ад яго. Кладуся на зямлю i зноў падымаюся, але цi ляжу я, цi стаю, мяне ўсё роўна сячэ гэтая ледзяная пуга. Я не магу бегаць, я не маю сiлы, я не магу ўцячы ад гэтых катаў, — i я падаю на каленi, ашчаперваю галаву рукамi i чакаю — зараз апусцiцца меч забойцы!

Трошкi пазней лаўлю сябе на тым, што я падняўся i, нiбы ў лiхаманцы, зноў iду, сам не ведаю куды! Дзе гэта я? Вось яно што — я пайшоў, i Прэво мяне клiча! Гэта яго воклiчы прывялi мяне ў прытомнасць…

Вяртаюся да яго, трасуся ўсiм целам, сутаргава ўздрыгваю. I разважаю: "Гэта не ад холаду. Гэта нешта iншае. Гэта канец". Усё маё цела высахла, у iм не засталося вiльгацi. Я гэтулькi хадзiў учора i пазаўчора, калi адправiўся на разведку адзiн.

Крыўдна памiраць ад холаду. Я ахвотней рушыў бы ў свае выдуманыя мiражы. Гэты крыж, гэтыя арабы, гэтыя лiхтары. У рэшце рэшт, гэта рабiлася нават цiкава. Я не хачу, каб мяне лупцавалi, як раба…

Але вось я зноў на каленях…

Мы захапiлi з сабой сёе-тое з аптэчкi. Сто грамаў чыстага эфiру, сто грамаў дзевяностаградуснага спiрту i бутэлечку з ёдам. Спрабую выпiць два-тры глыткi эфiру. Такое ўражанне, быццам я глытаю нажы. Бяру спiрт — не, адразу перацяло горла.

Выграбаю ў пяску ямку, кладуся ў яе i засыпаю сябе пяском. Наверсе толькi твар. Прэво адшукаў нейкiя кусцiкi i раскладвае цяпельца, якое адразу ж гасне. Прэво адмаўляецца закопвацца ў пясок. Лiчыць за лепшае прытанцоўваць. А што толку?

Горла ў мяне па-ранейшаму перацiснута, гэта кепская прыкмета, аднак я чуюся лепей. Я спакойны. Надзеi больш няма, а я спакойны. Звязанага па руках i нагах, нясе мяне пiрацкi карабель, плыву пад зоркамi, i спынiцца — не ў маёй уладзе. Але, бадай, я не гэткi ўжо й няшчасны…

Калi зусiм не варушыцца, холаду ўжо не адчуваеш. I я нерухома драмлю ў пяску. Болей я не варухнуся, а значыць, i пакутаваць не буду. Дарэчы, калi шчыра, пакут амаль няма… Пакуты злiваюцца ў суладдзi стомы i гарачкi. I ўсё абарочваецца кнiгай з малюнкамi, цудоўнай, трошкi жорсткай казкай… Толькi што вецер цкаваў мяне сабакамi, i, каб уцячы ад яго, я круцiўся ваўчком, як загнаны звер. Потым стала балюча дыхаць. Нехта навалiўся мне на грудзi каленам. Калена душыла. I я намагаўся скiнуць гэты цяжар, я адбiваўся ад анёла смерцi. Нiколi я не быў у пустынi адзiн. Цяпер я ўжо не веру ў рэальнасць наваколля — i занурваюся ў сябе, заплюшчваю вочы, болей я i павейкаю не варухну. I плынь уяўлення адносiць мяне — я адчуваю гэта — у забыццё: рэкi супакойваюцца ў бязмежжы мора.

Бывайце ўсе, каго я любiў. Не мая вiна, што чалавечае цела не можа змагацца са смагай болей трох сутак. Не думаў я, што мы ажно гэткiя вязнi крынiц. Не падазраваў, што наша незалежнасць такая абмежаваная. Мяркуецца, што чалавек можа iсцi куды вочы глядзяць. I нiхто не бачыць, што мы на прывязi ў калодзежаў, мы прымацаваны, быццам пупавiнай, да ўлоння зямлi. Зробiш лiшнi крок — i памiраеш.

Мне нiчога не шкада, шкада толькi, што вы перажываеце. У рэшце рэшт, мая доля — найлепшая доля. Калi б я вярнуўся, я пачаў бы ўсё спачатку. Я хачу сапраўднага жыцця. А ў гарадах людзi пра яго забылi.

I справа зусiм не ў авiяцыi. Самалёт — не мэта, а сродак. Зусiм не дзеля самалёта рызыкуеш жыццём. Як не дзеля плуга плужыць зямлю селянiн. Але самалёт памагае вырвацца з горада, ад пiсцоў i рахункаводаў i зноў набыць тую iсцiну, якою жыве селянiн.

Вяртаешся да людской працы i людскiх турбот. Сутыкаешся твар у твар з ветрам, з зорамi, з ноччу, з пяскамi i морам. Намагаешся перахiтрыць стыхii. Чакаеш свiтання, як садоўнiк чакае вясны. Чакаеш аэрадрома, як зямлi абяцанай, i шукаеш сваю iсцiну па зорах.

Не стану наракаць на лёс. Тры днi я iшоў, пакутаваў ад смагi, трымаўся слядоў на пяску i ўсю надзею ўкладаў у расу. Я забыўся, дзе жывуць мае сабраты, i намагаўся зноў адшукаць iх на зямлi. Гэткiя турботы жывых. I, мяркую, гэта куды важней, чым выбiраць — у якiм бы мюзiк-холе змарнаваць вечар.

Я перастаю разумець тлум прыгарадных цягнiкоў, гэтых людзей, якiя лiчаць сябе людзьмi, аднак яны ўжо так змiзарнелi пад прывычным прыгнётам, што прыпадобнiлiся мурашам, каго яны i бяруць сабе за ўзор. Чым запаўняюць яны свой вольны час, свае нiкчэмныя нядзелькi?

Неяк у Расii мне давялося чуць на адным заводзе, як iгралi Моцарта. Я напiсаў пра гэта. А потым атрымаў дзвесце зневажальных лiстоў. Я нiчога не маю процi тых, хто аддае перавагу корчмам. Яны проста не ведаюць iншай музыкi. Мне непрыемны тыя, хто трымае корчмы. Не пераношу, калi калечаць людзей.

Асабiста я знайшоў сваё шчасце ў сваiм рамястве. Адчуваю сябе ратаем, аэрадром — маё поле. У прыгарадным цягнiку мяне даканала б задуха куды болей цяжкая, чым тут! Тут, што б там нi было, такая раскоша!..

Я нi аб чым не шкадую. Я iграў — i прайграў. Такое ў мяне рамяство. Але ўсё-такi я дыхаў iм, вольным ветрам, ветрам неаглядных прастораў!

Той, хто хоць аднойчы глынуў яго, ужо нiколi не забудзе яго смаку. Цi ж не так, таварышы мае? I справа не ў тым, каб жыць сярод небяспек. Гэта ўсё толькi гучная фраза. Мне не падабаюцца тарэадоры. Не рызыку я люблю. Я ведаю, што я люблю. Я люблю жыццё.

Здаецца, неба пачынае святлець. Выцягваю руку з пяску. Побач ляжыць кавалак парашута, я абмацваю яго: ён сухi. Пачакаем. Раса выпадае на зары. Але вось i зара зблякла, а парашутнае палатно так i не звiльготнела. Думкi мае трошкi блытаюцца, i знекуль да мяне даносiцца ўласны голас: "Сэрца высмягла… сэрца высмягла… сэрца, як камень, не выцiснеш нi слязiнкi!"

7

— У дарогу, Прэво! Пакуль яшчэ не спяклася глотка, трэба iсцi.

Дзьме заходнi вецер — той самы, якi высушвае чалавека за дзевятнаццаць гадзiн. Гартань яшчэ не спяклася, але перасохла i балiць. Унутры ўжо нешта дзярэ. Хутка пачнецца той кашаль, пра якi мне расказвалi, i я чакаю. Язык мой распух. Але сама сур'ёзнае — перад вачыма ўжо мiгцяць зiхоткiя кропкi. Калi яны ператворацца ў блiскаўкi, я засну навекi.

Iдзём хутка. Карыстаемся прахалодай досвiтку. Мы выдатна разумеем, што апоўднi ўжо не здолеем iсцi. Апоўднi…

Мы не маем права ўспацець. I перапачыць не маем права. У прахалодзе гэтага ранку ўсяго толькi васемнаццаць адсоткаў вiльгацi. Вецер дзьме з нетраў пустынi. I пад гэтай пяшчотнай вераломнай ласкай выпарваецца наша кроў.

У першы дзень мы з'елi трошкi вiнаграду. За тры днi — палова апельсiна i палова вiнаграднай гронкi. Есцi мы ўсё роўна не змаглi б, у нас прапала слiна. Але голаду я не адчуваю, толькi смагу. Цяпер жа мне здаецца, што мацней, чым смага, мяне мучаць яе вынiкi. Гэтае перасохлае горла. Гэты драўляны язык. Гэты хрып i гэты гiдотны прысмак у роце. Нязвыкла i дзiка. Безумоўна, вада б усё загаiла, але ўва мне не засталося нiводнага ўспамiну, звязанага з ёю як з лекам. Смага ўсё болей i болей робiцца хваробай i ўсё меней i меней — жаданнем пiць.

Мне здаецца, крынiцы i садавiна абуджаюць ува мне ўжо меней пакутлiвыя вобразы. Я забываю сакоўнасць апельсiна, як, здаецца, забываю ўсё, што мне дорага. Я ўжо, мабыць, забыў усё чыста.

Мы сядзiм, але трэба iсцi далей. Нам ужо не пад сiлу доўгiя пераходы. Адолеўшы з паўкiламетра, мы падаем ад стомы. I такая асалода расцягнуцца на пяску. Але трэба iсцi далей.

Краявiд мяняецца. Каменне трапляецца ўсё радзей. Цяпер пад нагамi пясок. Наперадзе, за два кiламетры ад нас — дзюны. На гэтых дзюнах сям-там цямнеюць дробныя кусцiкi. Гэты пясок мне падабаецца больш, чым сталёвы панцыр. Гэтая пустыня — светлая. Гэта Сахара. Мне здаецца, я пазнаю яе…

Цяпер мы адпачываем ужо праз кожныя дзвесце метраў.

— Мы ўсё-такi будзем iсцi, прынамсi, дойдзем хоць да тых кусцiкаў.

Гэта наш крайнi рубеж. Праз тыдзень, калi мы на машыне вернемся за рэшткамi нашага "сiмуна", выявiцца, што ў гэты апошнi паход мы адолелi восемдзесят кiламетраў. А я ўжо прайшоў каля двухсот. Дзе ж было ўзяць сiлы iсцi далей?

Учора я брыў без нiякай надзеi. Сёння самое слова "надзея" страцiла сэнс. Сёння мы iдзём таму, што iдзём. Гэтак, мабыць, брыдуць валы ў сваiх ёрмах. Учора я марыў пра райскiя апельсiнавыя гаi. Але сёння для мяне ўжо не iснуе нiякага раю. Я ўжо не веру ў iснаванне апельсiнавых гаёў.

Я ўжо нiчога не адчуваю, сэрца ўва мне высмагла. Я вось-вось упаду, але роспачы няма. Я нават не смуткую. А шкада: смутак здаўся б мне салодкiм, як вада. Калi шкода сябе — плачашся самому сабе, як сябру. Але ў мяне няма болей нiводнага сябра на свеце.

Калi мяне знойдуць, убачаць мае выпаленыя вочы, то падумаюць: як ён пакутаваў, як ён клiкаў на дапамогу! Але нашы парываннi, шкадаваннi, пакуты душы — гэта ж таксама скарбы. А ў мяне ўжо не засталося нiякiх скарбаў. Юныя нявесты ў першую шлюбную ноч спазнаюць смутак i плачуць. Смутак неаддзельны ад трапятання жыцця. А я ўжо не смуткую…

Я сам — пустыня. Ува мне не ўтвараецца не толькi слiна, ува мне ўжо не ўтвараюцца i мiлыя вобразы, якiя мог бы я аплакваць. Сонца выпетрыла ўва мне крынiцу слёз.

Але — што гэта? Подых надзеi слiзгануў па мне, як лёгкi зыб па моры. Што так раптоўна ўсхвалявала ўсю маю iстоту, хоць свядомасць яшчэ нiчога не ўлавiла? Нiчога ж не змянiлася, i ўсё-такi змянiлася ўсё. Гэты пясчаны абрус, гэтыя пагоркi i рэдкiя плямкi зяленiва — усё гэта ўжо не краявiд, а сцэна. Сцэна яшчэ пустая, але яна ўжо напагатове. Я гляджу на Прэво. Ён таксама нечым уражаны, але i да яго яшчэ не даходзiць сэнс яго адчуванняў.

Клянуся, зараз нешта адбудзецца…

Клянуся, пустыня ажыла. Клянуся, гэтае бязлюддзе, гэтая моўча раптам сталi больш хвалюючыя, чым тлум гарадской плошчы…

Мы выратаваны, на пяску сляды!..

Ах, мы страцiлi след роду чалавечага, мы былi адцяты ад свайго племенi, мы апынулiся адным-адны ў цэлым свеце, быццам рэшткi вялiкага перасялення, — i вось мы натыкаемся на ўрэзаныя ў пясок цудадзейныя сляды чалавека.

— Глядзiце, Прэво, тут разышлiся двое…

— А тут апусцiўся на каленi вярблюд…

— А тут…

I ўсё ж мы пакуль яшчэ не выратаваны. Нам зусiм недастаткова толькi чакаць. Праз некалькi гадзiн нас ужо немагчыма будзе выратаваць. Як толькi пачнецца кашаль, атака смагi будзе маланкавая. А нашы горлы…

Але я веру: дзесьцi ў пустынi мерна рухаецца караван.

Мы iдзём далей, i нечакана аднекуль даносiцца спеў пеўня. Гiёмэ расказваў мне: "Пад канец я чуў — у Андах спявалi пеўнi. А яшчэ чуў, як iшлi цягнiкi…"

Я ўспамiнаю пра гэта ў тое ж iмгненне, як заспяваў певень, i кажу сабе: "Спачатку мяне ашукалi вочы. Канечне, гэта смага вiнавата. А вось цяпер i слых падводзiць". Але Прэво хапае мяне за руку.

— Чулi?

— Што?

— Певень!

— Значыць… Значыць…

Дурню, ну вядома ж, гэта значыць — жыццё…

У мяне ўсё-такi была яшчэ адна галюцынацыя, апошняя: я бачыў трох сабак, якiя беглi адзiн за адным. Прэво, якi таксама паглядзеў у той бок, не ўбачыў нiчога. А вось бедуiна мы бачым абодва. Мы працягваем да яго рукi. Мы абодва клiчам яго штосiлы. I абодва смяёмся ад шчасця!..

Але нашы галасы не чутны i за трыццаць метраў. Галасавыя звязкi ўжо даўно перасохлi. Мы зусiм iцха размаўлялi памiж сабою i нават не заўважалi гэтага!

А вось бедуiн са сваiм вярблюдам, якiя выплылi з-за пагорка, паволi, паволi аддаляюцца ад нас. А раптам гэты чалавек тут адзiн? Жорсткi дэман толькi паказаў нам яго — i забiрае…

А ў нас ужо няма сiлы бегчы!

З-за дзюны паказваецца яшчэ адзiн араб. Крычым як можам — усё роўна ледзь чутна. Тады мы пачынаем махаць рукамi, здаецца, на ўсю пустыню вiдны нашы адчайныя сiгналы. Але бедуiн па-ранейшаму глядзiць убок…

Ды вось ён нетаропка, чуць-чуць паварочвае галаву. У тую ж секунду, як толькi ён павернецца да нас тварам, адбудзецца цуд. У тую ж секунду, як толькi ён гляне ў наш бок, знiшчацца i смага, i смерць, i мiражы. Ён толькi чуць-чуць павярнуў галаву, а свет ужо выначыўся. Адным рухам свайго тулава, промнем аднаго свайго позiрку ён стварае жыццё, i мне здаецца, ён падобны на бога…

Гэта цуд… Ён iдзе да нас па пяску, як нейкi бог па моры…

Араб проста паглядзеў на нас. Паклаў рукi нам на плечы, i мы падпарадкавалiся яму. Мы ляжым на пяску. I няма болей нi рас, нi моў, нi размежаванняў… Ёсць толькi гэты бедны качэўнiк, якi ўсклаў на плечы далонi архангела.

Мы ляжалi i чакалi. I вось мы п'ём, уткнуўшыся ў таз, як цяляты. Бедуiна палохае наша прагнасць, i ён зноў i зноў прымушае нас перадыхнуць. Але як толькi ён адпускае нас, мы зноў прыпадаем да вады.

— Вада!

Вада, ты не маеш нi смаку, нi колеру, нi паху, табе немагчыма даць азначэнне, цябе проста п'юць, не разумеючы, што ты такое. Ты не проста неабходная для жыцця: ты само жыццё. Ты пранiкаеш у нас нейкай асалодай, якую немагчыма растлумачыць словамi. Разам з табой да нас вяртаюцца ўсе сiлы i якасцi, якiя былi ўжо выраклiся нас. З тваёй ласкi ў нас зноў ажываюць усе перасохлыя крынiцы сэрца.

Ты сама вялiкi i сама далiкатны скарб з усiх скарбаў свету, ты, вада, такая чыстая ў нетрах зямных. Можна памерцi ля ручая, калi ў iм ёсць прымесь магнiю. Можна памерцi за два крокi ад саланчаковага возера. Можна памерцi, нават маючы цэлых два лiтры расы, калi ў ёй змяшчаюцца немаведама якiя солi. Ты не згаджаешся нi на якiя дамешкi, ты не выносiш нiякiх скажэнняў, ты загадкавае бажаство, якое так лёгка спудзiць…

Але ты дорыш нам бязмежна простае шчасце.

А ты, лiвiйскi бедуiн, ты — выратавальнiк, але твой воблiк сатрэцца з маёй памяцi. Я нiколi не змагу прыпомнiць рысаў твайго твару. Ты — Чалавек, i ў табе я пазнаю ўсiх людзей. Ты нiколi раней не бачыў нас, але ты пазнаў нас. Ты — любы брат мой. I я таксама пазнаю цябе ў кожным чалавеку.

Ты з'явiўся перада мною, поўны годнасцi i спагады, як усемагутны бог, якi ўладны наталiць спрагненых. У табе адным усе мае сябры i ўсе ворагi iдуць мне на дапамогу, i ў мяне няма ўжо анiводнага ворага ў свеце.

VIII. Людзі

1

Зноў я даткнуўся да так i няўцямнай iсцiны. Я бачыў сваю пагiбель, быў на самым дне безнадзейнасцi, але як толькi змiрыўся з гэтым — набыў душэўны спакой. У такiя моманты, здаецца, i спазнаеш сябе самога, знаходзiш у сабе сябра. Нiшто не зраўнаецца з гэтым адчуваннем душэўнай паўнаты, якой мы падсвядома так прагнем. Мне здаецца, гэтую душэўную яснасць ведаў зняможаны вечнымi пагонямi Банафу. Як ведаў яе i загублены ў снягах Гiёмэ. I як мне самому забыцца, як ляжаў я па горла ў пяску i паволi памiраў ад смагi, але чамусьцi так цёпла на сэрцы было мне пад зорным плашчом?

Як яна дасягаецца, гэтая ўнутраная свабода? Так, сапраўды, чалавек повен супярэчнасцей. Яго забяспечваюць хлебам надзённым, каб даць яму магчымасць ствараць, а ён упадае ў спячку, таленавiты пераможца спешчваецца, шчодры чалавек, разбагацеўшы, ператвараецца ў скнару. Што толку ў палiтычных дактрынах, якiя абяцаюць росквiт чалавечай асобы, калi мы не ведаем загадзя, якому тыпу чалавечай асобы яны забяспечаць росквiт? Хто прыйдзе нам на змену? Мы не кормная жывёла, з'яўленне ж аднаго немаёмнага Паскаля мае куды большае значэнне, чым нараджэнне тузiна працвiтаючых нiкчэмных чалавечкаў.

Мы не ўмеем прадбачыць галоўнага. Кожны з нас напатыкаў сама светлыя радасцi там, дзе, здавалася, нiшто i не абяцала iх. I засталася такая туга па iх, што нам бывае шкада самiх нашых няшчасцяў, якiя падарылi нам тыя радасцi. Усiм нам надаралася пры сустрэчы з таварышамi з замiлаваннем прыгадваць сама цяжкiя выпрабаваннi, перажытыя разам.

Што ж мы ведаем? Толькi тое, што ў нейкiх невядомых умовах абуджаецца ўся сiла душы? У чым жа iсцiна чалавека?

Iсцiна не ляжыць навiдавоку. Калi менавiта ў гэтай мясцовасцi, а не ў iншай апельсiнавыя дрэвы добра прыжываюцца, пышна растуць i буйна пладаносяць, то менавiта гэтая зямля i ёсць iсцiна для апельсiнавых дрэў. Калi менавiта гэтая вера, гэтая культура, гэтая шкала каштоўнасцей, гэтая форма дзейнасцi, а не што-небудзь iншае спрыяюць чалавеку выявiцца ва ўсёй паўнаце, вызваляюць у iм уладара, пра iснаванне якога ён i сам не падазраваў, то гэтая шкала каштоўнасцей, гэтая культура, гэтая форма дзейнасцi i ёсць iсцiна чалавека. А як жа логiка? А гэта ўжо яе клопат — зводзiць канцы з канцамi, каб растлумачыць жыццё.

У гэтай кнiзе я расказваў пра людзей, якiя нiбыта кiравалiся нейкiм неадольным прызваннем, якiя iшлi ў пустыню цi ў авiяцыю, як iншыя iдуць у манастыр; але я не ставiў сабе мэты прымусiць вас захапляцца найперш такiмi людзьмi. Бо перш за ўсё варта захаплення сама глеба, якая ўзгадавала iх.

Прызванне, безумоўна, мае немалое значэнне. Адны зашываюцца ў сваiх крамках. Другiя настойлiва тораць сваю дарогу ў аднойчы абраным кiрунку: i нават у iхнiм маленстве можна знайсцi зародкi памкненняў, якiя ў далейшым прадвызначаюць увесь лёс. Але калi судзiць пра гiсторыю пасля таго, як усё адбылося, няцяжка i памылiцца. На такiя ж памкненнi здольны ледзь не кожны чалавек. Усiм нам знаёмыя крамнiкi, якiя ў грозны час караблекрушэння цi пажару праявiлi сябе куды велiчней, чым можна было чакаць. I яны ведаюць цану той сваёй паўнаце: той пажар назаўсёды ўрэжацца ў iх памяць. Але з-за недахопу новых прыгод, з-за недахопу спрыяльнай глебы, з-за недахопу патрабавальнасцi да сябе яны зноў упадаюць у спячку, так i не паверыўшы ў сваю ўласную велiч. Бясспрэчна, прызванне дапамагае чалавеку выявiцца: але ж спачатку трэба выявiць само прызванне.

Ночы ў паветры, ночы ў пустынi… Гэта ж не кожнаму выпадае на долю. I ўсё ж, калi абставiны будзяць у чалавеку Чалавека, выяўляецца, што ўсiм людзям уласцiвы адны i тыя ж памкненнi. Я не адхiлюся ад тэмы, калi раскажу пра адну сваю ноч у Гiшпанii, якая пераканала мяне ў гэтым. Я надта многа расказваў пра асобных людзей, а мне хацелася б сказаць пра ўсiх.

Гэта было на фронце пад Мадрыдам, дзе мне давялося быць рэпарцёрам. Я тады вячэраў у блiндажы з адным маладым капiтанам.

2

Нашу бяседу перапынiў званок тэлефона. Завязалася доўгая размова: з каманднага пункта перадаюць загад пайсцi ў наступленне — у недарэчную, безнадзейную атаку, у якой трэба адбiць у рабочым прадмесцi некалькi дамоў, ператвораных ворагам у каменныя крэпасцi. Капiтан пацiскае плячыма i вяртаецца да стала. "Першы ж, хто высуне нос…" — i замаўкае, пасоўвае па чарцы каньяку прысутнаму тут сяржанту i мне.

— Мы з табой пойдзем першыя, — кажа ён сяржанту. — Пi i кладзiся спаць.

Сяржант лёг. Мы, чалавек дзесяць, застаёмся за сталом. У гэтым наглуха запакляваным памяшканнi, адкуль не прасочваецца нi промнiк, святло такое яркае, што я жмуруся. Хвiлiн пяць таму я выглянуў у амбразуру. Падняў анучу, якая маскавала шчылiну, i ўбачыў у змярцвелым ззяннi поўнi руiны дамоў, у якiх гняздзiлiся прывiды. Потым я зноў замаскiраваў шчылiну, i мне здалося, быццам гэтай анучай я сцёр месячны промень, як струменьчык масла. А перад вачыма ўсё яшчэ — зеленаватыя ад поўнi крэпасцi.

Гэтыя салдаты, што сядзяць тут са мною, напэўна не вернуцца, але яны цнатлiва маўчаць пра гэта. Такiя атакi — справа звычайная. Для iх чэрпаюць i чэрпаюць з людскiх рэзерваў. Чэрпаюць зерне з жытнiцы. Кiдаюць жменю за жменяй, засяваюць зямлю.

I мы п'ём каньяк. Справа ад мяне гуляюць у шахматы. Злева жартуюць. Дзе я? З'яўляецца нейкi салдат, ён моцна нападпiтку. Пагладжвае касматую бараду i глядзiць на ўсiх расчулена. Слiзгануў позiркам па бутэльцы каньяку, адводзiць вочы, i зноў паглядзеў, i ўмольна ўтароплiваецца ў капiтана. Капiтан цiха пасмейваецца. Той, абнадзеены, смяецца таксама. Лёгкi смех забiрае ўсiх гледачоў. Капiтан павольна адстаўляе бутэльку ўбок, у позiрку спрагненага роспач. I пачынаецца дзiцячая гульня, нейкая пантамiма, такая непраўдападобная ў густым тытунёвым дыме, у бяссонную ноч, калi цяжэе галава ад стомы i ўжо хутка iсцi ў атаку.

Мы ўсцешана бавiмся тут, у цяпле, у труме нашага карабля, а звонку ўсё часцей гахкаюць выбухi, быццам б'е штармавая хваля.

Хутка гэтыя людзi пойдуць змываць свой пот, хмель, бруд свайго чакання ў адкрытых водах баявой ночы. Я адчуваю iхнюю гатоўнасць да ачышчэння. А пакуль яны да апошняй хвiлiны разыгрываюць пантамiму п'янiцы з бутэлькай. Да апошняй хвiлiны зацягваюць партыю ў шахматы. Хай колькi можна працягваецца жыццё! Але будзiльнiк ужо заведзены i, як на трон, пастаўлены на палiцу. I ён зазвонiць. I тады гэтыя людзi ўстануць, расправяць плечы, зацягнуць рамянi. Капiтан выцягне рэвальвер. П'яны працверазее. I ўсе немiтуслiва рушаць па вузкiм калiдоры, якi паката вядзе ўверх, да блакiтнага ад месячнага святла прамавугольнiка. Скажуць што-кольвечы сама звычайнае: "Праклятая атака!.." альбо: "Ну i халадэча!"

I кануць у ноч.

Калi той час прабiў, я аказаўся сведкам абуджэння сяржанта. Ён спаў у вэрхале гэтага блiндажа на жалезным ложку. Я глядзеў на спячага. Мне так знаёмы быў гэты сон, зусiм не трывожны, а нават шчаслiвы. Прыгадаўся першы дзень пасля катастрофы ў Лiвiйскай пустынi, калi мы з Прэво, прыгавораныя, без кроплi вады, яшчэ не вельмi пакутавалi ад смагi i нам удалося — адным-адзiны раз! — праспаць цэлых дзве гадзiны. I тады, засынаючы, я цешыўся сваёй магутнасцю — цудоўнай уладай адрынуць наяўны свет. Маё цела яшчэ не турбавала мяне, i дастаткова было ўткнуцца тварам у скрыжаваныя рукi, каб забыць усё на свеце i заснуць салодкiм сном.

Гэтак спаў i сяржант, ён скруцiўся ў клубок — не разбярэш, дзе што; калi прыйшлi будзiць яго, запалiлi свечку i ўваткнулi яе ў рыльца бутэлькi, я спачатку толькi i разгледзеў у гэтай бясформнай цёмнай глыбе яго грубыя башмакi. Велiчэзныя башмакi з шыпамi i жалезнымi падкоўкамi, башмакi падзёншчыка цi докера.

Абутак гэтага чалавека прызначаўся для цяжкай працы, i ўсё астатняе на iм было яго рабочым рыштункам: падсумкi, рэвальверы, пояс, рамянi. На iм былi лейцы, хамут, уся збруя ламавога каня. У Марока я бачыў у падвалах жорны, якiя круцяць сляпыя конi. Вось i тут у трапятлiвым чырванаватым святле свечкi будзiлi сляпога каня круцiць свае жорны.

— Эй, сяржант!

Ён неахвотна варухнуўся, узняў сонны твар, прамармытаў нешта неразборлiвае. I павярнуўся да сцяны, не жадаючы прачынацца, забiраючыся ў глыбiнi сну, як у спакой мацярынскага ўлоння, як пад глыбокiя воды, i то сцiскаў рукi ў кулакi, то расцiскаў iх, быццам там, на дне, хапаўся за няведама якiя чорныя водарасцi. Яму трэба было памагчы выблытацца. Мы падселi да яго на ложак, адзiн з нас мякка падсунуў сваю руку яму пад шыю i з усмешкай падняў цяжкую галаву. Гэтак у густой цеплынi стайнi ласкава тацкаюцца адзiн у аднаго пысамi конi… "Эй, дружа!" Нiколi ў жыццi я не бачыў болей пяшчотнай ласкi. Сяржант зрабiў апошняе намаганне вярнуцца ў цiхамiрнасць сну, адпрэчыць наш свет з яго дынамiтам, смяротнай стомай i ледзяным моракам ночы… але позна. Нешта звонку настойлiва патрабавала ўвагi. Гэтак нядзельным ранкам школьны званок няўмольна будзiць пакаранага школьнiка. Ён паспеў забыцца пра парту, пра класную дошку i зададзены ў пакаранне ўрок. Яму снiлiся вясёлыя гульнi на двары; дарма. Званок звiнiць i звiнiць i бязлiтасна справаджае яго ў царства несправядлiвасцi дарослых. Гэтак i сяржант паступова асэнсоўваў сваё выматанае стомай цела, гэтае цела, пра якое ён хацеў забыць i якое вельмi хутка, услед за зябкасцю абуджэння, спазнае спярша шчымлiвы боль у суставах, потым цяжар збруi, а там — нязграбны бег атакi — i смерць. Не гэтак нават смерць, як лiпкую кроў, у якой упiраешся, слiзгаеш далоньмi ў намаганнi прыўзняцца, i задыханне, i страшэнны холад, — адчуваеш не гэтак самую смерць, як няўтульнасць апошняга свайго часу. Я глядзеў на сяржанта, i мне прыгадвалася маркота майго ўласнага абуджэння ў пустынi, як цяжка было зноў узвальваць на сябе ношу смагi, сонца, пяску, зноў узвальваць на сябе ношу жыцця — вяртацца ў гэты цяжкi сон, якi бачыш не па ўласнай волi.

Але вось сяржант ужо на нагах i глядзiць нам проста ў вочы:

— Пара?

Вось тут i раскрываецца чалавек. Вось тут ён i разбурае ўсе прадказаннi логiкi: сяржант усмiхаўся! Якою радасцю ён цешыўся? Помню, аднойчы ў Парыжы мы з Мермозам i яшчэ некалькi прыяцеляў адзначалi нейкi дзень нараджэння i далёка па апоўначы выйшлi з бара з адчуваннем моташнасцi ад таго, што столькi гаварылi, столькi пiлi, так нiкчэмна стамiлiся. А неба ўжо святлела, I Мермоз нечакана сцiснуў маю руку, ды так моцна, што аж пазногцi ўпiлiся. "Паслухай, а вось зараз у Дакары…" У гэты час механiкi труць спрасоння вочы i расчахляюць вiнты самалётаў, у гэты час пiлот iдзе да сiноптыкаў па метэазводку, па зямлi зараз крочаць толькi твае паплечнiкi. Неба ўжо ружавела, ужо рыхтавалася свята, але не для нас, ужо рассцiлалi абрус, а мы не былi запрошаны на пiр. Сёння жыццём будуць рызыкаваць iншыя…

— А тут — гэткi бруд… — закончыў Мермоз.

А ты, сяржант, на якое баляванне запрошаны, вартае таго, каб за яго памерцi?

Я ўжо выслухаў тваю споведзь. Ты расказаў мне гiсторыю свайго жыцця: ты быў непрыкметны рахункавод дзесьцi ў Барселоне, выстройваў у радок лiчбы, i цябе не надта кранаў палiтычны раскол у тваёй краiне. Але вось пайшоў добраахвотнiкам на фронт адзiн твой прыяцель, потым другi, трэцi, i аднойчы ты ўражана адзначыў у сабе нейкую дзiўную змену: усё, што раней займала цябе, пачало здавацца пустым i нiкчэмным. Твае радасцi i турботы, твая мiзэрная ўтульнасць — усё гэта было з нейкага iншага стагоддзя. Там не адбывалася нiчога значнага. I вось прыйшла вестка пра смерць аднаго твайго таварыша, забiтага пад Малагай. I справа была зусiм не ў тым, што ты ўзгарэўся жаданнем адпомсцiць за сябра. Палiтыка нiколi не хвалявала цябе. Але гэтая вясцiна ўварвалася да вас, у вашыя душы, лёсы, як парыў марскога ветру.

У той ранак адзiн з тваiх таварышаў глянуў табе ў вочы i сказаў:

— Пайшлi?

— Пайшлi.

I вы пайшлi.

Iсцiну, якую ты не здолеў выказаць у словах, але якая так уладна вяла цябе, памагла зразумець мне вобразы, якiя прыйшлi тады на памяць.

Калi дзiкiя качкi пачынаюць адлятаць у вырай, на ўсiм iх шляху пракочваецца па зямлi трывожная хваля. Свойскiя качкi, быццам намагнiчаныя вялiкiм лёткiм трохкутнiкам, пачынаюць няўклюдна падскокваць. Клiкi тых, у вышынi, абуджаюць i ў iх нешта даўняе, першабытнае. I вось вясковыя качкi на момант ператвараюцца ў пералётных птушак. У маленькай цвердалобай галоўцы, дзе круцяцца мiзэрныя вобразы лужыны, чарвякоў ды птушнiку, раптам разнасцежваюцца абшары кантынентаў, iх клiчуць вольны вецер i марскiя далячынi. Птушка i не падазравала, што ў яе галаве можа ўмясцiцца столькi цудаў, — i вось яна б'е крыламi; што ёй зерне, што ёй чарвякi, яна прагне стаць дзiкаю качкай…

Асаблiва ж ярка прыгадалiся мне газелi: я гадаваў у Джубi газеляў. Мы ўсе там гадавалi газеляў. Мы трымалi iх у лёгкай загарадцы на вольным паветры, бо газелi ж вельмi кволыя i трэба, каб iх увесь час амывалi струменi ветру. Злоўленыя ў маленькiм узросце, яны ўсё ж выжываюць i неўзабаве пачынаюць есцi з рук. Яны дазваляюць лашчыць сябе, даверлiва тыцкаюцца вiльготнымi пыскамi ў даланю. I ўжо здаецца, быццам i сапраўды прыручыў iх. Быццам убярог iх ад невядомага смутку, ад якога газелi гаснуць так цiха i так пакорлiва… Але аднойчы застаеш iх у тым канцы загона, за якiм пачынаецца пустыня, яны ўпiраюцца маленькiмi рожкамi ў загарадку. Iх цягне туды як магнiтам. Яны не разумеюць, што ўцякаюць ад цябе. Ты прынёс iм малака — яны яго п'юць. Яны яшчэ дазваляюць пагладзiць сябе, яшчэ ласкавей тыцкаюць свае пыскi табе ў далоню… Варта ж табе хоць трошкi адысцi, як яны нават нейк весела пускаюцца наўскач i зноў апынаюцца ў тым жа самым канцы загона. I калi не ўмяшацца, яны так i застануцца там, нават не спрабуючы адолець перашкоду — проста будуць панура стаяць, упёршыся рожкамi ў загарадку, пакуль не памруць. Цi гэта наступае iх шлюбная пара, цi гэта звычайная неабходнасць да знямогi скакаць на волi? Яны i самi не ведаюць. Яны трапiлi ў палон зусiм маленькiмi, яшчэ сляпымi. I м незнаёмыя нi абшары бязмежных пяскоў, нi пах самца. Але ж ты болей кемлiвы, чым яны. Ты ведаеш, чаго яны шукаюць, — прасторы, без якой газель яшчэ не газель. Яны прагнуць стаць газелямi i ўволю цешыцца сваiмi скокамi. Прагнуць спазнаць прамы, як страла, бег, — сто кiламетраў у гадзiну! — спярэшчаны раптоўнымi выбрыкамi, як быццам то тут, то там з пяску вырываюцца языкi полымя. Якое значэнне маюць шакалы, калi iсцiна газеляў у тым, каб палохацца, ад страху яны пераўзыдуць самiх сябе ў галавакружных скоках! Што значыць леў, калi iсцiна газеляў у тым, каб пад адным ударам лапы бездыханна ўпасцi на распалены пясок! Глядзiш на iх i думаеш: iх спапяляе туга. Туга — гэта неадольная прага няведама чаго… Яно iснуе, гэта невядомае i жаданае, але няма слоў, каб акрэслiць яго. А нам, чаго не хапае нам?

Што ты знайшоў тут, на фронце, сяржант, адкуль гэтая спакойная ўпэўненасць, што менавiта тут тваё месца i твой лёс? Можа, ёю адарыла дябе братэрская рука, якая прыўзняла тваю сонную галаву, можа — ласкавая ўсмешка, у якой не спачуванне, а саўдзел? "Эй, дружа!.." Спачуваць некаму — гэта яшчэ быць удвух. Гэта яшчэ быць паасобку. Але iснуе такая вышыня адносiн, калi ўдзячнасць i спачуванне трацяць сэнс. Калi чалавеку дыхаецца, як вязню, якi выйшаў на волю.

Гэткiя нераздзельныя былi мы, экiпажы двух самалётаў, калi ляцелi над яшчэ няскораным у той час раёнам Рыа-дэ-Ора. Я нiколi не чуў, каб той, хто пацярпеў аварыю, дзякаваў выратавальнiку. Часцей за ўсё мы нават лаялiся, калi з аднаго самалёта ў другi да знямогi цягалi мяхi з поштай: "Свалата! Гэта з-за цябе я пацярпеў аварыю, д'ябал цябе панёс на вышыню дзве тысячы метраў пры лабавым ветры! Iшоў бы нiжэй, як я, даўно былi б ужо ў Порт-Эцьене!" I той, хто дзеля цябе рызыкаваў сваiм жыццём, сапраўды адчуваў сябе сама апошняй свалатой. Ды i за што, зрэшты, было дзякаваць яму? Ён таксама меў гэткае ж права на наша жыццё. Усе мы — голле аднаго дрэва. I я ганарыўся табой, маiм ратаўнiком!

I чаму той, хто рыхтаваў цябе да смерцi, павiнен быў шкадаваць цябе, сяржант? Усе вы рызыкавалi сабой дзеля iншых. У такiя моманты i выяўляецца тая еднасць, якой ужо няма патрэбы ў словах. I я зразумеў, чаму ты пайшоў на фронт, сяржант. Калi ў Барселоне ты быў бядняк, i табе пасля работы было самотна, i не было ў цябе цёплага прытулку, дык тут ты набыў адчуванне паўнаты жыцця, ты прылучыўся да ўсеагульнага; i вось цябе, занядбанца, прыняла ў свае абдымкi любоў.

Смешна ламаць сабе галаву над тым, шчырыя цi не, разумныя цi не былi гучныя прамовы палiтыкаў, якiя, магчыма, паўплывалi на твой учынак. Раз гэтае насенне ўзышло ў тваёй душы i дало парасткi, значыць, менавiта яны i былi ёй патрэбны. Пра гэта судзiць табе. Глеба сама ведае, якое ёй трэба зерне.

3

Толькi калi мы знiтаваны з нашымi братамi агульнай мэтай, вышэйшай ад нашых прыватных iнтарэсаў, толькi тады нам вольна дыхаецца, а жыццё вучыць нас, што любiць — гэта не значыць глядзець адзiн на аднаго, любiць — значыць глядзець разам у адным кiрунку. Толькi там iснуе сапраўднае таварыства, дзе людзi ў адной звязцы iдуць да адной i той жа вяршынi. Iначай чаму ж тады ў наш век — век камфорту — нас агортвае такая бязмежная радасць ад магчымасцi падзялiцца ў пустынi апошнiм глытком вады? Цi не дробязь гэта перад прароцтвамi сацыёлагаў? А. нам, хто спазнаў шчасце выручаць таварышаў у пясках Сахары, любая iншая ўцеха здаецца проста нiкчэмствам.

Магчыма, пагэтаму сучасны свет i пачынае распаўзацца па швах. Кожны спрагнена шукае веры, якая абяцала б яму паўнату душы. Мы палка спрачаемся, словы ў нас розныя, але за iмi — тыя ж парываняi i памкненнi. Мы рознiмся адзiн ад аднаго толькi метадамi — пладамi нашых разважанняў, — а не мэтамi: мэты ў нас адны.

Дык не будзем здзiўляцца. Хто ў Барселоне, у падвале анархiстаў, пры сустрэчы з гэтай гатоўнасцю ахвяраваць сабой, выручыць таварыша, з гэтай суровай справядлiвасцю адчуў аднойчы, як у iм абуджаецца нехта зусiм новы, незнаёмы, для таго цяпер iснуе толькi адна iсцiна: iсцiна анархiстаў. А каму давялося аднойчы стаяць на варце ў гiшпанскiм манастыры, ахоўваць перапалоханых укленчаных манашак, той памрэ за царкву.

Калi б заўважыць Мермозу, якi бясстрашна рынуўся з вышынi Андаў у далiну Чылi, калi б тады заўважыць яму, што ён не мае рацыi, што нейкi лiст гандляра не варты таго, каб ён рызыкаваў сваiм жыццём, Мермоз толькi б усмiхнуўся. Ягоная iсцiна — той чалавек, якi нараджаўся ў iм, калi ён пераадольваў Анды.

Калi вы хочаце пераканаць таго, каму даспадобы вайна, што вайна жахлiвая i агiдная, не абзывайце яго варварам: перш чым асудзiць, пастарайцеся яго зразумець.

Задумайцеся хоць бы над гэткiм выпадкам. Адзiн афiцэр з поўдня ў час баёў з рыфамi камандаваў пастом, зацiснутым памiж двума горнымi хрыбтамi, дзе знаходзiлiся паўстанцы. Аднойчы вечарам ён прымаў парламенцёраў з заходнiх гор. Яны належным чынам сядзелi i пiлi гарбату, як раптам усчалася стралянiна. На пост напалi плямёны з усходнiх гор. Капiтан загадаў парламенцёрам пакiнуць пост, бо трэба ўступаць у бой, але яны адказалi: "Сёння мы твае госцi. Бог не дазваляе нам пакiнуць цябе…" I яны далучылiся да яго салдат, памаглi абаранiць пост i толькi потым вярнулiся ў сваё арлiнае гняздо.

А напярэдаднi таго дня, калi яны самi збiралiся атакаваць пост, прыслалi да капiтана сваiх паслоў:

— Неяк мы дапамаглi табе…

— Гэта праўда…

— Дзеля цябе мы змарнавалi тры сотнi патронаў…

— Гэта праўда.

— Справядлiва было б вярнуць iх нам.

Не, капiтан высакародны, ён не можа пакарыстацца iхняй велiкадушнасцю. I ён вяртае патроны, хоць ведае, што страляць будуць у яго.

Iсцiна чалавека — тое, што робiць яго чалавекам. Хто зведаў гэткую годнасць узаемаадносiн, гэткую сумленнасць у гульнi, гэткi дар узаемапавагi аснову жыцця, той не стане параўноўваць гэтую прыродную. высакароднасць з убогiм дабрадушшам дэмагога, якi ў знак братэрскiх адносiн да тых жа арабаў стаў бы гучна паляпваць iх па плячы, лесцячы iм i адначасна прынiжаючы. Пачнiце такому капiтану даводзiць ягоную неправату, i ён адкажа вам адно толькi пагардлiвым шкадаваннем. I будзе мець рацыю.

Але ў роўнай ступенi будзеце мець рацыю i вы ў сваёй нянавiсцi да вайны.

Каб зразумець чалавека i яго патрэбы, каб спасцiгнуць у iм сама галоўнае, не трэба супрацьпастаўляць адна адной вашы вiдавочныя iсцiны. Так, вы маеце рацыю. Усе вы маеце рацыю. Лагiчна можна даказаць усё на свеце. Мае рацыю нават той, хто ва ўсiх няшчасцях чалавецтва гатовы абвiнавацiць гарбуноў. Дастаткова абвясцiць вайну гарбунам — i мы адразу ўспалыхнём нянавiсцю да iх. Мы пачнём жорстка помсцiць гарбунам за ўсе iх злачынствы. Бо сярод гарбуноў таксама ж ёсць злачынцы.

Каб зразумець, у чым жа сутнасць чалавека, неабходна хоць на момант забыць пра тое, што раздзяляе, бо ўсякая iх тэорыя i ўсякая вера спавадоўваюць цэлы звод непарушных iсцiн, а яны спараджаюць фанатызм. Можна размежаваць людзей на правых i левых, на гарбатых iнегарбатых, на фашыстаў i дэмакратаў, i любы гэты падзел не абвергнеш. Але ж агульнавядома, што iсцiна — гэта тое, што спрашчае свет, а не тое, што стварае вэрхал. Iсцiна — гэта мова, якая выяўляе ўсеагульнае. Ньютан "адкрыў" доўга неспасцiгальны закон зусiм не так, як рашаюць рэбус. Тое, што здзейснiў Ньютан, было творчасцю. Ён стварыў мову, якая можа сказаць i пра падзенне яблыка ў разору, i пра ўсход сонца. Iсцiна зусiм не тое, што можна даказаць, iсцiна — гэта прастата.

Навошта аспрэчваць iдэалогii? Калi ўсе iх можна даказаць, то ўсе можна i абвергнуць, i ад гэтых спрэчак толькi трацiш усялякую надзею на збавенне людзей. А людзi ж вакол i ўсюды iмкнуцца да аднаго i таго ж самага.

Мы хочам быць вольныя. Той, хто працуе кiркай, хоча, каб у кожным удары кiркай быў сэнс. Калi кiркай працуе катаржнiк, кожны яе ўдар толькi прынiжае катаржнiка, але калi кiрка ў руках разведвальнiка, кожны яе ўдар узвышае разведвальнiка. Катарга не там, дзе працуюць кiркай. Яна жахлiвая не тым, што гэта цяжкая праца. Катарга там, дзе ўдары кiркай не маюць нiякага сэнсу, дзе праца не злучае чалавека з людзьмi.

А мы хочам уцячы з катаргi.

У Эўропе маецца дзвесце мiльёнаў чалавек, якiя не бачаць у жыццi нiякага сэнсу, якiя жадалi б лепей не нараджацца. Прамысловасць адарвала iх ад таго жыцця, якое пакаленне за пакаленнем вядзе сялянскi род, i замкнула ў агромнiстых гета, якiя нагадваюць сартавальныя станцыi, забiтыя шкiлетамi чорных вагонаў. Людзi, пахаваныя ў рабочых пасёлках, былi б радыя абудзiцца да новага жыцця.

Ёсць i такiя, каго зацягнула ў сiстэму шасцерань вузкай спецыялiзацыi працы, каму забаронены радасцi першаадкрывальнiка, веруючага, вучонага. Сяму-таму пачало здавацца, што, каб узвысiць гэтых людзей, дастаткова апрануць iх, накармiць, задаволiць усе iх матэрыяльныя патрэбы. I спакваля вырасцiлi з iх мiзэрных мяшчан у духу раманаў Курталiна, местачковых палiтыкаў, вузкалобых спецыялiстаў без якiх-небудзь духоўных запытанняў. Веды iм далiся неблагiя, а вось культуры анiякай. Нiкчэмны погляд на культуру ў таго, хто мяркуе, быццам яна зводзiцца да завучвання формул. Сама бяздарны студэнт палiтэхнiкума ведае пра прыроду i яе законы куды болей, чым некалi ведалi Дэкарт i Паскаль. Але цi здольны гэты шкаляр на такую разумовую працу, як яны?

Усе людзi, адны мацней, другiя слабей, адчуваюць цьмяную патрэбу ў адраджэннi. Але бывае i так, што прымаюцца памылковыя рашэннi. Вядома, можна ажывiць людзей, апрануўшы iх у якiя-небудзь мундзiры. Яны будуць дружна спяваць ваенныя гiмны i дзялiцца кавалкам хлеба з таварышам. Яны знойдуць тое, чаго шукалi — пачуццё лучнасцi. Але гэты хлеб прынясе iм смерць.

Можна пазвяргаць драўляных iдалаў i ўваскрасiць старажытныя мiфы, на аснове даволi грунтоўных доказаў можна ажывiць мiстыку пангерманiзму альбо Рымскай iмперыi. Можна ўскружыць галовы немцам выключнасцю нямецкай нацыi i дачыненнем да генiя Бетховена. Можна апаiць гэтым усiх — да апошняга качагара. Гэта, вядома, лягчэй, чым у качагары выявiць Бетховена.

Але падобнае кумiрства — хцiвае кумiрства. Той, хто ахвяруе сваiм жыццём дзеля навуковага адкрыцця альбо дзеля збавення людзей ад хвароб, нават уласнай смерцю служыць справе жыцця. Магчыма, гэта i прыгожа — памерцi за пашырэнне нечых уладанняў, але сучасная вайна знiшчае ўсё тое, дзеля чаго яна нiбыта вядзецца. Цяпер справа ўжо не ў тым, каб невялiкай крывёю адрадзiць цэлы народ. З той пары як вайна вядзецца з дапамогай самалётаў i iпрыту, яна стала проста бойняй. Ворагi заточваюцца пад прытулак муроў, i кожны, хто як можа, ноч у ноч шле эскадрыллi, якiя вымотваюць працiўнiку вантробы, узносяць у паветра яго жыццядайныя цэнтры, паралiзуюць прамысловасць i шляхi зносiн. Перамога за тым, хто сканае апошнi. I абодва працiўнiкi канаюць разам.

Свет стаў пустыняй, i ўсе мы прагнем знайсцi ў ёй таварышаў: дзеля таго каб спазнаць смак раздзеленага з таварышамi хлеба, мы i прымаем вайну. Але каб адчуць гэтае цяпло, каб поплеч рушыць да адной i той жа мэты, нi да чаго ваяваць. Вайна ашуквае нас. Нянавiсць не можа ўзвялiчыць радасць агульнага натхнёнага руху.

Навошта нам ненавiдзець адзiн аднаго? Мы ж адна сям'я, нас кружыць адна i тая ж планета, мы экiпаж аднаго карабля. Добра, калi цывiлiзацыi ўступаюць у спрэчкi дзеля росквiту больш дасканалых чалавечых арганiзацый, але жахлiва, калi яны пажыраюць адва адну.

А каб вызвалiць нас, дастаткова ж толькi памагчы нам усвядомiць усеагульную мэту i пачаць шукаць тыя повязi, якiя з'яднаюць усiх. Доктар пры аглядзе хворага не слухае стогнаў: доктару важна вылечыць чалавека. Доктар служыць законам усеагульнага. I м служыць i фiзiк у роздуме над сваiмi неверагоднымi ўраўненнямi, з дапамогай якiх ён спасцiгае i атам, i касмiчную туманнасць. I м служыць i звычайны пастух. Бо хай толькi той, хто сцiпла пасе пад зорным небам з паўтузiна авечак, асэнсуе сваю працу, — i вось ён ужо не проста слуга. Ён — вартавы. А кожны вартавы ў адказе за ўсю дзяржаву.

Цi вы думаеце, што пастух не iмкнецца асэнсаваць сябе i сваё месца ў жыццi? Калi я быў на мадрыдскiм фронце, я наведаў там адну школу, размешчаную на ўзгорку за пяцьсот метраў ад акопаў, абнесеную невысокай каменнай сцяною. У гэтай школе адзiн капрал выкладаў батанiку. У грубых руках капрала была кветка маку, ён асцярожна разнiмаў пялёсткi i тычынкi, i з усiх бакоў з акопнага бруду пад грукат снарадаў да яго сцякалiся зарослыя бародамi паломнiкi. Яны абступалi капрала, сядалi проста на зямлю i, падпёршы кулакамi падбародкi, уважлiва слухалi. Яны супiлi бровы, сцiскалi зубы, яны не надта разумелi тлумачэнне настаўнiка, але iм сказалi: "Вы — цёмныя, вы звяры, вы толькi выпаўзаеце са сваiх бярлогаў, трэба даганяць чалавецтва!" I цяжкай хадою яны спяшалiся наўздагон.

Толькi калi мы асэнсуем сваю ролю на зямлi, хай нават сама сцiплую i непрыкметную, толькi тады мы будзем шчаслiвыя. Толькi тады мы зможам жыць i памiраць спакойна, бо тое, што надае сэнс жыццю, надае сэнс i смерцi.

Смерць такая лагодная, калi яна — натуральны зыход, калi стары правансальскi селянiн у канцы свайго панавання аддае сынам у спадчыну сваiх коз i свае алiвы, каб сыны ў свой час перадалi iх сынам сваiх сыноў. У сялянскiм родзе чалавек памiрае толькi напалову. Настае час, i жыццё разлушчваецца, як спелы струк гароху, i аддаюцца зёрны.

Аднойчы мне давялося стаяць з трыма сялянамi ля смяротнай пасцелi iхняй мацi. Гэта было горка, што казаць. Другi раз iрвалася пупавiна. Другi раз развязваўся вузел: той, што нiтуе адно пакаленне з другiм. Трое сыноў апынулiся ў вялiкай самоце, яны раптам спасцiглi, што цяпер навек пазбаўлены сямейнага стала, за якiм на свята збiралася ўся сям'я, таго магнiту, якi ўсiх iх прыцягваў. Але мне бачылася, што тут не толькi рвуцца повязi, але i паўторна даецца жыццё. Бо кожны з сыноў у сваю чаргу стане галавою роду, патрыярхам, вакол якога будзе збiрацца сям'я, а калi настане час, i ён у сваю чаргу перадасць руль кiравання дзятве, якая гуляе зараз на падворку.

Я глядзеў на мацi, на старую сялянку са спакойным i суровым тварам, на яе туга сцiснутыя вусны — не твар, а маска, высечаная з каменю. I ў iм я пазнаваў рысы сыноў. Iхнiя твары — злепак з гэтай маскi. Гэтае цела фармавала iхнiя целы — выдатна вылепленыя, моцныя, мужныя. I вось яно ляжыць, пазбаўленае жыцця, але гэта змярцвеласць абалонкi, з якой дасталi спелы плод. I ў сваю чаргу яе сыны i дочкi з плоцi сваёй злепяць новых людзей, сваiх нашчадкаў. У сялянскiм родзе не памiраюць. Мацi памерла — няхай жыве мацi!

Так гэта балюча, але так проста i натуральна — мерны поступ роду: пакiдаючы на шляху адну за адной тленныя абалонкi пасiвелых працаўнiкоў, пастаянна абнаўляючыся, рухаецца ён да няведамай iсцiны.

Вось чаму ў той вечар у голасе пахавальнага звону, што плыў над вёсачкай, мне чулася не роспач, а затоеная пакорлiвая радасць. Звон, якi адной i той жа мовай ганараваў i хаўтуры i народзiны, зноў абвяшчаў пра змену пакаленняў. I глыбокае супакаенне зыходзiла ад гэтага гiмна ў гонар заручын сцiплай старой працаўнiцы з зямлёй.

Гэткiм чынам, — паволi, як расце дрэва, — з пакалення ў пакаленне перадаецца не толькi жыццё, а i свядомасць. Якое дзiвоснае ўзыходжанне! З расплаўленай лавы, з зорнага цеста, з жыватворнай, цудам аплодненай клетачкi выйшлi мы — людзi — i паступова ўзнiмалiся ўсё вышэй, ступень за ступенню, i вось мы пiшам кантаты i вымерваем сузор'i.

Мацi перадала не проста жыццё: яна навучыла сваiх сыноў роднай мове, яна даверыла iм так марудна — стагоддзямi — збiраны скарб, духоўную вотчыну, якую сама атрымала ў спадчыну — сцiплы запас традыцый, паняццяў i казак, усё, што рознiць Ньютана i Шэкспiра ад пячорнага чалавека.

Той голад, што пад абстрэлам гнаў гiшпанскiх салдат на ўрокi батанiкi, што гнаў Мермоза да Паўднёвай Атлантыкi, а яшчэ некага — да вершаў, азначае, што працэс нашага развiцця далёка не завершаны i што нам яшчэ неабходна зразумець самiх сябе i сусвет. Нам неабходна перакiнуць сходкi праз ноч. Не разумеюць гэтага толькi тыя, чыя мудрасць — абыякавасць, хто жыве толькi для самога сябе; але такая мудрасць — нiкчэмны падман! Таварышы, таварышы мае, будзьце сведкамi: калi мы адчулi сябе шчаслiвымi?

I вось на апошнiх старонках гэтай кнiгi мне зноў прыгадваюцца ссiвелыя чыноўнiкi — нашы суправаджальнiкi на золку таго дня, калi нам нарэшце ўпершыню даверылi паштовы самалёт i мы рыхтавалiся стаць людзьмi. Яны таксама былi падобныя на нас, толькi яны не ведалi, што яны галодныя.

Надта шмат у свеце людзей, якiм нiхто не дапамог прачнуцца.

Некалькi гадоў таму, у час адной доўгай паездкi па чыгунцы, мне захацелася агледзець гэтую дзяржаву на колах, у якой я невылазна сядзеў ужо трое сутак вязень несцiханага перастуку i грукату, быццам марскi прыбой варочаў гальку, i мне не спалася. Я падняўся. Было каля гадзiны ночы. Я прайшоў увесь цягнiк з канца ў канец. Мяккiя спальныя вагоны былi пустыя. Вагоны першага класа таксама пуставалi.

Затое вагоны трэцяга класа былi забiты сотнямi вытураных з Францыi польскiх рабочых, якiя вярталiся ў сваю Польшчу. У калiдорах мне даводзiлася пераступаць цераз змораных сном людзей. I ў адным з вагонаў я прыпынiўся. У гэтым вагоне без перагародак, якi ў святле начнiкоў нагадваў казарму цi прыёмную палiцэйскага ўчастка, перада мной варушылася сапраўднае качэўе, штурханае i тасаванае рухам цягнiка. Цэлы народ, апанаваны цяжкiм сном, якi вяртаўся ў сваю галечу. Буйныя паголеныя галовы пакалыхвалiся на голых лаўках. Усе — мужчыны, жанчыны, дзецi — мерна калыхалiся туды-сюды, быццам iх нават i ў забыццi не адпускалi вэрхал i калатня жыцця. Нават сон не быў iм надзейным прытулкам.

Эканамiчныя прылiвы i адлiвы шпурлялi iх з аднаго канца Эўропы ў другi, яны страцiлi свой дамок у дэпартаменце Нор, невялiчкi садок, тры вазоны геранi, якую я некалi бачыў у вокнах польскiх шахцёраў, i мне здавалася, яны напалову страцiлi i чалавечы воблiк. Яны пахоплiва ўвязалi ў клункi толькi кухонны посуд, прасцiны ды дзяружкi, захапiлi толькi нейкiя ўбогiя манаткi. А ўсiм тым, што яны сапраўды любiлi i песцiлi, што iм патрапiла прыручыць за чатыры-пяць гадоў жыцця ў Францыi — катам, сабакам i геранню, — давялося ахвяраваць, i яны везлi з сабою адны гэтыя кухонныя чарапкi.

Немаўлятка ссала грудзi мацi, такой стомленай, што здавалася, яна спала. Сярод недарэчнасцi i вэрхалу гэтага бадзяжнiцтва перадавалася дзiцяцi жыццё. Я паглядзеў на бацьку. Цяжкi i голы, як камень, чэрап. Цела, скурчанае ў нязручным сне, засунутае ў рабочую спяцоўку — адны бугры ды перапады. Не чалавек, а куча сырой глiны. Так уначы на лаўках крытага рынку бясформна валяюцца бяздомныя бадзягi. I я падумаў: галеча, бруд, выродлiвасць — справа зусiм не ў гэтым. Пазнаёмiлiся ж аднойчы гэты чалавек i гэтая жанчына, i мужчына ж, напэўна, усмiхнуўся жанчыне: напэўна ж пасля работы ён прыносiў ёй кветкi. Нясмелы i нязграбны, ён так баяўся, магчыма, што яму скажуць "не". А ёй, упэўненай у сваёй прывабнасцi, з чыста жаночай какетлiвасцi, магчыма, прыемна было яго памучыць. I ён, ператвораны цяпер у нейкую машыну, толькi i здольную капаць цi каваць, адчуваў тады ў сваiм сэрцы дзiвосную салодкую трывогу. I проста розуму недаступна, як жа яны абое сталi гэтымi кучамi глiны. Праз якiя страшныя жорны прайшлi яны, пад якi штампавальны прэс трапiлi? Жывёла i на старасцi захоўвае сваю прывабнасць. Чаму ж скасавалася такая цудоўная глiна, з якой вылеплены чалавек?

I я рушыў далей мiж гэтага народу, чый сон быў трывожны, як заклятая мясцiна. Ад хрыплага сапення, няўцямнага жаласлiвага мармытання, шоргату грубых башмакоў, калi сонны, навярэдзiўшы адзiн бок, пераварочваўся на другi, трапятаў глухi, бясконцы шум. А за ўсiм гэтым — несцiханы рокат, быццам варочаецца галька пад ударамi прыбою.

Сядаю насупраць спячай сям'i. Памiж мужам i жонкай, сяк-так прымошчанае, спала дзiця. Але вось яно паварочваецца ў сне, i ў святле начнiка я бачу ягоны твар. Ах, якi цудоўны твар! Ад гэтай пары нарадзiўся дзiвосны залаты плод. З гэтага цяжкага ярма нарадзiўся такi цуд зграбнасцi i прывабнасцi. Я глядзеў на пукаты лобiк, на мяккiя прыпухлыя вусны i думаў: вось твар музыканта, вось маленькi Моцарт, вось дзiвосная абяцанка жыцця. Ён зусiм як маленькi прынц з нейкай казкi: даць бы яму належны догляд, выхаванне, асвету — i ён апраўдаў бы сама смелыя надзеi! Калi ў садзе пасля доўгiх пошукаў выведуць нарэшце новы гатунак ружы, дык усiх садоўнiкаў ахоплiвае хваляванне. Ружу пераносяць у асобнае месца, ружу даглядаюць i песцяць. А людзi растуць без садоўнiка. Маленькi Моцарт, як i ўсе, трапiць пад той жа страшэнны штампавальны прэс.

I стане цешыцца гнюснай музыкай нiзкапробных корчмаў.

Моцарт асуджаны.

Я вярнуўся ў свой вагон. Я думаў: гэтых людзей зусiм не трывожыць iхняя доля. Але, не жаль, не спачуванне мучыць мяне. Што плакаць над незагойнай ранай? Параненым яна не балiць. Бо паранены, панявечаны не асобны чалавек, а цэлае чалавецтва. I не веру я ў шкадаванне. Мяне мучыць клопат садоўнiка. Мяне мучыць не гэтая галеча — у рэшце рэшт людзi звыкаюцца з галечай, як з лянотай. На ўсходзе шматлiкiя пакаленнi жывуць у гразi, i гэта iм падабаецца. Тое, што мучыць мяне, нельга загаiць бясплатнымi супамi. Нясцерпная невыродлiвасць гэтай бясформнай, скалечанай чалавечай глiны. Нясцерпна тое, што ў кожным з гэтых людзей, мажлiва, забiты Моцарт.

Адзiна Дух сваiм дыханнем на глiну здольны стварыць з яе Чалавека.

Ваенны лётчык

Маёру Аліясу, усім маім таварышам па авіягрупе дальняй разведкі 2/33 — і асабліва штурману капітану Маро і штурманам лейтэнантам Азамбру і Дзютэртру, якія ў вайну 1939–1940 гадоў выляталі разам са мною на баявыя заданні і якім я застаюся верным сябрам да скону дзён маіх.

I

Канечне, гэта сон. Я ў каледжы. Мне пятнаццаць гадоў. Я шчырую над задачкай па геаметрыі. Паклаўшы рукі на чорную парту, я рупліва арудую цыркулем, лінейкай і вугольнікам. Я засяроджаны і спакойны. Побач перашэптваюцца таварышы. Нехта выводзіць у слупок лічбы на чорнай дошцы. Меней дбайныя рэжуцца ў карты. Час ад часу я глыбей акунаюся ў свой сон і паглядваю за акно. У сонцы пяшчотна пакалыхваецца зялёная галінка. Я доўга гляджу на яе. Я няўважлівы вучань. Я цешуся гэтым сонцам і ўпіваюся водарам дзяцінства: пахам парты, крэйды, чорнай дошкі. Як цудоўна, што я магу знайсці прытулак у гэтым надзейна ахаваным дзяцінстве! Я ведаю: спачатку маленства, школа, таварышы, потым настае дзень экзаменаў. Ты атрымліваеш дыплом. I з заміраннем сэрца пераступаеш парог, за якім адразу робішся мужчынам. 3 гэтага часу ты ўжо цвярдзей ступаеш па зямлі. Ты пачынаеш свой жыццёвы шлях. Ты ўжо робіш першыя самастойныя крокі. Нарэшце ты выпрабуеш сваю зброю на сапраўдных праціўніках! Лінейка, вугламер, цыркуль — з іх дапамогай ты будзеш будаваць свет або перамагаць ворагаў. Бывайце, гульні!

Я знаю, звычайна школьніка не бянтэжыць сустрэча з жыццём. Ён прагне хутчэй стаць дарослым. Пакуты, небяспекі, горыч расчараванняў — хіба гэта можа напалохаць школьніка?

Але я дзіўны школьнік. Я шчаслівы тым, што я школьнік, і не надта спяшаюся ўступаць у жыццё…

Праходзіць Дзютэртр. Я клічу яго.

— Сядзь, я пакажу табе фокус…

I я страшэнна задаволены, калі выцягваю загаданага ім віновага туза.

Дзютэртр сядзіць насупраць мяне за гэткай жа чорнай партай і матляе нагамі. Ён смяецца. Я сціпла ўсміхаюся. Да нас падыходзіць Пеніко і кладзе руку мне на плячо:

— Ну што, дружа?

Колькі ва ўсім гэтым пяшчоты!

Наглядчык (а ці наглядчык гэта?..) адчыняе дзверы і выклікае двух таварышаў. Яны адкладваюць убок свае лінейкі і цыркулі, устаюць і выходзяць. Мы праводзім іх вачыма. Са школай у іх пакончана. Іх кідаюць у жыццё. Цяпер прыдадуцца іхнія веды. Цяпер яны, як дарослыя, змогуць праверыць свае рахубы на праціўніках. Дзіўная школа, адкуль вучняў выпускаюць па аднаму. I без урачыстых праводзін. Гэтыя двое нават не глянулі на нас. А лёс, магчыма, закіне іх далёка-далёка. На край свету! Калі пасля школы жыццё раскідвае людзей, ці ж могуць яны паручыцца, што ўбачацца зноў?

А мы, хто яшчэ застаецца ва ўтульнай лагодзе цяпліцы, мы апускаем галовы…

— Слухай, Дзютэртр, сёння вечарам…

Але дзверы расчыняюцца зноў. I я чую вырак:

— Капітан дэ Сэнт-Экзюперы і лейтэнант Дзютэртр — да маёра!

Бывай, школа. Пачынаецца жыццё.

— Ты ведаў, што ўжо наша чарга?

— Пеніко паляцеў ужо, раніцай.

Раз нас выклікаюць, значыць, мы ляцім на заданне — гэта ясна. Канец мая, адступленне, поўны розрух. Ахвяруюць экіпажамі — быццам шклянкамі вады спрабуюць патушыць лясны пажар. Дзе ўжо тут думаць пра страты, калі ўсё ідзе прахам? На ўсю Францыю нас засталося пяцьдзесят экіпажаў дальняй разведкі. Пяцьдзесят экіпажаў па тры чалавекі, дваццаць тры — у нашай авіягрупе 2/33. За тры тыдні з дваццаці трох экіпажаў мы страцілі семнаццаць. Мы расталі, як воск. Учора я сказаў лейтэнанту Гавуалю:

— Разбяромся пасля вайны.

А лейтэнант Гавуаль мне ў адказ:

— Ці не разлічваеце вы часам, пан капітан, застацца жывым?

Гавуаль не жартаваў. Мы выдатна разумеем, што няма іншага выйсця, як шпурнуць нас у пекла, нават калі гэта ўжо і ні да чаго. Нас пяцьдзесят на ўсю Францыю. На нашых плячах трымаецца ўся стратэгія французскай арміі! Палае агромністы лес, а маецца толькі некалькі шклянак вады, якімі можна ахвяраваць, каб патушыць пажар, — і імі, вядома ж, ахвяруюць.

I гэта правільна. Хіба хто скардзіцца? Хіба хто з нас адказаў калі інакш, як не: «Ёсць, пан маёр. Так точна, пан маёр. Дзякую, пан маёр. Ясна, пан маёр»? Але цяпер, у апошнія месяцы вайны, над усім гэтым пануе адзінае адчуванне. Адчуванне бязглуздасці. Усё трашчыць. Усё бурыцца. Усё без выключэння, і нават сама смерць здаецца бязглуздай. Ёй не хапае сур'ёзу, у гэтым хаосе…

Уваходзім да маёра Аліяса (ён і дагэтуль камандуе ў Тунісе той жа авіягрупай 2/33).

— Дзень добры, Сэнт-Экс. Дзень добры, Дзютэртр. Сядайце.

Мы сядаем. Камандзір разгортвае на стале карту і звяртаецца да пасыльнага:

— Прынясіце метэазводку.

Ён пастуквае алоўкам па стале. Я гляджу на яго. Ён асунуўся. Ён усю ноч не спаў. Ён ганяўся на машыне ў пошуках няўлоўнага, як прывід, штаба — штаба дывізіі, штаба корпуса… Ён спрабаваў змагацца са складамі забеспячэння, якія не выдзялялі яму запасных частак. Па дарозе ён загрузаў у безнадзейных заторах. Ён арганізоўваў і нашу апошнюю перадыслакацыю, і размяшчэнне на новай базе, — мы бясконца мяняем аэрадромы, як тыя няшчасныя гаротнікі, якіх праследуюць няўмольныя судовыя выканаўцы. Дасюль Аліясу кожны раз удавалася ўратаваць самалёты, грузавікі і дзесяць тон ваеннай маёмасці. Але нам зразумела, што сілы яго на зыходзе, нервы ўжо не вытрым-ліваюць.

— Ну, дык вось…

Ён усё стукае і стукае па стале і не глядзіць на нас.

— Справы дрэнь…

Ён паціскае плячыма.

— Паскуднае заданне. Але ў штабе настойваюць… Упарта настойваюць… Я пярэчыў, але яны настойваюць… Тут ужо нічога не зробіш.

Мы з Дзютэртрам глядзім у акно — неба яснае. Я чую, як сакочуць куры: камандны пункт размяшчаецца на ферме, а аддзел разведкі — у школе. Лета, выспяванне садавіны і гародніны, выгульванне куранят, каласаванне збажыны — усё гэта ўжываецца ўва мне з думкай пра блізкую смерць. Па-мойму, спакой гэтага лета цалкам сумяшчальны са смерцю, і ў лагодзе ўсяго наваколля няма ніякай падсмешкі. Але ўмяне ўзнікае цьмяная подумка: «Лета нейкае шалае…

Яно трапіла ў аварыю…» Я бачыў кінутыя малатарні. Кінутыя камбайны. У прыдарожных равах — разбітыя, кінутыя аўтамабілі. Кінутыя вёскі. У адной апусцелай вёсцы з калонкі ўсё яшчэ лілася вада. Чыстая вада, якая каштавала чалавеку столькіх турбот, расцякалася бруднай лужынай. У маёй свядомасці раптам узнікае недарэчны вобраз: сапсаваныя гадзіннікі. Нібыта сапсаваліся ўсе гадзіннікі. Гадзіннікі вясковых цэркавак. Вакзальныя гадзіннікі. Камінныя гадзіннікі ў кінутых дамах. I ў вітрыне збеглага гадзіншчыка — цэлае кладзішча мёртвых гадзіннікаў. Вайна… Ніхто болей не заводзіць гадзіннікаў. Ніхто не звозіць буракоў. Ніхто не рамантуе вагонаў. I вада, святое прызначэнне якой — наталяць смагу ці быць скарыстанай для мыцця святочнага карункавага ўбрання сялянак, лужынай расцякаецца па царкоўнай плошчы. I ўлетку даводзіцца паміраць…

У мяне такое адчуванне, быццам я захварэў. I лекар толькі што сказаў мне: «Справы дрэнь…» Значыць, трэба падумаць пра запавет, пра тых, хто заетаецца. Адным словам, мы з Дзютэртрам зразумелі, што заданне гэтае — безнадзейнае.

— Калі ўлічыць цяперашнія абставіны, — заключае маёр, — рызыку не выпадае браць у разлік…

Ну вядома. «Не выпадае». I ніхто тут невінаваты. Ні мы — у тым, што пасумнелі. Ні маёр — у тым, што яму ніякавата. Ні штаб — у тым, што аддае загады. Маёр хмурнее, таму што гэтыя загады бязглуздыя. Мы таксама гэта ведаем, як ведае гэта і сам штаб. Ён аддае загады, бо трэба аддаваць загады. I іх дастаўляюць рахманыя вершнікі або, што больш сучасна, матацыклісты. Там, дзе пануе хаос і адчай, адзін з такіх рахманых вершнікаў саскоквае з узмыленага каня. Быццам мудры вяшчун, ён паказвае будучыню. Ён прыносіць ісціну. I загады зноў ставяць усё на сваё месца.

Гэткая схема вайны. Так яе малююць на лубачных карцінках. I кожны, хто як можа стараецца, каб вайна нагадвала вайну. Дбайна, клапатліва. Кожны штосілы стараецца выконваць усе правілы гульні. Тады, можа, гэтая вайна злітуецца і стане падобная на вайну.

I толькі дзеля таго, каб яна была падобная на вайну, бязмэтна выракаюцца на гібель экіпажы самалётаў. Ніхто не хоча прызнаць, што гэтая вайна ні на што не падобная, што ўсё ў ёй — бяссэнсіца, што яна не ўкладваецца ані ў якія схемы, што людзі з сур'ёзным выглядам усё яшчэ тузаюць за ніткі, якія ўжо адарваліся ад лялек. Штабы з поўнай самасвядомасцю рассылаюць загады, якія нікуды не дойдуць. Ад нас патрабуюць звестак, якія немагчыма сабраць. Авіяцыя не можа ўзяць на сябе задачу растлумачваць штабам, што творыцца на вайне. Па дадзеных авіяцыйнай разведкі можна толькі праверыць гіпотэзы штабоў. Але не існуе болей ніякіх гіпотэз. Ад нейкай паўсотні лётных экіпажаў фактычна патрабуюць, каб яны прыдалі гэтай вайне нейкі лад ці сістэму, якіх і заваду няма. Да нас звяртаюцца, як да нейкага племені варажуноў. Я гляджу на Дзютэртра, на майго штурмана-варажуна. Учора ён спрачаўся з палкоўнікам дывізіі: «Ды як жа я засяку вам пазіцыі, калі буду ляцець у дзесяці метрах ад зямлі з хуткасцю пяцьсот трыццаць кіламетраў у гадзіну?» — «Прашу прабачэння, але ж вы ўбачыце, адкуль у вас пачнуць біць! А раз б'юць — значыць, пазіцыі нямецкія».

— Ну і рагатаў жа я пасля гэтага, — закончыў Дзютэртр.

Справа ў тым, што французскія салдаты ніколі і ў вочы не бачылі французскіх самалётаў. Іх усяго тысяча, і яны распылены ад Дзюнкерка да Эльзаса. Дакладней кажучы, раствораны ў бязмежжы. Пагэтаму калі над фронтам праносіцца самалёт, можна не сумнявацца, што ён — нямецкі. I яго стараюцца збіць раней, чым ён паспее кінуць бомбы. На адзін толькі рокат у небе зеніткі адразу ж адкрываюць агонь.

— Нічога не скажаш, каштоўныя звесткі атрымліваюць яны пры такой методзе!.. — дадаў Дзютэртр.

А гэтыя звесткі павінны ж прымацца ў разлік, бо на вайне ж належыць прымаць у разлік дадзеныя разведкі!..

Так, але ж і ўся гэтая вайна нейкая шалая.

На шчасце — і мы гэта выдатна ведаем, — ніхто не будзе апірацца на нашы разведдадзеныя. Мы проста не зможам перадаць іх. Дарогі запруджаны. Тэлефонная сувязь парушана. Штаб спешна перабазіроўваецца. Важныя звесткі наконт варожых пазіцый падасць сам вораг. Днямі пад Лаонам мы абмяркоўвалі пытанне, дзе праходзіць лінія фронту. Мы пасылаем лейтэнанта да генерала, каб устанавіць з ім сувязь. На паўдарозе паміж нашай базай і генералам аўтамабіль лейтэнанта натыкаецца на дарожны каток, які перагароджвае шашу, — за ім прытаіліся дзве бронемашыны. Лейтэнант заварочвае назад. Але кулямётная чарга напавал скошвае яго і раніць шафёра. Бронемашыны аказаліся нямецкія.

Па сутнасці, штаб нагадвае вопытнага карцёжніка, з якім бы сталі раіцца з суседняга пакоя:

— Што мне рабіць з маёй віновай дамай?

Той паціснуў бы плячыма. Што ён можа параіць, калі не бачыць гульні?

Але штаб не мае права паціскаць плячыма. Калі ў яго руках яшчэ маюцца сякія-такія баявыя адзінкі, ён абавязаны пусціць іх у ход, каб трымаць пад сваім кантролем і выкарыстаць усе магчымасці, пакуль вайна яшчэ вядзецца. Хай сабе і ўсляпую, ён абавязаны дзейнічаць сам і прымушаць дзейнічаць іншых.

Але наўздагад вельмі цяжка вырашыць, што рабіць з дамай. Мы ўжо адзначылі, спачатку са здзіўленнем, потым як відавочнасць, што, калі пачынаецца разгром, работа не спыняецца. На першы погляд можа здацца, што пераможанага захліствае бясконцая плынь усялякіх праблем, што, каб вырашыць іх, ён не шкадуе ні сваёй пяхоты, ні артылерыі, ні танкаў, ні самалётаў… Але паражэнне найперш за ўсё начыста змятае ўсе праблемы. Усе карты ператасоўваюцца. I проста няўцям, што рабіць з самалётамі, з танкамі, з віновай дамай…

Добра пакруціўшы галаву, як бы найвыгодней згуляць ёю, карту наўздагад кідаюць на стол. Запаноўвае не ўздым, а разгубленасць. Уздым спадарожнічае толькі перамозе. Перамога знітоўвае, перамога будуе. I кожны да знямогі носіць камяні для яе гмаху.

А паражэнне апускае людзей у атмасферу разгубленасці, нуды, а галоўнае — бяссэнсіцы.

Бо яны перш за ўсё проста бессэнсоўныя, нашы заданні. I штодня ўсё болей бессэнсоўныя, усё болей згубныя і ўсё болей бязглуздыя. Тыя, хто аддае загады, не маюць іншых сродкаў затрымаць лавіну, — як толькі шпурнуць на стол свае апошнія казыры.

Мы з Дзютэртрам — казыры, і мы слухаем, што кажа нам маёр. Ён ставіць перад намі задачу на сёння. Мы павінны зрабіць дальні разведвальны палёт на вышыні дзесяць тысяч метраў, а па дарозе назад знізіцца да сямісот метраў і засекчы размяшчэнне танкаў у раёне Араса. Усё гэта ён выкладвае такім тонам, нібы тлумачыць:

— Потым павернеце на другую вуліцу направа і прастуйце да самай плошчы; там, на рагу, у кіёску купіце мне карабок запалак…

— Ясна, пан маёр.

Роўна гэтулькі ж карысці і ў нашым заданні. I ў словах, якімі яно даводзіцца, не болей лірызму.

Я думаю: «Бязглуздае заданне». Я думаю… Я думаю шмат пра што. Я дачакаюся — калі ўцалею — ночы і тады памяркую. Калі ўцалею… I з лёгкага задання вяртаецца адзін самалёт з трох. Калі ж яно «паскуднае», вярнуцца, вядома, складаней. I тут, у кабінеце маёра, смерць не здаецца мне ані ўзвышанай, ні велічнай, ні гераічнай, ні трагічнай. Яна проста — адмета розруху. Ягоны вынік. Група страціць нас, як губляюць багаж у мітусні чыгуначнай перасадкі.

Пэўна ж, у мяне ёсць і зусім іншыя думкі пра вайну, пра смерць, пра самаахвярнасць, пра Францыю, але мне не хапае кіруючай ідэі, зразумелай мовы. Я мыслю супярэчнасцямі. Мая ісціна растузана на шматкі, і разглядаць іх я здольны толькі кожны ўпаасобку. Калі я застануся жывы, я дачакаюся ночы і тады памяркую. Блаславёная ноч. Ноч, калі розум спіць, а рэчы пакінуты на волю лёсу. Тое, што сапраўды нешта варта, зноў набывае сваю цэласнасць пасляды нешта варта, зноў набывае сваю цэласнасць пасля касавальнага дзённага аналізу. Чалавек знітоўвае шматкі свайго свету і зноў робіцца спакойным дрэвам.

Дзень аддаецца сямейным звадкам, ноччу да чалавека вяртаецца Любоў. Бо Любоў мацней слоўнага продзіменя. I чалавек прымошчваецца ля акна, глядзіць на зоркі, і вось ён зноў адчувае адказнасць і за закалыханых дзяцей, і за заўтрашні хлеб, і за сон жонкі, такой кволай, пяшчотнай і недаўгавечнай. Пра Любоў не спрачаюцца. Яна ёсць. Хай жа наступае ноч, каб мне адкрылася нешта, вартае любові! Каб я задумаўся пра цывілізацыю, пра лёсы людскія, пра тое, як шануюць дружбу ў маёй краіне. I каб мне захацелася служыць нейкай уладнай, хоць, можа, яшчэ і неўсвя-домленай ісціне…

А зараз я нагадваю хрысціяніна, ад якога адступілася раскоша. Разам з Дзютэртрам я, вядома, выканаю сваю ролю, выканаю яе сумленна, але так, як спраўляюць абрады, у якіх ужо няма рэлігійнага сэнсу. Калі ў іх ужо няма бога. Калі я застануся жывы, я пачакаю, пакуль настане ноч, каб трошкі прайсціся па дарозе, што перасякае нашу вёску, і там, у сваёй блаславёнай самоце, я, магчыма, зразумею, чаму я павінен памерці.

ІІ

Я ачынаюся ад сваіх летуценняў. Маёр здзіўляе мяне дзіўнай прапановай:

— Калі вам задужа не па душы гэтае заданне… Калі вы сёння не ў форме, я магу…

— Ну што вы, пан маёр!

Маёр выдатна ведае, што падобная прапанова неда-рэчная. Але калі экіпаж не вяртаецца, усе ўспамінаюць, якія пахмурныя былі твары людзей перад вылетам. Гэтую пахмурнасць тлумачаць прадчуваннем. I грызуць сябе за тое, што не надалі ёй значэння.

Ваганні маёра напамінаюць мне пра Ізраэля. Пазаўчора я курыў ля акна ў аддзеле разведкі. Праз акно я заўважыў Ізраэля. Ён некуды спяшаўся. Нос у яго быў чырвоны. Доўгі нос, вельмі яўрэйскі і вельмі чырвоны. Ён неспадзявана ўразіў мяне, гэты чырвоны нос Ізраэля.

Да Ізраэля, нос якога падаўся мне такім дзіўным, я пачуваў глыбокую прыязнасць. Гэта быў адзін з найадважнейшых лётчыкаў у нашай групе. Адзін з самых адважных і самых сціплых. Яму столькі надзяўблі пра яўрэйскую асцярожлівасць, што ён лічыў за асцярожлівасць нават сваю адвагу. Бо гэта ж асцярожлівасць — быць пераможцам.

Дык вось, я заўважыў яго доўгі чырвоны нос, які бліснуў на адзін толькі момант, бо Ізраэль крочыў вельмі хутка і адразу ж знік разам са сваім носам. Без намеру жартаваць я абярнуўся да Гавуаля:

— Чаго гэта ў яго такі нос?

— Гэткім ужо матка яго адарыла, — адказаў Гавуаль. I дадаў: — Бязглуздае заданне на малой вышыні. Ён зараз вылятае.

— А!

А ўвечары, калі мы перасталі ўжо чакаць звароту Ізраэля, я, канечне, успомніў гэты нос, які на выключна спакойным твары з нейкім асаблівым талентам выказаў надзвычайную заклапочанасць. Калі б гэта я загадаў вылятаць Ізраэлю, выгляд гэтага носа доўга праследаваў бы мяне як папрок. На загад вылятаць Ізраэль, безумоўна, адказаў толькі адно: «Ёсць, пан маёр. Ясна, пан маёр. Слухаю, пан маёр». На твары Ізраэля, безумоўна, не ўздрыгнуў ніводзін мускул. Але спакваля, падступна, здрадніцкі пачаў загарацца яго нос. Ізраэль умеў валодаць выразам свайго твару, але не колерам свайго носа. I нос злоўжыў гэтым, самавольна ўмяшаўся ў справу. Нос, без ведама Ізраэля, маўкліва выказаў маёру сваё глыбокае неадабрэнне.

Магчыма, пагэтаму маёр і не любіць адпраўляць у палёт тых, якія, на яго думку, прыгнечаны прадчуваннямі. Прадчуванні амаль заўсёды ашукваюць, але з-за іх баявыя загады набываюць гучанне выраку. Аліяс камандзір, а не суддзя.

Вось што на днях адбылося з сяржантам Т.

Наколькі Ізраэль быў адважны, настолькі Т. быў баязлівы. Гэта адзіны знаёмы мне чалавек, якога так відочна мучыў страх. Калі Т. атрымліваў баявы загад, з ім тварылася нешта неверагоднае. Ён проста ўпадаў у транс. Яго апаноўвала здранцвенне, яно павольна і няўмольна захліствала яго з ног да галавы. 3 твару быццам змывала ўсякі выраз, а вочы загараліся пустым бляскам.

У процівагу Ізраэлю, чый нос здаўся мне такім збянтэжаным — збянтэжаным ад магчымай смерці Ізраэля — і адначасова вельмі ўгневаным, Т. не выяўляў ніякага хвалявання. Ён не рэагаваў: ён панікаў.

Пад канец размовы рабілася зразумела, што Т. проста-такі ахоплены жахам. I ад гэтага па твары яго пачынаў разлівацца нейкі няўзрушны спакой. 3 гэтага моманту Т. быў як недасягальны. Адчувалася, як паміж ім і светам распасціраецца пустыня абыякавасці. Ніколі і нідзе, ані ў кога на свеце я не назіраў, каб нервовае ўзбуджэнне выяўлялася ў такой форме.

— Я ні ў якім разе не павінен быў пасылаць яго тады, — гаварыў пазней маёр.

У той дзень, калі маёр абвясціў яму пра вылет, Т. не толькі спалатнеў, але нават пачаў усміхацца. Проста ўсміхацца. Так, мусіць, усміхаюцца пакутнікі, калі кат пераходзіць ужо ўсялякія межы.

— Вы занядужалі. Я замяню вас…

— Не, пан маёр. Раз гэта мая чарга, значыць — мая.

I Т. здранцвела стаяў навыцяжку перад маёрам і глядзеў на яго.

— Але калі вы не ўпэўнены у сабе…

— Сёння мая чарга, пан маёр, мая.

— Паслухайце, Т…

— Пан маёр…

Т. нібы ператварыўся ў каменны слуп.

— I я дазволіў яму ляцець, — дадаў Аліяс.

Тое, што адбылося потым, так і засталося загадкай. Т., стралок на борце самалёта, заўважыў, што яго спрабуе атакаваць варожы знішчальнік. Але ў гэтага знішчальніка заела кулямёты, і ён павярнуў прэч. Пілот і Т. перагаворваліся паміж сабой амаль да самага аэрадрома, і пілот не заўважыў нічога незвычайнага. Але за пяць хвілін да пасадкі стралок перастаў яму адказваць.

А вечерам Т. адшукалі з праламаным чэрапам: яго ўдарыла хваставым апярэннем. Ён выскачыў з парашутам у дзікіх умовах, на поўнай хуткасці, прычым над сваёй тэрыторыяй, калі яму ўжо не пагражала аніякая небяспека. З'яўленне знішчальніка падзейнічала на яго, як няўмольная позва, і ён не вытрымаў.

– Ідзіце апранайцеся, — кажа нам маёр, — вылет у пяць трыццаць.

— Да пабачэння, пан маёр.

Маёр адказвае няпэўным жэстам. Прымхі? Мая цыгарэта патухла, і я марна шару па кішэнях.

— Чаму ў вас ніколі няма запалак? — дадае Аліяс. Ён мае рацыю. I, выпраўлены ў дарогу такімі развітальнымі словамі, я выходжу за дзверы, пытаючыся ў сябе: «Чаму ў мяне ніколі няма запалак?»

— Не па душы яму гэтае заданне, — заўважае Дзютэртр.

А я думаю: яму начхаць! Але несправядліва асуджаючы Аліяса, я думаю не пра яго. Мяне шакіруе факт, якога ніхто не хоча прызнаць: жыццё Духа падчас замірае. Толькі жыццё Розуму несупыннае ці амаль несупыннае. Мая здольнасць аналізаваць не надта схільна зыначвацца. Аднак для Духа маюць значэнне не самі рэчы, а сэнс, які нітуе іх паміж сабой. Тое сапраўднае аблічча рэчаў, якое Дух спасцігае праз вонкавую абалонку. Празорлівасць Духа мяжуе з поўнай слепатой. Для таго, хто любіць свой дом, настае час, калі ён знячэўку робіць адкрыццё, што гэта толькі зборышча разрозненых прадметаў. Для таго, хто лю-біць сваю жонку, настае час, калі ён пачынае бачыць у каханні адны толькі турбацыі, уціск і непрыемнасці. Для таго, хто ўпіваецца нейкай мелодыяй, настае час, калі яна перастае кранаць яго. Настаё час, як сёння, — калі я ўжо болей не разумею сваю радзіму. Радзіма — гэта не сукупнасць мясцін, звычаяў, рэчаў, якія ў любы час здольны ахапіць мой розум. Радзіма — гэта Сутнасць. I вось настае час, калі я раптам выяўляю, што я перастаў бачыць Сутнасць.

Маёр Аліяс правёў усю ноч у генерала ў чыста лагічных спрэчках. А чыстая логіка разбурае жыццё Духа. Потым Аліяса выматалі на зваротным шляху бясконцыя дарожныя заторы. Вярнуўшыся ў групу, ён сутыкнуўся з мноствам дробязей — з тых, што спакваля пажыраюць вас, як безліч вынікаў горнага абвалу, які немагчыма затрымаць. I нарэшце ён выклікаў нас, каб паслаць на невыканальнае заданне. Мы — частка ўсеагульнага розруху. Мы для маёра не Сэнт-Экзюперы ці Дзютэртр, надзеленыя сваім уласным дарам бачыць рэчы альбо не бачыць іх, думаць, хадзіць, піць, усміхацца. Мы — часткі нейкай агромністай будыніны, і каб зразумець яе ў адзіным цэлым, неабходна мець і час і цішыню. Калі б мяне мучыў нервовы цік, Аліяс заўважыў бы толькі гэты цік. Ён адправіў бы ў палёт над Арасам толькі вобраз гэтага ціку. У віры пастаўленых перад ім праблем, у гэтым няўмольна-імклівым зрынанні лавіны мы самі параспадаліся на кавалкі. Голас. Нос. Цік. А кавалкі не хвалююць.

Справа не толькі ў маёры Аліясе, але і ва ўсіх людзях. Калі мы заклапочаны пахаваннем, то як бы мы ні любілі нябожчыка, мы не сутыкаемся непасрэдна са смерцю. Смерць — гэта нешта неаб'емнае. Гэта новы ланцуг узаемасувязей з думкамі, рэчамі, прывычкамі нябожчыка. Гэта новы лад свету. 3 выгляду нічога не зыначылася, на самой жа справе зыначылася ўсё. Старонкі ў кнізе тыя ж, але сэнс яе стаў інакшы. Каб адчуць смерць, мы павінны ўявіць сабе момант, калі нам пазарэз патрэбен нябожчык. Менавіта тады нам яго і не хапае. Уявіць сабе момант, калі мы маглі б спатрэбіцца яму. Але мы яму болей не патрэбны. Уявіць сабе хвіліну сяброўскіх адведак. I адчуць іх пустэчу. Мы звыклі бачыць жыццё ў перспектыве. Але ў дзень пахавання няма ні перспектывы, ні прасторы. Нябожчык у нашай свядомасці яшчэ раздроблены на часткі. У дзень пахавання мы мітусімся, паціскаем рукі сапраўдным і ўяўным сябрам, займаемся дробязямі. Нябожчык памрэ толькі заўтра, калі ўсталюецца цішыня. Ён з'явіцца перад намі ва ўсёй сваёй цэласнасці, калі ва ўсёй сваёй цэласнасці адымецца ад нашай сутнасці. I тады мы закалоцімся ў рыданнях, што ён пакідае нас, а мы не можам яго ўтрымаць.

Я не люблю лубачных карцінак, якія малююць вайну. Там суровы воін змахвае слязіну і пад грубымі жартачкамі хавае сваю ўсхваляванасць. Лухта ўсё гэта. Суровы воін нічога не хавае. Калі ён выпускае з вуснаў жарт, значыць, жарт у яго і наўме.

Справа не ў чалавечых якасцях. Маёр Аліяс надзіва ўражлівы. Калі мы не вернемся, ён, можа, будзе пакутаваць болей, чым хто іншы. Пры ўмове, што ў ягонай свядомасці будзем мы, а не нейкая там сукупнасць прыватнасцей. Пры ўмове, што западзе цішыня і ён узновіць нашы абліччы. Бо, калі сёння ўночы судовы выканаўца, які праследуе нас, змусіць групу зноў мяняць месца дыслакацыі, то ў лавіне турбот нейкае зламанае кола грузавіка выцясніць нашу смерць з ягонай свядомасці. I Аліяс забудзе аплакаць нас.

Я ж і сам, вылятаючы на заданне, не думаю пра барацьбу Захаду з нацызмам. Мяне паглынаюць надзённыя дробязі. Бязглуздасць палёту над Арасам на вышыні сямісот метраў. Нікчэмнасць звестак, якіх чакаюць ад нас. Маруднае пераапрананне, якое здаецца мне ўбіраннем у кашулю смяротніка. А яшчэ — пальчаткі. Дзе, чорт пабяры, узяць мне пальчаткі? Свае я згубіў.

Я ўжо не бачу храма, у якім я жыву.

Я ўбіраюся для служэння мёртваму богу.

III

— Давай-давай, варушыся… Дзе пальчаткі? Не, не гэтыя… Пашукай у маім мяшку…

— Нешта не бачу, пан капітан.

— От доўбня!

Усе яны доўбні. I гэты, хто не можа знайсці мае пальчаткі. I той, іншы, са штаба, са сваёй дурацкай ідэяй палёту на малой вышыні.

— Я прасіў цябе даць мне аловак. Ужо дзесяць хвілін я прашу цябе даць мне аловак… Ёсць у цябе аловак?

— Ёсць, пан капітан.

Знайшоўся-такі разумны чалавек.

— Прывяжы мне яго да шнурка. I прычапі вось сюды, за гэты гузік… Паслухайце, стралок, вы, як я пагляджу, не дужа спяшаецеся…

— Я ўжо гатовы, пан капітан.

— А! Ну, добра…

Ну, а штурман? Я пераключаюся на штурмана:

— Ну як там, Дзютэртр? Усё ў парадку? Вылічылі курс?

— Курс гатовы, пан капітан…

Добра. Курс гатовы. Бязглуздае заданне… А каб хто спытаўся, які сэнс выракаць на гібель экіпаж дзеля звестак, у якіх аніхто не мае патрэбы і якія, нават калі нехта з нас і ўцалее і даставідь іх, ніколі і нікому не будунь перададзены…

— Спірытаў нанялі б сабе, там, у штабе…

— Навошта?

— А каб мы маглі перадаць ім сёння вечарам, цераз стол-вяртушку, гэтыя іхнія звесткі!

Я не ў захапленні ад сваіх кепікаў, але зноў бурчу:

— Ох, ужо гэтыя мне штабісты! Самі б зляталі на бязглуздыя заданні!

Так доўга цягнецца цырымонія адзявання, калі ты разумееш, што вылет гіблы, і старанна прынядзельваешся толькі дзеля таго, каб жывым падсмажыцца. Не гэтак ужо і проста нацягнуць на сябе тры столкі вопраткі, начапіць процьму апаратуры, якую валачэш на сабе, быццам балагол, наладзіць падачу кіслароду, Сістэму абагрэву, тэлефонную сувязь паміж членамі экіпажа. Дыхаю я цераз маску. Гумавая трубка звязвае мяне з самалётам, такая ж неабходная, як пупавіна. Самалёт рэгулюе тэмпературу маёй крыві. Самалёт забяспечвае маю сувязь з людзьмі. У мяне пабольшала органаў, пасрэднікаў паміж мной і маім сэрцам. 3 кожнай хвілінай я раблюся ўсё цяжэйшы, усё непаваротлівейшы, усё грувасцейшы. Я паварочваюся, як слуп, і калі згінаюся, каб зацягнуць рамяні ці зашморгнуць непадатлівыя «маланкі», у мяне ажно трашчаць суставы. Баляць мае старыя пераломы.

— Падай іншы шлем. Я табе ўжо стакроць казаў, што старога больш не надзену. Ён цесны.

Справа ў тым, што на вялікай вышыні чэрап неяк неспасцігальна разбухае, і шлем, які на зямлі якраз па табе, на вышыні дзесяці тысяч метраў сціскае косці, як абцугамі.

— Ды гэта ж іншы, пан капітан. Я вам замяніў яго…

— А! Ну добра.

Я бурчу без аніякіх згрызот сумлення. Бо я кругом маю рацыю! Зрэшты, усё гэта не мае аніякага значэння. У гэты момант я ў самым сэрцы той унутранай пустыні, пра якую я ўжо казаў. I навокал адны толькі абломкі. Я нават не адчуваю сораму, што мару пра цуд, які зыначыў бы ход сённяшніх падзей. Каб сапсаваліся ларынгафоны, да прыкладу. Яны вечна псуюцца, гэтыя ларынгафоны! Хлам… Калі б яны сапсаваліся, гэта збавіла б нас ад гібельнага задання…

Да мяне з пахмурым выглядам падыходзіць капітан Вэзэн. Капітан Вэзэн з пахмурым выглядам падыходзіць да кожнага з нас перад вылетам на заданне. Капітан Вэзэн адказны ў нашай групе за сувязь са службай паветранага назірання. Ягоны абавязак — інфармаваць нас пра перамяшчэнне варожых самалётаў. Вэзэн мой прыяцель, я пяшчотна люблю яго, але ён вечна прадракае няшчасце. I я шкадую, што трапіў яму на вочы.

— Стары, — кажа мне Вэзэн, — ах, як пагана, як пагана, як пагана!

I ён выцягвае з кішэні нейкія паперкі. Потым дапытліва глядзіць на мяне і пытаецца:

— Як ты паляціш?

— Цераз Альбэр.

— Я так і ведаў. Я так і ведаў. Ах, як пагана!

— Не выкідвай конікаў. Што здарылася?

— Табе нельга ляцець!

Мне нельга ляцець! Які ён харошы, гэты Вэзэн! Хай ён вымаліць у пана бога, каб сапсаваліся ларынгафоны!

— Табе не прарвацца.

¬— Чаму гэта мне не прарвацца?

— Таму, што над Альбэрам нядрэмна прасуюць тры звёны нямецкіх знішчальнікаў. Адно на вышыні шэсць тысяч метраў, другое — сем з палавінай, трэцяе — дзесяць тысяч. Ніводнае не пакідае неба, пакуль не прыходзіць змена. Гэта бясспрэчна неадольная загарода. Ты трапіш у пастку. А потым, ты вось толькі глянь…

I Вэзэн паказвае мне паперку, на якой ён накрэсліў нейкія незразумелыя схемы.

Ішоў бы ён да д'ябла, гэты Вэзэн! Словы «бясспрэчна неадольная загарода» падзейнічалі на мяне. Мнемроіцца чырвоны сігнал і парушэнне дарожных правілаў. Але тут парушэнне правілаў — смерць. I асабліва ненавісна мне слова «бясспрэчна». У мяне такое адчуванне, што я ўжо ўзяты на прыцэл.

Намаганнем волі я змушаю сябе разважаць спакойна. Праціўнік «бясспрэчна» мусіць абараняць свае пазіцыі — а як жа інакш?! Усе гэтыя словы проста бязглуздзіца!.. Дый начхаць мне на знішчальнікаў! Калі я спушчуся да сямісот метраў, мяне саб'е зенітная артылерыя. Яна ўжо не схібіць! I я раптам накідваюся на Вэзэна:

— Карацей кажучы, ты вырашыў неадкладна паведаміць мне, што існуе нямецкая авіяцыя і што мой вылет — штука даволі рызыкоўная! Бяжы і далажы пра гэта генералу!..

Бо, калі ўжо на тое пайшло, Вэзэну нічога не каштавала б па-сяброўску супакоіць мяне, назваўшы гэтыя славутыя знішчальнікі проста нейкімі самалётамі, якія шныраць у раёне Альбэра…

Сэнс быў бы абсалютна той самы!

IV

Усё гатова. Мы ў кабіне. Застаецца толькі выпрабаваць ларынгафоны…

— Як чуеце мяне, Дзютэртр?

— Чую вас добра, пан капітан.

— А вы, стралок, добра чуеце мяне?

— Я… ага… выдатна!

— Дзютэртр, вы чуеце стралка?

— Чую яго добра, пан капітан.

— Стралок, вы чуеце лейтэнанта Дзютэртра?

— Я… ага… выдатна.

— Чаму вы ўвесь час гаворыце: «Я… ага… выдатна»?

— Шукаю аловак, пан капітан.

Ларынгафоны не сапсаваны.

— Стралок, ціск у балонах нармальны?

— Я… ага… нармальны…

— Ва ўсіх трох?

— Ва ўсіх трох.

— Дзютэртр, гатова?

— Гатова.

— Тады паехалі.

I я адрываюся ад зямлі.

V

Страх узнікае тады, калі страчана пэўнасць, што я — гэта я. Калі я чакаю весткі, ад якой залежыць, быць мне ў радасці альбо ў горы, я тады адкінуты ў небыццё. Пакуль няпэўнасць трымае мяне ў невядомасці, мае пачуцці і мае паводзіны — усяго толькі часовая маскіроўка. Час, секунда за секундай, падобна на тое, як ён стварае дрэва, — перастае ствараць тую асобу, якой я буду праз гадзіну. Гэтае незнаёмае «я» ідзе мне насустрач звонку, як прывід. I тады мяне апаноўвае страх. Благая навіна выклікае не страх, а пакуту — гэта ўжо зусім іншая рэч.

Але вось час перастаў сплываць марна. Я нарэшце бяруся за справу. Я ўжо не люструюся ў безаблічную наступнасць. Я ўжо не той, хто, мажліва, у космах полымя ўвойдзе ў штопар. Будучае ўжо не ўяўляецца мне нейкім дзіўным прывідам. 3 гэтага моманту яго паступова пачынаюць ствараць мае дзеянні. Я той, хто сочыць за компасам і трымае курс 313. Хто рэгулюе абароты вінтоў і тэмпературу масла. Звычайныя, натуральныя клопаты. Хатнія турботы, дробныя штодзённыя абавязкі, за якімі нават не заўважаеш, як старэеш. Дзень абарочваецца добра дагледжаным домам, старанна адглянцаваным плашчаком, правільна адрэгуляваным паступленнем кіслароду. Я акурат правяраю падачу кіслароду, бо мы імкліва набіраем вы-шыню: шэсць тысяч семсот метраў.

— 3 кіслародам усё ў парадку, Дзютэртр? Як самаадчуванне?

— Усё ў парадку, пан капітан.

— Эй, стралок! Кісларод у парадку?

— Я… ага… У парадку, пан капітан…

— Вы ўсё яшчэ шукаеце аловак?

Я раблюся і тым, хто націскае на кнопку S і на нопку А, каб праверыць свае кулямёты. Дарэчы…

— Эй, стралок! Там ззаду, у вашым сектары, няма ніякага буйнага населенага пункта?

— Гм… не, няма, пан капітан.

— Тады давайце. Праверце кулямёты.

Я чую чэргі.

— Добра працуюць?

— Добра.

— Усе кулямёты?

— Гм… Ага… усе.

Я таксама страляю. Цікава, куды ляцяць усе гэтыя кулі, якімі мы проста так паліваем родныя абшары. Яны ніколі нікога не заб'юць. Зямля вялікая.

Ну вось, я ўжо жыву зместам кожнай хвіліны. Я адчуваю страх не болей, чым наліўны плод. Вядома, умовы палёту зыначацца. I ўмовы і задачы. Але я сам уцягнены ў стварэнне гэтай наступнасці. Час спакваля лепіць мяне. Дзіця ніколі не жахаецца, што ён цярпліва стварае з сябе дзядулю. Дзіця ёсць дзіця, яно бавіцца ў свае дзіцячыя гульні. Я таксама баўлюся. Я пералічваю цыферблаты, пераключальнікі, кнопкі, рычагі майго царства. Я налічыў сто тры прыборы, за якімі трэба сачыць, якія трэба паварочваць альбо націскаць. (Папраўдзе, я трошкі змахляваў, двойчы палічыўшы баявы спуск маіх кулямётаў: там маецца яшчэ і засцерагальнік.) Вечарам я здзіўлю фермера, у якога кватарую. Я спытаюся ў яго:

— А вы ведаеце, колькі цяпер у лётчыка прыбораў, за якімі ён павінен сачыць?

— Адкуль жа мне ведаць?

— Ну а ўсё-такі, назавіце якую-небудзь лічбу.

— Ну, якую лічбу магу я вам назваць?

Які ён недалікатны, мой гаспадар.

— Назавіце любую лічбу!

— Ну, сем.

— Сто тры!

I я буду задаволены.

Мне спакойна, бо ўсе прыборы вакол мяне занялі свае месцы і набылі свой сэнс. Усё гэтае начынне з трубак і правадоў ператварылася ў сець кровазвароту. Мой арганізм зросся з самалётам. Самалёт стварае мне камфорт: я паварочваю пераключальнік, і маё адзенне і кісларод пачынаюць падагравацца. Дарэчы, кісларод перагрэўся ўжо і прыпякае мне нос. Сам кісларод таксама падаецца ў залежнасці ад вышыні пры дапамозе складанага прыбора. Мяне жывіць мая машына. Перад вылетам усё мне здавалася жорсткасцю, а цяпер, калі сама машына сілкуе мяне, я пачуваю да яе нейкую сыноўнюю пяшчоту. Нешта накшталт пяшчоты немаўлятка. А цяжар майго цела размеркаваўся па пунктах апоры. Тры столкі адзення, цяжкі парашут за спіной гнятуць на сядзенне. Вялізныя футравыя боты ўпіраюцца ў педалі. Рукі ў тоўстых, нягнуткіх пальчатках, такія нязграбныя на зямлі, лёгка спраўляюцца са штурвалам…

— Дзютэртр!

— …тан?

— Неадкладна праверце кантакты. Я чую вас толькі ўрыўкамі. Вы чуеце мяне?

Голас Дзютэртра зноў робіцца выразны:

— Чую вас выдатна, пан капітан!

— Добра. Ну вось, сёння кіраванне зноў замярзае: штурвал ходзіць туга, а педалі дык і зусім заела!

— Вясёленькія справы. А якая вышыня?

— Дзевяць тысяч семсот.

— Тэмпература?

— Сорак восем ніжэй нуля. Як у вас з кіслародам?

— Парадак, пан капітан.

— Стралок, з кіслародам усё ў парадку?

Ніякага адказу.

— Дзютэртр!

— Пан капітан?..

— Аклікніце яго!

— Стралок! Гэй, стралок!

Ніякага адказу.

Але перш чым пайсці на зніжэнне, я рэзка ўстрэсваю самалёт — гэта разбудзіць стралка, калі ён заснуў.

— Пан капітан!

— Гэта вы, стралок?

— Я… гм… Ага…

— Вы што, не зусім упэўнены ў гэтым?

— Ды я!

— Чаму вы не адказвалі?

— Я правяраў перадатчык. Я адключаўся!

— Доўбня! Трэба ж папярэджваць! Я ледзь не спікіраваў: думаў, вы памерлі!

— Я?.. Не…

— Веру на слова. Але болей не выкідвайце мне такіх конікаў! Папярэджвайце мяне, чорт пабяры, перш чым адключыцца!

— Прашу прабачэння, пан капітан. Слухаю, пан капітан! Буду папярэджваць.

Справа ў тым, што арганізм не адразу адчувае парушэнне ў падачы кіслароду. Спачатку наступае лёгкае забыццё, а праз некалькі секунд — страта прытомнасці, а праз некалькі хвілін — смерць. Таму пілот павінен пастаянна кантраляваць паступленне кіслароду і сачыць за самаадчуваннем экіпажа.

I я мну трубку сваёй маскі, каб носам адчуць цёплы струмень, які нясе жыццё.

Словам, я заняты сваім рамяством. Я не адчуваю нічога, апрача фізічнай асалоды ад насычаных сэнсам, самадастатковых дзеянняў. У мяне няма ні адчування вялікай небяспекі (я куды мацней хваляваўся, калі рыхтаваўся ў палёт), ні такога пачуцця, нібыта я выконваю вялікі доўг. Змаганне паміж Захадам і нацызмам на гэты раз, у межах маіх дзеянняў, зводзіцца да кіравання рукаяткамі, рычагамі і кранікамі. Гэтак і павінна быць. Любоў дыякана да бога зводзіцца да любові запальваць свечкі. Дыякан мерна, спакойна крочыць па царкве, якую ён не заўважае, задаволены, як адзін за адным расцвітаюць яго кандэлябры. Калі ўсе свечкі запалены, ён пацірае рукі. Ён ганарыцца сабою.

Я таксама беззаганна адрэгуляваў абароты вінтоў і трымаю курс з дакладнасцю да градуса. Гэта павінна замілаваць Дзютэртра, калі толькі ён паглядвае на компас…

— Дзютэртр… Я… Курс па компасу правільны?..

— Не, пан капітан. Значнае адхіленне. Вазьміце ўправа.

От прыкрасць!

— Пан капітан, перасякаем лінію фронту. Пачынаю здымаць. Што ў вас на вышынямеры?

— Дзесяць тысяч.

VI

— Капітан… курс!

Сапраўды. Я адхіліўся ўлева. I невыпадкова… Мяне адштурхоўвае горад Альбэр. Я прадчуваю яго, хоць ён яшчэ вельмі далёка. Але ён ужо гняце на маю плоць усім цяжарам сваёй «бясспрэчна неадольнай загароды». Колькі ўспамінаў тоіцца ў абшары майго цела! Яно помніць неспадзяваныя кулянні, пераломы чэрапа, цягучую, як сіроп, непрытомнасць, шпітальныя ночы. Маё цела баіцца ўдараў. Яно намагаецца абысці Альбэр. Ледзь толькі спускаю з яго вока, як яно забірае ўлева. Яго цягне ўлева, як старога каня, які ўсё жыццё будзе шарахацца той перашкоды, якая аднойчы перапалохала яго. I справа менавіта ў маім целе… а не ў маім духу… Варта мне толькі адцягнуць увагу, як маё цела хітра скарыстоўвае гэта і непрыкметна стараецца ўнікнуць Альбэра.

Бо зараз мяне ж не дужа каб што гняло. Цяпер я ўжо не хацеў бы, каб вылет адмянілі. А зусім нядаўна ж я, здаецца, марыў пра гэта. Я думаў: «Ларынгафоны сапсуюцца. Мне страшэнна хочацца спаць. Пайду пакімару». I я ўяўляў, з якой асалодай буду песціцца ў пасцелі. Але ў глыбіні душы я ўсё-такі ведаў, што адмена вылету не абяцае нічога, апрача пакутлівай нудзьгі. Быццам чакаў нейкага абнаўлення, а яно не адбылося.

Мне прыгадваецца школа… Калі я быў падлеткам…

— …капітан!

— Што такое?

— Не, нічога… мне падалося…

Нічога добрага не магло яму падацца. Ну, дык вось… Калі я быў падлеткам, у школе мы ўставалі страшэнна рана. А шостай гадзійе раніцы. Халадэча. Трэш кулакамі вочы і загадзя пакутуеш у чаканні нуднага ўрока граматыкі. I марыш захварэць, каб прачнуцца ў лазарэце, дзе манашкі ў белых чэпчыках будуць падаваць у пасцель падсалоджанае пітво. Чаго толькі не навыдумляеш сабе пра той рай! Вось чаму, калі я прастуджваўся, я кашляў трошкі мацней, чым гэта трэба было. I прачынаючыся ў лазарэце, я чуў, як для іншых звініць званок. Калі я задужа прыкідваўся хворым, гэты званок сурова караў мяне: ён ператвараў мяне ў прывід. Там, за сценамі лазарэта, ён адзвоньваў сапраўдны час, час строгай цішыні класных заняткаў, час тлуму пераменак, утульнасці сталоўкі. Для жывых там, за сценамі лазарэта, ён ствараў насычанае быццё, поўнае нягод, спрэчак, надзей, весялосці. А я быў абкрадзены, забыты, мяне нудзіла ад агідных адвараў, ад волкай пасцелі і безаблічных гадзін.

Не, адмена вылету нічога добрага не абяцае.

VII

Канечне, часам, як сёння вось, заданне можа быць нам і не даспадобы. Надта ж ужо відавочна, што мы проста-такі гуляем у вайну. Мы гуляем у казакоў-разбойнікаў. Мы дакладна прытрымліваемся маралі нашых кніг па гісторыі, правілаў нашых падручнікаў. Сённня ноччу, да прыкладу, я выехаў на машыне на аэрадром. I вартавы, у адпаведнасці з інструкцыяй, перагарадзіў дарогу штыком машыне, якая з гэтакім жа поспехам магла б быць і танкам! Вось так мы і гуляем — штыхом перагароджваем дарогу танкам!

Адкуль узяцца натхнёнасці, калі ў гэтых жорсткіх шарадах мы так відавочна выконваем ролю статыстаў, а ў дадатак ад нас яшчэ патрабуюць ісці на смерць? Смерць занадта сур'ёзная штука для шарады.

Хто стане з уздымам нацягваць на сябе лётны рыштунак? Ніхто. Нават Ашэдэ з ягонай заўсёднай гатоўнасцю да самаахвяравання, якая і ёсць вышэйшае праяўленне чалавечнасці, — нават праведнік Ашэдэ — і той замыкаецца ў моўчу. Апранаючыся, мае таварышы маўчаць і хмурацца, і гэта зусім не сціпласць герояў. За гэтай пахмурнасцю не тоіцца ніякага ўздыму. Яна выказвае толькі тое, што выказвае. I я разумею яе. Гэта панурасць лёкая, які не згодны з распараджэннямі, якія зрабіў гаспадар, а сам паехаў. Аднак лёкай усё-такі застаецца верны гаспадару. Усе мае таварышы мараць пра свой ціхі пакойчык, але між нас няма ніводнага, хто б сапраўды аддаў перавагу сну.

Бо важны не ўздым. Калі церпіш паражэнне, няма чаго разлічваць на ўздым. Важна апрануцца, сесці у кабіну, узляцець. Тое, што пра гэта сам ты думаеш, не мае ніякага значэння. Хлопчык, які з уздымам марыў бы пра ўрокі граматыкі, здаўся б мне няшчасным, ненатуральным. Важна здолець авалодаць сабою дзеля мэты, хай сабе яна ў гэты момант і не надта зразумелая. Гэта мэта зусім не для Розуму, а для Духа. Дух умее любіць, але ён дрэмле. У чым заключаецца спакуса, я ведаю не горш, чым любы бацюшка. Спакуса — гэта нясцерпнае жаданне паддацца доказам Розуму, калі дрэмле Дух.

Што карысці з таго, што я рызыкую сваім жыццём, кідаючыся ў гэтую лавіну? Не ведаю. Мне стакроць даводзілі: «Згаджайцеся на іншую работу. Ваша месца там. Там вы прынясеце куды больш карысці, чым у эскадрыллі. Лётчыкаў можна рыхтаваць тысячамі…» Доказы былі неабвержныя. Доказы заўжды неабвержныя. Мой розум згаджаўся з імі, але мой інстынкт браў верх над розумам.

Чаму ж гэтыя разважанні здаваліся мне хісткімі, хоць я і не мог нічога супрацьпаставіць ім? «Інтэлігентаў трымаюць у запасе на паліцах аддзела прапаганды, як слоікі з варэннем, каб падаць іх пасля вайны…» Але ж гэта не адказ!

А сёння, гэтаксама як і мае таварышы, я падняўся ў неба насупор усялякім відавочнасцям, насупор усяму, што я мог у тую хвіліну адказаць. Я знаю, настане час, і я зразумею, што, зрабіўшы насуперак свайму розуму, я зрабіў разумна. Я паабяцаў сабе, калі буду жывы, начную прагулку па вёсцы. Тады, магчыма, я нарэшце спасцігну самога сябе. Я навучуся бачыць.

Магчыма, мне не будзе чаго сказаць пра тое, што я ўбачу. Калі жанчына здаецца мне цудоўнай, мне няма чаго сказаць, Я проста любуюся яе ўсмешкай. Аналітык раскладае аблічча і тлумачыць яго па частках, але ўсмешкі ён ужо не бачыць.

Спазнаць — зусім не азначае раскласці на часткі альбо растлумачыць. Спазнаць — гэта прыняць тое, што бачыш. Але для таго, каб убачыць, трэба ўдзельнічаць. А гэта суровая школа…

Цэлы дзень мая вёска была схавана ад мяне. Да вылету гэта былі толькі глінабітныя сцены ды даволі-такі зашмальцаваныя сяляне. Цяпер — гэта толькі жменя жвіру за дзесяць кіламетраў пада мною. Вось яна, мая вёска.

Але сёння ноччу, магчыма, пракінецца і забрэша вартавы сабака. Я заўсёды з асалодай убіраў у сябе магічныя чары вёскі, якая яснай ноччу размаўляе ў сне голасам адзінокага вартавога сабакі.

Я не маю ніякай надзеі, што мяне зразумеюць. I гэта мне абсалютна ўсё роўна. Хай толькі проста пакажацца мне гатовая да сну мая вёска з яе замкнёнымі дзвярыма на адрынах, на хлявах, на векавых звычаях!

Сяляне, вярнуўшыся з поля, павячэраюць, закалышуць дзяцей і, пагасіўшы лямпу, растворацца ў нямой суцішнасці. I ўсё знікне, і застанецца адно толькі мернае дыханне пад моцнымі шорсткімі саматканымі дзяружкамі, мора, якое заціхае пасля буры.

Ноччу, калі падводзяцца вынікі, бог на момант адводзіць людзей ад карыстання іхнімі скарбамі. I пакуль людзі будуць адпачываць, перада мною больш выразна паўстане зберажоная імі спадчына.

Тады, магчыма, мне раскрыецца тое, што цяжка выказаць словамі. Я прыйду да агню, як сляпы, якога вядуць яго далоні. Ён не змог бы апісаць агонь, і ўсё-такі ён яго знайшоў. Гэтак, магчыма, і да мяне прыйдзе тое, што трэба абараняць, тое, што не бачна, але што жыве накшталт жарынкі пад прыскам вясковых начэй.

Мне не было чаго чакаць ад адмены вылету. Каб зразумець звычайную вёску, трэба перш за ўсё…

— Капітан!

— Шэсць знішчальнікаў, шэсць, наперадзе — злева!

Гэта прагучала, як удар перуноў.

Трэба… трэба… Але я хацеў бы своечасова атрымаць тое, што мне належыць. Я хацеў бы набыць пра-а на любоў. Я хацеў бы ўразумець, за каго паміраю…

VIII

— Стралок!

— Капітан?

— Чулі? Шэсць знішчальнікаў, шэсць, наперадзе па леваму крылу!

— Чуў, капітан!

— Дзютэртр, яны заўважылі нас?

— Заўважылі. Разварочваюцца на нас. Мы вышэй метраў на пяцьсот.

— Стралок, чулі? Мы вышэй іх на пяцьсот метраў. Дзютэртр! Далёка яшчэ?

Дзютэртр! Далёка яшчэ?

— …некалькі секунд.

— Стралок, чулі? Праз некалькі секунд будуць у нас на хвасце.

Ага, вось і я бачу іх! Дробненькія. Рой атрутных вос.

— Стралок! Яны ідуць напярэймы. Зараз убачыце. Вось яны!

— Я… я нічога не бачу. А! Бачу!

Але затое ўжо не бачу іх я.

— Пруцца за намі?

— Пруцца!

— Хутка набіраюць вышыню?

— Не ведаю… Здаецца, не вельмі… Не!

— Ваша рашэнне, пан капітан?

Гэта пытанне Дзютэртра.

— А што я магу рашыць!

I мы змаўкаем.

Рашаць тут няма чаго. Усё залежыць ад аднаго бога. Калі я развярнуся, адлегласць між намі скароціцца. Мы ляцім на сонца, а на вялікай вышыні нельга набраць яшчэ пяцьсот метраў без таго, каб не страціць хуткасці і не адстаць ад цэлі. Пагэтаму можа здарыцца так, што, перш чым яны выйдуць на нашу вышыню і возьмуць разгон, мы паспеем знікнуць у асляпляльных промнях.

— Стралок, усё яшчэ ляцяць?

— Ляцяць.

— Мы адрываемся?

— Гм… не… Ага!

Усё залежыць ад бога і ад сонца.

У прадбачанні магчымага бою (хоць знішчальнікі хутчэй займаюцца забойствам, чым вядуць бой) я напружваю ўсе мускулы, спрабуючы зрушыць заледзянелыя педалі. Я адчуваю сябе неяк дзівакавата, але знішчальнікі ўсе яшчэ ў мяне перад вачыма. I я штосілы навальваюся на непадатлівыя педалі.

Я зноў заўважаю, што, калі я апранаўся, я хваляваўся куды болей, чым зараз, хоць цяперашнія акалічнасці і вымушаюць мяне на нейкае недарэчнае чаканне. Мяне нават апаноўвае злосць. Жыватворная злосць.

Але ніякага хмелю самаахвяравання. Я гатовы кусацца.

— Стралок, уцякаем ад іх?

— Уцякаем, пан капітан.

Выдатна.

— Дзютэртр… Дзютэртр…

— Пан капітан?

— Не… нічога.

— Што здарылася, пан капітан?

— Нічога… Мне падалося… Не, нічога…

Я ім нічога не скажу. Я не збіраюся жартаваць з іх. Калі я ўвайду ў штопар, яны гэта і самі зразумеюць. Яны і самі зразумеюць, што я іду ў штопар…

Дзіўна, што я абліваюся потам пры пяцідзесяціградусным марозе. Дзіўна. О! Цяпер я разумею, што адбываецца: я паволі трачу прытомнасць. Паволі-паволі…

Я бачу прыборную дошку. Я ўжо не бачу прыборнай дошкі. Рукі на штурвале слабнуць. Я нават не маю ўжо сілы гаварыць. Я трачу прытомнасць…

Мну пальцамі гумавую трубку. У нос б'е струмень, які нясе жыццё. Значыць, кісларод у парадку. Значыць… Ну, канечне. Я проста балван. Уся справа ў педалях. Я наваліўся на іх, як грузчык, як ламавік. На вышыні дзесяць тысяч метраў я паводжу сябе, як сілач у балагане. А кіслароду ж у мяне ў абрэз. Расходаваць яго трэба беражліва. Цяпер я расплачваюся за сваю оргію…

Маё дыханне вельмі частае. Сэрца стукае коратка і хутка. Яно — як кволы званочак. Я нічога не скажу свайму экіпажу… Калі я пайду ў штопар, яны паспеюць даведацца пра гэта! Я бачу прыборную дошку… Я ўжо не бачу прыборнай дошкі… Я абліваюся потам, і мне тужліва.

Жыццё спакваля вярнулася да мяне.

— Дзютэртр!..

— Пан капітан?

Мне хочацца расказаць яму пра ўсё, што адбылося.

— Я думаў, што…

Але я адмаўляюся ад свайго намеру. Словы зжыраюць зашмат кіслароду, я пачынаю задыхацца ўжо ад трох слоў. Я апрытомваю, але я ўсё яшчэ слабы, вельмі слабы…

— Што здарылася, пан капітан?

— Нічога… нічога…

— Пан капітан, вы сапраўды гаворыце нейкімі загадкамі!

Я гавару загадкамі. Але затое я жывы.

— Мы іх… пакінулі з носам!..

— Да пары да часу, пан капітан!

Да пары да часу: наперадзе — Арас.

Ну вось, некалькі хвілін таму я думаў, што ўжо не вярнуся, аднак я не выявіў у сабе таго спапяляльнага страху, ад якога, кажуць, сівеюць валасы. I я прыгадваю Сагона. Прыгадваю, што расказаў нам Сагон, калі два месяцы назад праз некалькі дзён пасля паветранага бою, у якім ён быў збіты ў французскай зоне, мы наведалі яго ў шпіталі. Што перажыў Сагон, калі знішчальнікі атачылі яго — быццам прыставілі яго да сцяны — і ён лічыў сябе на краі гібелі.

IX

Як зараз, бачу яго на шпітальным ложку. Калі Сагон скакаў з парашутам, ён зачапіўся за хваставое апярэнне, але нават не адчуў штуршка. Твар і рукі даволі моцна апалены, але агульны стан яго не выклікае вялікай трывогі. Ён расказвае нам пра гэтае здарэнне нетаропка, абыякавым голасам, нібы здае справаздачу пра выкананую работу.

— …Я сцяміў, што яны страляюць, калі ўбачыў вакол трасіруючыя кулі. Прыборная дошка разляцелася на друзачкі. Потым я заўважыў лёгкі дьмок, тоненькі такі дымочак! Аднекуль спераду. Я падумаў, што гэта… вы ведаеце, што там маецца злучальная трубка… Полымя было невялікае…

Сагон хмурыцца, натужвае сваю памяць. Яму здаецца, што нам важна ведаць, вялікае ці невялікае было полымя. Ён вагаецца:

— I ўсё-такі гэта было полымя… Тады я загадаў ім выскокваць…

Бо полымя за дзесяць секунд ператварае самалёт у паходню.

— Я адкрыў люк. Я не павінен быў рабіць гэтага. Полымя пацягнула ў кабіну… Мне стала трошкі не па сабе.

На вышыні сямі тысяч метраў паравозная топка выплёўвае вам проста ў жывот космы полымя, а вам трошкі не па сабе! Я не хачу грашыць супраць Сагона і не буду выхваляць ягоны гераізм ці ягоную сціпласць. Сагон не прызнаў бы за сабой ні гераізму, ні сціпласці. Ён сказаў бы: «Так, мне сапраўды стала трошкі не па сабе…» I ён, між іншым, яўна стараецца быць дакладным.

Да таго ж я перакананы, што поле дзеяння свядомасці вельмі абмежаванае. За адзін раз яно ахоплівае толькі адну праблему. Калі вы пусцілі ў ход кулакі і апанаваны стратэгіяй бою, вы не адчуваеце болю ад удараў. Калі я неяк пацярпеў аварыю на гідраплане і быў упэўнены, што тану, ледзяная вада здалася мне цёплай. Ці, дакладней, мая свядомасць не рэагавала на тэмпературу вады. Яна была заклапочана іншым. Тэмпература вады не пакінула ў маёй памяці ні следу. Так і свядомасць Сагона была завалодана тэхнікай скачка. Свет Сагона звузіўся да рукаяткі адкіднога люка, да колца парашута, якое ён ніяк не мог знайсці, да дэталей выратавання экіпажа. «Вы ўжо выскачылі?» Маўчанне. «Ёсць хто-небудзь на борце?» Маўчанне.

— Я вырашыў, што застаўся адзін. Я вырашыў, што можна скакаць (твар і рукі яго былі ўжо апалены)… Я прыўстаў, перакінуў нагу за борт кабіны і затрымаўся на крыле. Яшчэ раз нагнуўся ўперад: штурмана не было.

Штурман, забіты напавал чаргою знішчальніка, ляжаў у глыбіні кабіны.

— Тады я адступіў назад, гляджу — стралка таксама няма…

Стралок таксама быў мёртвы.

— Я вырашыў, што застаўся адзін…

Ён разважаў:

— Калі б я ведаў… Я мог бы зноў улезці ў кабіну… Гарэла не гэтак ужо й моцна… Я доўга ліпеў на крыле… Перш чым пакінуць кабіну, я паставіў самалёт на кабрыраванне. Машына ішла правільна, дыхаць сяк-так можна было, і я не зусім пагана адчуваў сябе. Так, я даволі доўга трымаўся на крыле… Я не ведаў, што рабіць…

Перад Сагонам зусім не паўставалі нейкія невырашальныя праблемы: ён думаў, што застаўся на борце адзін, самалёт яго гарэў, а знішчальнікі ўсё заходзілі і заходзілі на яго, усё палівалі кулямі. 3 расказу Сагона нам стала ясна адно: ён не адчуваў ніякіх жаданняў. Ён нічога не адчуваў. Часу ў яго было аж занадта. Яму выключна не было чаго рабіць. I спакваля да мяне даходзіў гэты незвычайны душэўны стан, які часам суправаджае немінучасць блізкай смерці: раптам выяўляецца, што табе зусім няма чаго рабіць… Як усё гэта не падобна на ўсялякія байкі пра галавакружэнне, пра кулянне потырч у небыццё! Сагон пачуваў сябе там, на крыле свайго самалёта, быццам ён адрынуты па-за межы часу.

— А потым я скокнуў, — сказаў ён, — скокнуў няўдала. Мяне крутанула, бы ў віры. Я баяўся зарана тузнуць за колца, каб не заблытацца ў парашуце. Счакаў, пакуль не выраўняюся. О, чакаў я доўга…

Такім чынам, Сагону запомнілася, што ад пачатку да канца падзеі ён нечага чакаў. Чакаў, пакуль полымя стане мацнейшае. Потым невядома чаго чакаў накрыле. I ў свабодным падзенні на вертыкалі таксама чакаў.

I гэта быў Сагон, так, гэта быў самы звычайны Сагон, яшчэ спакайнейшы, чым заўсёды, Сагон, які стаяў над прорвай і з недаўменнем і злосцю таптаўся на месцы.

Х

Вось ужо дзве гадзіны, як мы лунаем у атмасферы, дзе ціск на чвэрць ніжэй нармальнага. Экіпаж спакваля знясільваецца. Мы амаль не размаўляем. Разы са два я яшчэ паспрабаваў асцярожна націснуць на педаль. Але я не настойваў. Штораз мяне апаноўвала ранейшае адчуванне саладжавай знямогі.

Дзютэртр загадзя папярэджвае мяне пра віражы, якія патрэбны яму для фотаздымкі. Я сяк-так выкручваюся, хоць штурвал амаль зусім прымёрз. Я нахіляю самалёт і бяру штурвал трохі на сябе, машына сяк-так уваходзіць у віраж, і Дзютэртр паспявае зрабіць кадраў з дваццаць.

— Якая вышыня?

— Дзесяць дзвесце…

Я зноў думаю пра Сагона… Чалавек заўсёды застаецца самім сабою. Усе мы розныя людзі. I ў сабе самім я выяўляў толькі самога сябе. Сагон ведаў толькі аднаго Сагона. Той, хто памірае, памірае тым, кім ён быў. I калі смерць спасцігла звычайнага шахцёра, памірае звычайны шахцёр. Дзе яно, тое дзікае вар'яцтва, якое выдумляюць пісьменнікі, каб уразіць нас?

У Іспаніі я бачыў, як з-пад руінаў разбітага снарадам дома дасталі чалавека, якога адкопвалі некалькі дзён. Маўкліва і неяк прыцішана, як мне здалося, абступіў натоўп таго, хто вярнуўся ледзь не з таго свету. Зацярушаны пяском і смеццем, ледзьве жывы ад задухі і голаду, ён нагадваў нейкае дапатопнае страхоцце. Калі сёй-той асмеліўся падысці да яго з роспытамі, а ён з тупой увагай пачаў прыслухоўвацца нясмеласць натоўпу абярнулася пачуццём нейкай балючай няёмкасці.

Ключы, якімі спрабавалі адамкнуць свядомасць уратаванага, не падыходзілі, бо ніхто не ведаў, пра што ж трэба ў яго спытацца. У яго дапытваліся: «Што вы адчувалі… Што думалі… Што рабілі…» — быццам наўздагад кідалі масткі цераз прорву. Гэтак хапаюцца за першы-лепшы сродак, каб прыцягнуць увагу агорнутага моракам глуханямога сляпка, якога намагаюцца выратаваць.

I калі чалавек адчуў, што можа адказваць, ён сказаў:

— Праўда-праўда, я чуў працяглы трэск…

I:

— Мне было вельмі цяжка. Гэта так доўга цягнулася… Ох, як доўга…

I яшчэ:

— У мяне ўсё балела, так балела…

I гэты чалавек расказваў нам толькі пра гэтага чалавека. Больш за ўсё ён гаварыў пра свой згублены гадзіннік…

— Я шукаў яго, так шукаў… Ён мне вельмі дарагі, але ў такой цемрадзі, што хоць вока выкалі…

Канечне, жыццё навучыла яго адчуваць плынь часу і любіць звыклыя рэчы. I для ўспрымання свету, хай сабе і абмежаванага абвалам і цемрай, у ягоным распараджэнні меліся пачуцці толькі таго чалавека, якім ён быў. I на галоўнае пытанне, якое ніхто так і не здолеў яму задаць, але якое круцілася ўва ўсіх на языку: «Кім вы былі? Каго вы там выявілі ў сабе?» — ён змог бы адказаць толькі адно: «Самога сябе…»

Ніякая акалічнасць не абудзіць у нас чужынца, пра якога мы раней і не здагадваліся. Жыць — значыць паволі нараджацца. Гэта было б занадта лёгка — адразу набываць гатовыя душы!

Часам здаецца, што раптоўнае прасвятленне можа цалкам перавярнуць чалавечы лёс. Але прасвятленне азначае толькі тое, што Духу знячэўку адкрылася спакваля рыхтаваная дарога. Я доўга вывучаў граматыку. Мяне вучылі сінтаксісу. Абудзілі мае пачуцці. I вось неспадзеўкі ў сэрца маё пастукалася паэма.

Канечне, зараз я не адчуваю любові, але калі сёння ўночы нешта абудзіцца ўва мне, значыць, яшчэ раней я працаваў і насіў камяні для нябачнай будыніны. I я не буду мець права гаварыць пра неспадзяванае з'яўленне ўва мне нейкага іншага чалавека, а не самога сябе, бо гэтага іншага ствараю я сам.

Ад усіх маіх ваенных прыгод мне няма чаго чакаць нічога іншага, апрача гэтай нетаропкай падрыхтоўкі. Яна акупіцца потым як граматыка…

Гэтае паступовае знясіленне прытупіла ў нас адчуванне жыцця. Мы старэем. Заданне старыць. Чаго каштуе палёт на вялікай вышыні? Адна гадзіна, пражытая на вышыні дзесяць тысяч метраў, — якому часу адпавядае яна — тыдню, тром тыдням, месяцу нармальнага жыцця арганізма, нармальнай работы сэрца, лёгкіх, артэрый? Зрэшты, якая розніца! Мая млосць састарыла мяне на вякі: мяне ахінуў ціхамірны спакой старца. Усё, што хвалявала, калі я рыхтаваўся да вылету, здаецца мне бясконца далёкай мінуўшчынай. Як Арас — бясконца далёкай будучыняй.

Ну, а ваенныя прыгоды? Дзе яны, гэтыя ваенныя прыгоды?

Усяго хвілін дзесяць назад я ледзь не загінуў, а мне няма пра што расказваць, хіба што пра гэты рой дробненькіх вос, які прамільгнуў перада мною за тры секунды. Сапраўдная ж прыгода заняла б усяго дзесятую долю секунды. Але ніхто з нас не вяртаецца, не вяртаецца ніколі, каб расказаць пра яе.

— Вазьміце трошкі лявей, пан капітан.

Дзютэртр забыў, што педалі заледзянелі! А мне прыгадваецца адзін малюнак, які вельмі ўразіў мяне ў маленстве. На малюнку на фоне палярнага ззяння вырысоўвалася дзіўнае кладзішча караблёў, зацёртых паўночнымі льдамі. У шызым святле вечнага прыцемку яны ўздымалі ўгору свае абледзянелыя рукі. У мёртвым штылі іх усё яшчэ ўзнятыя ветразі захоўвалі след ветру, як пасцель захоўвае след пяшчотнага пляча. Але адчувалася, якія яны здубянелыя і ломкія.

Тут таксама ўсё здубянела. Рычагі здубянелі. Кулямёты здубянелі.

— Стралок, як вашы кулямёты? — цікаўлюся я.

— Не працуюць.

— Ну што ж.

У рэспіратар кіслароднай маскі я выплёўваю ледзяныя іголачкі. Час ад часу ў падатлівай гуме даводзіцца размінаць наледзь, якая не дае мне дыхаць. Калі я сціскаю трубку, адчуваю, як у руцэ пахруствае лёд.

— Стралок, кісларод у парадку?

— У парадку.

— Які ціск у балонах?

— Гм… Семдзесят.

— Добра.

Час для нас таксама заледзянеў. Мы — тры белабародыя старцы. Нішто не варушыцца. Нішто не паганяе. Нішто не палохае.

Баявыя подзвігі? Маёр Аліяс дадумаўся аднойчы сказаць мне:

— Пастарайцеся быць асцеражнейшым!

Быць асцеражнейшым, маёр Аліяс? Якім чынам? Знішчальнікі падаюць на вас зверху, як маланка. Атрад знішчальнікаў, які ляціць на тысячу пяцьсот метраў вышэй вас і першы заўважае вас, можа не спяшацца. Ён перастройваецца, займае выгодную пазіцыю. А вы пра ўсё гэта нават яшчэ і не ведаеце. Вы — мыш, над якой ужо распластаўся цень драпежніка. Мыш думае, што яна жывая. Яна яшчэ сваволіць у жыце. Але яна ўжо ў палоне ястрабінага вока, яна ўліпла ў ягоную зрэнку мацней, чым у смалу, бо ястраб ужо не выпусціць яе.

Вось гэтак і з вамі. Вы прадаўжаеце весці самалёт, вы марыце, разглядваеце зямлю, а між тым вы прыгавораныя ўжо да смерці — ледзь прыкметная чорная адмецінка, якая ўзнікла ў зрэнцы чалавека.

Дзевяць знішчальнікаў рынуцца на вас па вертыкалі, калі ім узбрыдзе ў галаву. I часу ў іх аж занадта. На хуткасці дзевяцьсот кіламетраў у гадзіну яны нанясуць вам страшэнны гарпунны ўдар і ніколі не прамахнуцца ў сваю ахвяру. Эскадра бамбардзіроўшчыкаў мае такую сілу агню, што ёй яшчэ ёсць сэнс абараняцца, але самотны разведвальны самалёт у бязмежным небе ніколі не пераможа сямідзесяці двух кулямётаў, ды і заўважыць іх ён можа толькі па зіхоткаму следу куль.

У той самы момант, калі вы сцяміце, што вы на мушцы, знішчальнік, як кобра, імгненна выпускае атруту і, выйшаўшы з поля абстрэлу, ужо недасягальны, навісае над вамі. Гэтак і кобры — пагойдваюцца, маланкава джаляць і зноў пагойдваюцца воддаль.

Выходзіць, калі знішчальнікі зніклі, яшчэ нічога не змянілася. Нават твары не змяніліся. Яны змяняюцца цяпер, калі неба апусцела і зноў запанаваў спакой. Знішчальнік ужо стаў толькі абыякавым сведкам, а з рассечанай соннай артэрыі штурмана пырскае першы струменьчык крыві, з капота правага матора нясмела выбіваецца першае полымца, якое праз момант забушуе, як агонь у горне. Кобра паспела ўжо звіцца, а яе атрута дасягае сэрца, і на твары сутаргава перасмыкаецца першы мускул. Знішчальнікі не знішчаюць. Яны сеюць смерць. I смерць узыходзіць, калі знішчальнікі ўжо далёка.

Быць асцеражнейшым, маёр Аліяс? Калі мы сутыкнуліся са знішчальнікамі, мне не было чаго рашаць. Я мог бы і не даведацца пра іхняе з'яўленне. Калі б яны ляцелі проста нада мной, я нават і не даведаўся б пра гэта!

Быць асцеражнейшым? Але ж неба пустое.

Зямля пустая.

Калі абшары зямныя азіраеш з вышыні дзесяці тысяч кіламетраў, там чалавека няма. У гэткім маштабе рухі чалавека нельга разгледзець. Нашы даўгафокусныя фотаапараты служаць нам мікраскопамі. Мікраскоп патрэбен тут, каб разгледзець чалавека, — але яго і з дапамогай гэтага прыбора не ўбачыш, — толькі адметы ягонай прысутнасці: дарогі, каналы, цягнікі, баржы. Чалавек ажыўляе тое, што мы бачым пад мікраскопам. Я няўзрушны вучоны, і вайна гэтых мікробаў для мяне цяпер усяго толькі прадмет лабараторнага доследу.

— Дзютэртр, страляюць?

— Здаецца, страляюць.

Адкуль ён можа ведаць? Выбухі надта далёкія, і плямкі дымоў зліваюцца з зямлёй. Яны, вядома, і не спадзяюцца збіць нас такім недакладным агнём. На вышыні дзесяці тысяч метраў мы практычна недасягальныя. Яны страляюць, каб удакладніць наша месцазнаходжанне і, магчыма, навесці на нас знішчальнікаў. Знішчальнікаў, якія блукаюць у гэтай нябеснай прасторы, як нябачны пылок.

Тыя, што на зямлі, бачаць нас па жамчужнаму шлейфу, які самалёт, калі ён ляціць на вялікай вышыні, цягне за сабой, як вянчальны вэлюм. Сатрасенне, выкліканае палётам, крысталізуе вадзяныя пары атмасферы. I мы размотваем за сабою пёрыстую стужку ледзяных іголак. Калі атмасферныя ўмовы спрыяюць утварэнню аблокаў, гэты след будзе павольна разбухаць і ператворыцца ў вячэрняе воблака над палямі.

Знішчальнікі знаходзяць нас па бартавым радыё, па пуках выбухаў і, нарэшце, дзякуючы выхваляльнай раскошы нашага белага вэлюма. I ўсё-такі мы лунаем у амаль касмічнай пустэчы!

Мы ляцім — і я добра гэта ведаю — з хуткасцю пяцьсот трыццаць кіламетраў у гадзіну… А між тым усё замерла. Хуткасць адчувальна на бегавой дарожцы. А тут усё апушчана ў пустату. Так і Зямля: нягледзячы на хуткасць сорак два кіламетры ў секунду, здаецца, што яна паварочваецца вакол Сонца даволі марудна. Яна затрачвае на гэта цэлы год. Нас, магчыма, таксама нешта павольна даганяе, да нас таксама нешта імкнецца. Колькі самалётаў прыпадае на адзінку прасторы ў паветранай вайне? Яны — што пылінкі пад купалам храма. Самі пылінкі — мы, магчыма, прыцягваем да сябе некалькі дзесяткаў ці соцень іншых пылінак. I ўвесь гэты пыл павольна ўздымаецца ў неба, быццам дзесьці выпыльваюць дыван.

Чаго мне асцерагацца, маёр Аліяс? Унізе, па вертыкалі, праз нерухомае чыстае шкло, я бачу толькі бразготкі мінулых вякоў. Я схіляюся да музейных вітрын. Але вось я абарочваюся і гляджу проці сонца: недзе далёка-далёка на даляглядзе Дзюнкерк і мора. Але пад вуглом мне ўжо цяжка нешта разгледзець. Сонца цяпер ужо зусім нізка, і я лячу над агромністым зіхоткім люстэркам.

— Дзютэртр, вы бачыце што-небудзь праз гэту навалач?

— Па вертыкалі бачу, пан капітан…

— Эй, стралок, як там знішчальнікі?

— Нічога новага…

Я і сапраўды не ведаю, праследуюць нас ці не і ці бачна з зямлі, як за намі пластаецца мноства павуцінкавых вэлюмаў, падобных на той, які мы валачом за сабою.

«Павуцінкавы вэлюм». Гэтыя словы будзяць маё ўяўленне. Перада мною ўзнікае вобраз, ад якога я спачатку проста ў захапленні: «…недасягальныя, як дзівосная красуня, мы ганарліва крочым насустрач свайму лёсу, а за намі паважна сцелецца доўгі вэлюмны шлейф з ледзяных зорачак…»

— Ану, дайце трохі левай нагой!

А гэта ўжо ява. Але я зноў вяртаюся ў свет сваёй таннай паэзіі:

«…услед за гэтым віражом паверне і ўся гурма нашых залётнікаў…»

Даць левай… даць левай… Лёгка сказаць!

Дзівосная красуня не патрапляе зрабіць свой віраж.

— Калі будзеце спяваць… Гэта дабром не скончыцца, пан капітан!..

Няўжо я спяваў?

Зрэшты, Дзютэртр адбівае ў мяне ўсялякую ахвоту да лёгкай музыкі:

— Я амаль закончыў здымкі. Хутка можна будзе зніжацца да Араса.

Можна будзе… Можна будзе… Канечне! Трэба карыстацца спрыяльным выпадкам. Ты глянь: рукаяткі сектара газу таксама замёрзлі…

Я думаю:

«На гэтым тыдні з трох экіпажаў вярнуўся адзін». Выходзіць, шанцаў вельмі мала. Але нават калі мы і вернемся, нам не будзе чаго расказаць. Некалі мне давялося зрабіць тое, што прынята называць подзвігамі. Пракладка паштовых ліній, сутычкі ў Сахары, Паўднёвая Амерыка… Але вайна — не сапраўдны подзвіг, вайна — гэта сурагат подзвігу. У аснове подзвігу — багацце повязяў, якія ён стварае, задачы, якія ён ставіць, справы, на якія ён натхняе. Звычайная гульня ў арла і рэшку яшчэ не подзвіг, нават калі стаўка ў ёй будзе на жыццё або смерць. Вайна — не подзвіг. Вайна — хвароба. Накшталт тыфу.

Магчыма, некалі потым я зразумею, што адзіным маім сапраўдным подзвігам у вайну было тое, што звязана з маім пакоем у Арконце.

XI

У Арконце — вёсцы паблізу Сэн-Дзізье, дзе суровай зімой трыццаць дзевятага года базіравалася мая група, — я жыў у глінабітным дамку. Ноччу тэмпература ў ім падала настолькі, што вада ў маім збане ператваралася ў лёд, і перш чым апранацца, я распальваў грубку. Але для гэтага мне прыходзілася пакідаць нагрэтую пасцель, дзе я з такой асалодай скручваўся ў клубочак.

Для мяне не было нічога лепшага, чым гэты жалезны манашаскі ложак у пустым і выхаладжаным пакоі. Тут я ўпіваўся бяспекай. Нішто не пагражала мне тут. Удзень маё цела падвяргалася суровым выпрабаванням вялікай вышыні, удзень яго падсцерагалі смертаносныя асколкі. Удзень маё цела магло стаць гняздом пакут, яго маглі несправядліва пашкуматаць на кавалкі. Удзень маё цела не належала мне. Болей не належала. Яго маглі пазбавіць рук, ног, з яго маглі выпусціць кроў. Таму што — і гэта таксама толькі на вайне — ваша цела ператвараецца ў кладоўку з рэчамі, якія ўжо не ваша ўласнасць. З'яўляецца судовы выканаўца і патрабуе вашы вочы. I вы аддаяце яму сваю здольнасць бачыць. З'яўляецца судовы выканаўца і патрабуе вашы ногі. I вы аддаяце яму сваю здольнасць хадзіць. З'яўляецца судовы выканаўца і патрабуе ўсю скуру з вашага твару. I вы ператвараецеся ў патароча, аддаўшы яму, як выкуп, сваю здольнасць прыязна ўсміхацца людзям. I гэтае цела, якое ў той жа самы дзень магло аказацца маім ворагам і зрабіць мне балюча, цела, якое магло ператварыцца ў фабрыку стогнаў, — гэтае цела пакуль яшчэ заставалася маім сябрам, паслухмяным і шчыраверным, утульна ўмошчаным у пасцелі, яно драмала над нагрэтай коўдрай і прызнавалася маёй свядомасцю адзіна ў асалодзе быцця, свядомасць адзначала адно ягонае шчаслівае пасопванне. Але мне, хоч не хоч, трэба было вырваць яго з пасцелі, вымыць ледзяной вадой, пагаліць і апрануць, каб у такім бездакорным выглядзе аддаць яго на волю жалезных асколкаў. I было такое ўражанне, што я, выцягваючы сваё цела з пасцелі, нібы вырываю дзіця з матчыных абдымкаў, адрываю яго ад матчыных грудзей, ад усяго, што ў маленстве мілуе, песціць, аберагае цельца дзіцяці.

Нарэшце, добра ўзважыўшы і абдумаўшы сваё рашэнне і адцягнуўшы яго выкананне, я, сціснуўшы зубы, адным скокам вылятаў з ложка да грубкі, дзе яшчэ звечара былі накладзены дровы, і паліваў іх бензінам. Потым ліхаманкава чыркаў запалкай і ў наступную секунду куляй ляцеў назад і зноў зарываўся ў яшчэ цёплую пасцель і адтуль, забіўшыся пад коўдру і пярыну, адным толькі левым вокам цікаваў за грубкай. Спачатку дровы не надта браліся гарэць, потым па столі пачыналі прабягаць дрыготкія водсветы полымя. Затым агонь ахопліваў усё бярэмя: так весялосць ахоплівае гасцей на ўдалым свяце. Дровы пачыналі трашчаць, гусці і спяваць. Рабілася весела, як на вясковым вяселлі, калі госці трошкі прыхмялеюць і пачынаюць шумець і паштурхоўваць адзін аднаго локцямі.

А часам мне здавалася, што мой добры агонь пільна ахоўвае мяне, як жвавы вартавы сабака, які аддана служыць свайму гаспадару. Я глядзеў на агонь і адчуваў таемную вялікую радасць. I калі свята было ў самым разгары, і цені весела скакалі па столі і гучала гэтая гарачая залатая музыка, і па кутках грубкі пачыналі грувасціцца гурбы жару, калі ўвесь пакой напаўняўся цудадзейным водарам смалы і дыму, тады я, не задумваючыся, пакідаў аднаго сябра дзеля другога, я бег з пасцелі да агню, аддаючы перавагу шчадрэйшаму сябру, і сапраўды цяжка сказаць, падпякаў я сабе жывот ці саграваў сэрца. 3 дзвюх спакус я маладушна паддаваўся болей зваблівай, болей зіхоткай, той, якая званчэй і ярчэй выстаўляла сябе напаказ.

I гэтак тройчы: спачатку, каб распаліць грубку, потым, каб зноў нырнуць у ложак, нарэшце, каб вярнуцца і сабраць ураджай цяпла, — тройчы, ляскаючы зубамі, я адольваў ледзяную пустыню майго пакоя і ў пэўнай ступені спазнаваў, што такое палярная экспедыцыя. Я нёсся цераз пустыню да шчаслівага прызямлення, і я быў узнагароджаны гэтым гарачым агнем, які танцаваў перада мною, для мяне, свой танец шчыравернага сабакі.

Усё гэта быццам нічога не варта. А для мяне гэта было сапраўдным подзвігам. Мой пакой з усёй відавочнасцю раскрыў перада мною тое, чаго я ніколі не змог бы ўгледзець у ім, калі б мне давялося трапіць сюды звычайным турыстам. Тады ён паказаўся б нечым неадметным, голым пакоем з адзіным ложкам, збаном з вадой і нягеглай грубкай. Я пазяхнуў бы ў ім раз-другі — і толькі. Як мог бы я распазнаць у ім тры ягоныя воблікі, тры ягоныя царствы: сну, агню і пус-тыні? Як мог бы я прадчуць усе метамарфозы цела, якое спачатку было целам дзіцяці, што прыгарнулася да матчыных грудзей, сагрэтае і абераганае, потым целам салдата, створаным на пакуты, потым целам чалавека, узбагачанага радасцю валодання агнём, вакол якога збіраецца ўсё племя? Агонь надае пашаноты і гаспадару, і яго гасцям. Калі яны адведваюць сябра, прымаюць удзел у свяце ягонага дома, яны сядаюць каля агню і дзеляцца сваімі надзеннымі клопатамі, вядуць размову пра свае трывогі і работу і, паціраючы рукі і пасмоктваючы люлькі, прызнаюцца: «Да чаго ж хораша пасядзець каля агеньчыка!»

Але няма болей агню, каб я мог паверыць у пяшчоту. Няма болей выхаладанага пакоя, каб я мог паверыць у подзвіг. Я ачынаюся ад сваіх летуценняў. Ёсць толькі абсалютная пустка. Ёсць толькі глыбокая старасць. Толькі адзіны голас, голас Дзютэртра, які не дае мне спакою сваёй фантастычнай просьбай:

— Дайце-тка левай нагой, пан капітан…

XII

Я спраўна выконваю сваю работу. Нягледзячы нават на тое, што мы — экіпаж, якому наканавана пагібель. Я занураны ў атмасферу паражэння. Паражэнне праточваецца зусюль, і адмету яго я нават трымаю ў руцэ.

Рукаяткі сектара газу заледзянелі. Я вымушаны ісці на поўным рэжыме. I вось гэтыя дзве жалезныя трубачкі ставяць мяне перад невырашальнымі праблемамі.

На маім самалёце мяжа павелічэння шагу вінтоў моцна заніжана. Калі я буду пікіраваць на поўным газе, мне наўрад ці ўдасца пазбегнуць хуткасці васьмісот кіламетраў у гадзіну і раскруткі вінтоў. А раскрутка вінтоў можа выклікацьпалом вала.

У крайнім выпадку, я мог бы выключыць запальванне. Але тады непазбежна гарантавана аварыя. Гэтая аварыя павядзе да зрыву задання і, магчыма, да страты самалёта. Не ўсякая мясцовасць прыгодна для пасадкі машыны, якая датыкаецца да зямлі з хуткасцю сто восемдзесят кіламетраў у гадзіну.

Значыць, чаго б гэта ні каштавала, трэба арухоміць рукаяткі. Пасля першага намагання мне ўдаецца адкруціць левую. Але правая ніяк не паддаецца.

Цяпер я мог бы знізіцца на дапушчальнай хуткасці, збавіўшы абароты хоць аднаго, левага, матора, з якім я ўжо магу спраўляцца. Але калі я зменшу колькасць абаротаў левага матора, тут жа ўзнікне бакавая цяга правага, які непазбежна пацягне самалёт улева. Мне давядзецца процідзейнічаць гэтаму. Педалі ж, ад якіх залежыць гэты манёўр, таксама ўсе заледзянелі. Значыць, я нічога не патраплю зрабіць. Калі я зменшу абароты левага матора, дык пайду ў штопар.

Такім чынам, у мяне няма іншага выйсця, як пайсці на рызыку пераўзысці мяжу колькасці абаротаў, за якой тэарэтычна магчымы разрыў вала. Тры тысячы пяцьсот абаротаў: пагроза разрыву.

Усё адно бязглуздзе. Усё сапсавана. Наш свет скла-даецца з безлічы шасцяронак, якія не дапасоўваюцца адна да адной. I справа не ў механізмах, а ў гадзіншчыку. Няма гадзіншчыка.

Мы ваюем ужо дзевяць месяцаў, а нам дагэтуль не ўдалося дамагчыся, каб заводы, якія выпускаюць кулямёты сістэму кіравання, прыстасавалі іх да ўмоў вялікай вышыні. I адбываецца гэта зусім не з-за нядбайства людзей. Людзі, у большасці сваёй, сумленныя і рупныя. Іх абыякавасць амаль заўсёды вынік, а не прычына марнасці іх намаганняў.

Гэтая марнасць гняце на ўсіх нас, як нейкая нака-наванасць. Яна гняце пехацінцаў, узброеных штыхамі супроць танкаў. Яна гняце нават на тых, якія павінны былі б займацца ўдасканальваннем кулямётаў і сістэм кіравання.

Мы жывём у сляпым чэраве адміністрацыі. Адміні-страцыя — гэта машына. Чым яна дасканальней, тым меней месца пакідае яна для ўмяшання чалавека. Пры існаванні бездакорнай адміністрацыі, дзе чалавеку адведзена роля шасцяронкі, яго лянота, несумленнасць, несправядлівасць ніяк не можа праявіцца.

Гэтак як машына, створаная выконваць раз назаўжды прадугледжаныя аперацыі, так і адміністрацыя не здольна на які-небудзь творчы акт. Яна распараджаецца. Яна абумоўлівае адпаведнае пакаранне адпаведнай правіны, адказвае пэўным рашэннем пэўнай задачы. Адміністрацыя не створана для таго, каб рашаць новыя задачы. Калі ў штампавальны станок увесці кавалак драўніны, ён не стане выпускаць мэблю. Каб прыстасаваць яго да гэтага, чалавек павінен мець права перарабіць яго. Але ў адміністрацыі, створанай прадухіляць непажаданае чалавечае ўмяшанне, шасцяронкі адпрэчваюць волю чалавека. Яны і блізка не падпускаюць Гадзіншчыка.

Я прыйшоў у групу 2/33 у лістападзе. Як толькі я з'явіўся, таварышы папярэдзілі мяне:

— Цяпер будзеш сноўдацца над Германіяй, і без кулямётаў, і без сістэм кіравання.

А каб суцешыць, дадалі:

— Не хвалюйся. Яно ўсё роўна ні да чаго. Знішчальнікі заўсёды збіваюць нас раней, чым мы паспяваем заўважыць іх.

I вось у маі, праз шэсць месяцаў па гэтай размове, кулямёты і сістэмы кіравання па-ранейшаму замярзаюць.

Я прыгадваю выслоўе, старажытнае, як мая краіна: «Калі ўжо здаецца, што Францыі хана, яе выратоўвае цуд». Я зразумеў, чаму гэта так. Калі якая-небудзь страшная катастрофа касавала нашу выдатную адміністратарскую машыну і рабілася ясна, што адрамантаваць яе немагчыма, тады, за недахопам лепшага, яе замянялі звычайнымі людзьмі. I гэтыя людзі выратоўвалі ўсё.

Калі варожая бомба развее попелам міністэрства авіяцыі, тады спешна выклічуць першага-лепшага капрала і скажуць яму:

— Даручаем вам дамагчыся, каб кіраванне не замярзала. Вам даюцца неабмежаваныя правы. Прымайцеся за работу. Але калі праз два тыдні яно па-ранейшаму будзе замярзаць, вы пойдзеце на катаргу.

Тады, магчыма, кіраванне размарозіцца.

Я магу прывесці сотні прыкладаў гэтага ганебнага адміністрыравання. У адным з паўночных дэпартаментаў камісія інтэнданцтва рэквізавала цельных кароў і ператварыла бойні ў могільнік цялят, якія так і не выйшлі з мацярынскага ўлоння. Ніводзін вінцік гэтай машыны, ніводзін палкоўнік інтэнданцкай службы не мог дзейнічаць іначай, а толькі як вінцік. Усе яны падпарадкоўваліся іншаму вінціку, як у гадзінніку. Усякі пратэст быў бы бескарысны. Вось чаму, як толькі гэтая машына стала развальвацца, яна штосілы ўзялася рэзаць цельных кароў. Гэта, бадай, было яшчэ найменьшае зло. Не дай божа больш сур'ёзнай паломкі дык яна, чаго добрага, пачне прырэзваць інтэнданцкіх палкоўнікаў.

Я да глыбіні душы прыгнечаны гэтым усеагульным розрухам. Але зараз, мусіць, не варта гробіць адзін з маіх матораў, і я яшчэ раз навальваюся на правую рукаятку. Раззлаваўшыся, навальваюся з усіх сіл. I адразу ж выпускаю рукаятку. Ад перагрузкі ў мяне зноў закалола ў сэрцы. Не, чалавек сапраўды не прыстасаваны да заняткаў фізкультурай на вышыні дзесяці тысяч метраў. Я адчуваю тупы боль як згрызоту сумлення, якое нечакана ачнулася сярод глыбокага сну ўсяго цела.

А няхай яны спрахнуць, гэтыя маторы! Мне на іх начхаць. Я спрабую перавесці дыханне. Здаецца, мне ўжо ніколі не ўздыхнуць, калі я дазволю сабе забыцца. Мне прыгадваюцца мяхі, якімі некалі раздзьмухвалі агонь. Я раздзьмухваю свой агонь. I мне вельмі хочацца ўпрасіць яго, каб ён зноў «узяўся».

Што ж я так непапраўна сапсаваў? На вышыні дзесяці тысяч метраў занадта вялікае фізічнае намаганне можа выклікаць разрыў сардэчнай мышцы. Яно такое кволае, наша сэрца. А служыць яно павінна доўга. Недарэчна рызыкаваць ім дзеля такой грубай работы. Гэта ўсё роўна што паліць дыяменты, каб спячы яблык.

ХІІІ

Гэта ўсё роўна што спаліць на поўначы ўсе вёскі, хоць іх знішчэнне нават на паўдня не можа затрымаць наступлення немцаў. I ўсё-такі гэтыя незлічоныя вёскі, гэтыя старэнькія цэркаўкі, гэтыя старасвецкія дамы з усім іхнім багажом успамінаў, з нацёртымі да бляску арэхавымі паркетамі, з дагледжанай бялізнай у шафах і з карункавымі фіранкамі на вокнах, якім дагэтуль не было зносу, — я бачу, як усё гэта ад Дзюн-керка да Эльзаса ахоплена полымем.

«Ахоплена полымем» — сказана занадта моцна: калі назіраеш з вышыні дзесяці тысяч метраў, над вёскамі і лясамі бачны толькі нерухомы дым, нешта накшталт бялёсага студзеню. Агонь набывае воблік патаемнага спапялення. На вышыні дзесяці тысяч метраў час як бы запальвае сваю плынь, бо няма ніякага руху. Няма трэску полымя, грукату бэлек, віроў чорнага дыму. Няма нічога — адно гэтае шэраватае малако, знерухомелае ў бурштыне.

Ці загоіцца калі гэты лес? Ці загоіцца гэтая вёска? 3 такой вышыні здаецца, што агонь марудна пажырае іх, як хвароба.

Пра гэта можна шмат што сказаць. «Мы не будзем шкадаваць вёсак». Я чуў гэтыя словы. I словы гэтыя былі неабходны. У вайну вёска — гэта ўжо не гняздоўе традыцый. У руках ворага яна ператвараецца ў гняздо пацука. Усё мяняе сэнс. Да прыкладу, гэтыя трохсотгадовыя дрэвы атульвалі сваёй засенню ваш бацькоўскі дом. Але яны засланяюць поле абстрэлу дваццацідвухгадоваму лейтэнанту. I вось ён пасылае туды ўзвод салдат, каб знішчыць гэты твор часу. Дзеля дзесяцімінутнай аперацыі ён сцірае з твару зямлі трыста гадоў карпатлівай працы чалавека і сонца, трыста гадоў культу хатняга ачага і заручын у засені парку. Бы даводзіце яму:

— Гэта мае дрэвы!

А ён і слухаць вас не хоча. Ён ваюе. Ён мае рацыю.

Але зараз паляць вёскі дзеля гульні ў вайну, і дзеля гэтага высякаюць паркі, і ахвяруюць лётнымі экіпажамі, і кідаюць пяхоту супроць танкаў. І апаноўвае невымоўная нуда. Бо ўсё гэта — адно бязглуздзе.

Вораг уразумеў адну відавочную ісціну і скарыстоўвае яе. Людзі займаюць няшмат месца на неаб'емных абшарах зямлі. Каб выстраіць салдат суцэльнай сцяной, іх спатрэбілася б сто мільёнаў. Выходзіць, прамежкі паміж вайсковымі часцямі непазбежныя. Ліквідаваць іх, як правіла, можна толькі рухавасцю войск, а для варожых танкаў слаба механізаваная армія — усё адно што нерухомая. I прамежак апынаецца для іх сапраўдным прагалам. Адсюль і гэтае нескладанае тактычнае правіла: «Танкавая дывізія дзейнічае, як вада. Яна злёгку гняце на абарону праціўніка, але прасоўваецца толькі там, дзе не сустракае ніякага адпору». I танкі гнятуць на лінію абароны. Прамежкі маюцца ў ёй заўсёды.

Гэтыя танкавыя рэйды, перашкодзіць якім немагчыма з-за недахопу танкаў, наносяць непапраўную шкоду, хоць часам і здаецца, што яны чыняць толькі нязначныя разбурэнні, захоп мясцовых штабаў, абрыў тэлефонных ліній, падпал вёсак. Танкі іграюць ролю хімічных рэчываў, якія разбураюць не сам арганізм, а яго нервы і лімфатычныя вузлы. Там, дзе бліскавіцай пранесліся танкі, змятаючы ўсё на сваім шляху, любая армія, нават калі яна з выгляду амаль не панесла страт, перастала ўжо быць арміяй. Яна ператварылася ў паасобныя згусткі. Замест адзінага арганізма цяпер засталіся толькі разрозненыя органы. А паміж гэтымі згусткамі — якія адважныя ні былі б салдаты — вораг потым прасоўваецца наперад бесперашкодна. Армія страчвае баяздольнасць, калі яна ператвараецца ў натоўп салдат.

Тэхнічныя сродкі не створыш за два тыдні. Ні нават… Мы не маглі не адстаць у гонцы ўзбраення. Нас было сорак мільёнаў сялян супроць васьмідзесяці мільёнаў людзей, занятых у прамысловасці!

Мы ваюем адзін супроць трох. У нас адзін самалёт супроць дзесяці ці дваццаці і, пасля Дзюнкерка, адзін танк супроць сотні. Нам няма калі абмяркоўваць учарашні дзень. Ніякая наша ахвяра ніколі і нідзе не можа затрымаць наступленне немцаў.

Пагэтаму зверху данізу цывільнай і ваеннай іерархіі, ад водаправодчыка да міністра, ад салдата да генерала, усе адчуваюць нешта накшталт згрызот сумлення, але ніхто не можа і не адважваецца іх выказаць. Ахвяра траціць усю сваю веліч, калі яна робіцца толькі пародыяй на ахвяру альбо самагубствам. Самаахвяраванне цудоўнае, калі гінуць некалькі дзеля выратавання многіх. Пры пажары даводзіцца ахвяраваць меньшым дзеля выратавання большага. Ва ўмацаваным лагеры б'юцца насмерць, каб даць магчымасць сваім падысці на выручку. Гэта праўда, але што б мы цяпер ні рабілі, агонь ахопіць усё. I няма ніводнага лагера, дзе б мы маглі ўмацавацца. I няма чаго спадзявацца, што нехта прыйдзе нам на выручку. I здаецца, што мы проста выракаем на гібель тых, за каго змагаемся, ці проста робім выгляд, што змагаемся, бо самалёт, які руйнуе гарады ў тыле войска, зыначыў характар вайны.

Людзі староннія будуць потым папракаць Францыю за тыя некалькі мастоў, што не былі ўзарваны, за тыя некалькі вёсак, што не былі спалены, і за тых салдат, што засталіся жывыя. Але мяне ўражвае якраз адваротнае. Мяне ўражвае тая неверагодная гатоўнасць, з якой мы заплюшчваем вочы і затыкаем вушы. Уражвае наша адчайная барацьба супроць відавочнасці. Усё ўжо страціла сэнс, а мы па-ранейшаму ўзрываем масты, абы прадаўжаць гульню. Мы спапяляем сапраўдныя вёскі, абы прадаўжаць гульню. I, абы прадаўжаць гульню, паміраюць нашы салдаты.

Канечне, сёе-тое і забываюць! Забываюць узарваць мост, забываюць спаліць вёску, часам берагуць жыцце салдат. Але трагізм гэтага разгрому ў тым, што ен пазбаўляе дзеянні ўсякага сэнсу. Салдат, які ўзрывае мост, не можа не адчуваць агіды. Гэты салдат не затрымлівае ворага: ён толькі ператварае мост у руіны. Ён нявечыць сваю краіну, абы толькі атрымалася ўдалая карыкатура на вайну!

Дзейнічаць з уздымам можна толькі тады, калі дзеянні маюць рэальны сэнс. Не шкада спаліць ураджай, калі ён пахавае ворага пад сваім попелам. Але ворагу, які абапіраецца на свае сто шэсцьдзесят дывізій, начхаць на нашы пажары і на гібель нашых салдат.

Трэба, каб тое, дзеля чаго спапяляюць вёску, было варта самой вёскі. Але цяпер значэнне спаленай вёскі стала толькі карыкатурай на значэнне.

Трэба, каб тое, дзеля чаго паміраеш, было варта самой смерці. Добра ці кепска змагаюцца салдаты? Ужо само гэтае пытанне не мае сэнсу! Тэарэтычна вядома, што населены пункт здольны абараняцца на працягу трох гадзін. Але салдаты маюць загад утрымаць яго. Без сродкаў вядзення бою, яны самі вымушаюць ворага знішчыць сяло, толькі былі б вытрыманы ўсе правілы гульні ў вайну! Як паслужлівы праціўнік за шахматнай дошкай: «Ты забыўся забраць маю пешку…»

Гэтак і мы кідаем выклік ворагу:

— Мы абаронцы гэтай вёскі. Вы нападаючыя. Дык давайце!

Прапанова прынята. Варожая эскадрылля раструшчвае вёску пад сваім абцасам.

— Усё па правілах!

Ёсць, канечне, і пасіўныя людзі, але пасіўнасць — патаемная форма адчаю. Ёсць, канечне, і дэзерціры. Сам маёр Аліяс двойчы ці тройчы пагражаў рэвальверам змрочным уцекачам, якія трапляліся яму па дарозе і неўпапад адказвалі яму на пытанні. Так хочацца схапіць за руку віноўніка і, пакараўшы яго, усе розе і неўпапад адказвалі яму на пытанш. Так хочацца схапіць за руку віноўніка і, пакараўшы яго, усё ўратаваць! Уцекачы вінаватыя за ўцекі, бо не будзь збеглых, не было б і бегства. I калі навесці на іх рэвальвер, усё наладзіцца… Але гэта ўсё роўна што жывымі пахаваць хворых, каб знішчыць хваробу. Урэшце маёр Аліяс зноў хаваў у кішэню свой рэвальвер, бо ў яго вачах гэты рэвальвер раптам набываў занадта пампезны выгляд, выгляд аперэтачнай шаблі. Аліяс выдатна разумеў, што гэтыя панурыя салдаты — вынікі катастрофы, а не прычыны.

Аліяс выдатна ведаў, што гэта такія ж, зусім такія ж салдаты, як і тыя, што недзе, яшчэ і сёння, згаджаюцца паміраць. За апошнія ж два тыдні на смерць пайшлі сто пяцьдзесят тысяч. Але ёсць разумнікі, якія патрабуюць, каб ім растлумачылі, навошта гэта трэба.

А растлумачыць цяжка.

Бягун павінен прабегчы сваю жыццёва важную дыстанцыю, спаборнічаючы з бегунамі свайго разраду. Але на самым старце ен заўважае, што валачэ на назе калодку раба. А яго супернікі ляцяць як на крылах. Барацьба траціць усякі сэнс. Чалавек сыходзіць з дыстанцыі:

— Які сэнс…

— Ну як жа! Ну як жа!..

Што прыдумаць, каб усё-такі змусіць чалавека ўкласці ўсе свае сілы ў спаборніцтва, якое перастала ўжо быць спаборніцтвам?

Аліяс выдатна ведаў, што думаюць салдаты. Яны таксама думаюць:

— Які сэнс…

Аліяс хавае свой рэвальвер і шукае пераканальнага адказу.

Ёсць толькі адзін пераканальны адказ. Адным-адзіны. Я не веру, каб нехта знайшоў іншы:

— Ваша смерць нічога не зыначыць. Паражэнне ўжо адбылося. Але трэба, каб паражэнне выяўлялася ў стратах. Павінны быць забітыя. Сёння прыйшла ва-ша чарга сыграць гэту ролю.

— Слухаю, пан маёр.

Аліяс не адчувае пагарды да ўцекачоў. Ён выдатна ведае, што яго пераканальнага адказу заўсёды дастаткова. Ён і сам ідзе на смерць. Усе яго экіпажы ідуць на смерць. I для нас аказалася дастаткова гэтага пераканальнага адказу, хіба толькі трошкі прымаскаванага:

— Заданне дрэнь… Але ў штабе настойваюць… Вельмі настойваюць… Тут ужо нічога не паробіш…

— Слухаю, пан маёр!

Я думаю, што тыя, хто загінуў, проста служаць парукай астатнім.

XIV

Я так састарыўся, што у мяне ужо усе ззаду. Я гляджу праз вялікае мігатлівае шкло кабіны. Там, унізе, людзі. Інфузорыі на шкельцы мікраскопа. Хіба можна прыняць усур'ёз сямейныя драмы інфузорый?

Каб не гэты боль у сэрцы, які так моцна даймае мяне, я занурыўся б у дрымоту, як састарэлы тыран. Усяго толькі нейкіх дзесяць хвілін назад я выдумаў гэтую гісторыю з залётнікамі. Нудотная лухта. Хіба я думаў пра пяшчотныя ўздыханні, калі заўважыў знішчальнікаў? Я думаў пра атрутныя восы. Ну, канечне, пра восы. Яны былі вельмі дробныя, гэтыя паскуды!

I я мог без агіды выдумаць гэтую сукенку з белым шлейфам!.. Я зусім і не думаў пра сукенку са шлейфам, хоць бы таму, што ніколі не бачыў следу свайго самалёта! 3 гэтай кабіны, куды я запханы, як люлька ў футарал, мне немагчыма ўбачыць, што робіцца ззаду. Я гляджу назад вачыма майго стралка. Дый то, калі ларынгафоны не сапсаваны! А мой стралок ні разу не сказаў мне: «Вось колькі закаханых сапернікаў увязалася за нашым шлейфам!..»

Застаўся адзін скепсіс ды гульня са словамі. Канечне, я хацеў бы верыць, хацеў бы змагацца, хацеў бы перамагаць. Але як ні прыкідвайся, што, спальваючы свае ўласныя вёскі, ты верыш, змагаешся, перамагаеш, натхніцца гэтым вельмі нялёгка.

Жыць таксама нялёгка. Чалавек — гэта толькі вузел повязей, а повязі, аказваецца, няшмат вартыя.

Што такое сапсавалася ўва мне? У чым таямніца пераклічкі паміж маёй істотай і знешнім светам? Чаму тое, што здаецца мне цяпер адвольным і далёкім, пры іншых абставінах магло ўзрушыць мяне? Чаму адно толькі слова ці рух могуць часам утварыць бясконцыя кругі ў нечым лёсе? Чаму, калі я — Пастэр, тлум драбнюткіх інфузорый набывае для мяне такі агромністы сэнс, што вочка мікраскопа можа здацца мне прасторнейшым, чым пушчанскія нетры, і мне, прыпаўшаму да яго, будзе дазволена перажыць прыгоду ў яе найвышэйшай форме?

Чаму гэтая чорная кропка, гэтае чалавечае жыццё там, унізе…

I мне прыгадваецца…

Калі я быў маленькі… Я вяртаюся ў сваё ранняе маленства. Маленства — бязмежны край, адкуль прыходзіць кожны з нас! Адкуль я родам? Я родам са свайго маленства. Я родам са свайго маленства, як з нейкай краіны. Дык вось, калі я быў маленькі, аднойчы мне давялося перажыць нешта дзіўнае.

Мне было гадоў пяць-шэсць. Была восьмая гадзіна вечара. Восьмая гадзіна — час, калі дзеці павінны ўжо класціся спаць. Асабліва зімой, бо зімой рана змяркае. Аднак пра мяне забыліся.

На першым паверсе нашага вялікага вясковага дома была пярэдняя, якая здавалася мне агромністай і куды выходзілі дзверы цёплага пакоя, дзе мы, дзеці, харчаваліся. Я заўсёды пабойваўся гэтай пярэдняй, магчыма, таму, што цьмянае святло лямпы, якая вісела пасяродку і нагадвала сігнальны ліхтар, ледзь развявала пануючы там густы морак, ды таму, што ў цішы гучна патрэсквала шалёўка, а яшчэ і таму, што там было холадна. 3 ярка асветленых і цёплых пакояў сюды заходзілі, як у пячору.

Але ў той вечар, зразумеўшы, што пра мяне забыліся, я паддаўся злому дэману, на пальчыках дацягнуўся да клямкі, ціхенька адчыніў дзверы, выйшаў у пярэднюю і цішкам-нішкам пусціўся вывучаць свет.

Аднак мне здалося, што сваім патрэскваннем шалёўка папярэджвае мяне пра гнеў божы. У паўзмроку я цьмяна бачыў высокую шалёўку. Не смеючы ісці далей я сяк-так ускараскаўся на высокі столік з гнутымі ножкамі, прыціснуўся спіной да сцяны і, звесіўшы ногі, замёр там, як пацярпелы ў караблекрушэнні — на скале, у адкрытым моры.

У гэты момант расчыніліся дзверы гасцінай і ў пярэднюю зайшлі два маіх дзядзькі, якія заўжды выклікалі ўва мне свяшчэннае заміранне. Зачыніўшы за сабой дзверы, за якімі было светла і шумна, яны пачалі хадзіць па пярэдняй.

Мяне калаціла ад страху, што мяне заўважаць. Адзін дзядзька — Губэр — быў для мяне ўвасабленнем строгасці. Пасланцом божага правасуддзя. Гэты чалавек, які ніколі і пальцам не крануў бы дзіця, паўтараў мне, грозна супячы бровы, пасля кожнай маёй правіны: «У другі раз, як паеду ў Амерыку, прывязу машыну для лупцоўкі дзяцей. У Амерыцы ўсё ўдасканалена. Пагэтаму і дзеці там — само паслушэнства. I бацькам спакойна…»

Я не любіў Амерыку.

I вось яны, не заўважаючы мяне, шпацыравалі туды-сюды па халоднай, агромністай пярэдняй. Я сачыў за імі вачыма, прыслухоўваўся, затаіўшы дыханне, галава ў мяне кружылася. «У нашу эпоху…» — казалі яны. I адыходзілі разам са сваёй таямніцай, даступнай толькі дарослым, а я паўтараў сабе: «У нашу эпоху…» Потым яны вярталіся, як прыліў, які зноў накочваў на мяне свае загадкавыя скарбы. «Гэта вар'яцтва, — казаў адзін другому, — гэта проста вар'яцтва…» Я падбіраў гэтую фразу, як нейкае дзіва. I павольна паўтараў, каб адчуць сілу ўздзеяння гэтых слоў на маю пяцігадовую свядомасць: «Гэта вар'яцтва, гэта проста вар'яцтва…»

Зноў адліў адносіў ад мяне дзядзькоў. А прыліў прыбіваў іх да мяне. Гэтая незвычайная з'ява, якая адкрывала перада мной новыя, яшчэ цьмяныя далягляды, паўтаралася з той жа правільнасцю, з якой па законах сусветнага прыцягнення рухаюцца нябесныя целы. Я быў навек прыкаваны да свайго століка, — патаемны сведка ўрачыстай нарады, на якой абодва мае дзядзькі, якія ведалі выключна ўсё, разам тварылі свет. Дом мог прастаяць яшчэ тысячу гадоў, і тысячу гадоў, пахаджаючы па пярэдняй з нетаропкасцю маятніка, абодва дзядзькі ўсё гэтак жа стваралі б у ёй адчуванне вечнасці.

Гэтая кропка, да якой я прыглядваюся, безумоўна, чалавечае жыллё там, за дзесяць кіламетраў пада мною. Але мне яно нічога не гаворыць. А магчыма, гэта вялікі вясковы дом, у якім пахаджаюць два дзядзькі і спакваля ствараюць у свядомасці дзіцяці нешта гэткае ж надзвычайнае, як бязмежжа марское.

3 вышыні дзесяці тысяч метраў я азіраю тэрыторыю цэлай правінцыі, але мне так цесна, што я амаль задыхаюся. Тут у мяне меней прасторы, чым было яе ў тым чорным зярнятку.

Я страціў адчуванне бязмежжа. Я сляпы да бязмежжа. I адначасна я нібы прагну яго. I мне здаецца, што я дакранаюся да нейкай агульнай меры ўсіх чалавечых памкненняў.

Калі нейкая выпадковасць абуджае ў чалавеку любоў, то ўсё ў ім падначальваецца гэтай любові, і любоў узбагачае яго адчуваннем бязмежжа. Калі я жыў у Сахары, ноччу ля нашых кастроў часам з'яўляліся арабы, якія папярэджвалі нас пра злавесныя небяспекі. I тады пустыня ажывала і набывала сэнс. Гэтыя вестуны стваралі яе бязмежжа. Гэтаксама бывае і з музыкай, калі яна цудоўная. I са звыклым пахам старой шафы, калі яна адчыняецца і ажыўляе нашы ўспаміны. Патэтыка — гэта і ёсць адчуванне бязмежжа.

Але я разумею, што ўсё, што датычыць чалавека, нельга ні падлічыць, ні вымераць. Сапраўднае бязмежжа не ўспрымаецца вокам, яно даступна толькі духу. Яго можна параўнаць з мовай, бо мова нітуе ўсё.

Мне здаецца, цяпер я лепей разумею, што такое духоўная культура. Духоўная культура — гэта спадчына веравызнанняў, звычаяў і ведаў, набытых вякамі, часам іх цяжка апраўдаць лагічна, але яны носяць сваё апраўданне ў саміх сабе, як дарогі, калі яны некуды вядуць, бо гэтая спадчына адкрывае чалавеку яго ўнутранае бязмежжа.

Дурная літаратура даводзіла нам неабходнасць уцёкаў. Ну, канечне, адпраўляючыся ў падарожжа, мы шукаем бязмежжа. Але немагчыма знайсці бязмежжа. Яно ствараецца ў нас саміх. А ўцёкі нікога нікуды не прыводзілі.

Калі чалавеку, каб адчуць сябе чалавекам, трэба прыняць удзел у спаборніцтвах па бегу, спяваць у хоры або ваяваць, гэта ўжо тыя повязі, якімі ён імкнецца панітаваць сябе з людзьмі і светам. Але якія ж нетрывалыя гэтыя повязі! Існая духоўная культура цалкам напаўняе чалавека, нават калі ён нікуды не вырушае.

У нейкім невялічкім, ціхім гарадку праз шэрую смугу дажджлівага дня я бачу каля акна задуменную калеку-пустэльніцу. Што яна ёсць? Што з яе зрабілі? Пра духоўную культуру гэтага гарадка я буду меркаваць па насычанасці яе ўнутранага жыцця. Чаго мы вартыя, калі раптам робімся нерухомыя?

У дамініканца, які моліцца, бязмежна багатае ўнутранае жыццё. Чалавекам у поўнай ступені ён робіцца толькі тады, калі, упаўшы на калені, нерухома камянее ў малітве. Бязмежна багатае ўнутранае жыццё Пастэра, калі ён, затаіўшы дыханне, схіляецца над мікраскопам. У поўнай ступені Пастэр робіцца чалавекам толькі тады, калі даследуе. Тады ён крочыць наперад. Тады ён спяшаецца. Тады ён ступае гіганцкімі крокамі, хоць сам ён і нерухомы, і тады яму разгортваецца бязмежжа. Сезан, знямелы, засяроджаны над сваім эцюдам, таксама жыве невымерна багатым унутраным жыццём. Чалавекам у поўнай ступені ён робіц-ца толькі тады, калі маўчыць, узіраецца і мяркуе. Тады ягонае палатно робіцца бязмежнае, як мора.

Бязмежжа, дараванае мне домам майго маленства альбо маім пакоем у Арконце, бязмежжа, зведанае Пастэрам дзякуючы яго мікраскопам, бязмежжа, якое раскрывае паэма, — усё гэта крохкія і найкаштоўнейшыя дары, якімі ўзнагароджвае адна толькі духоўная культура, таму што бязмежжа існуе для духу, а не для вачэй і бязмежжа нельга спасцігнуць без мовы.

Але як вярнуць сэнс маёй мове ва ўсеагульным хаосе? У час, калі дрэвы парку адначасна і каўчэг для шматлікіх пакаленняў, і звычайная перашкода для артылерыстаў? У час, калі прэс бамбардзіроўшчыкаў усім сваім цяжарам прыдушыў гарады і цэлы народ чорным сокам разліваецца па дарогах? У час, калі Францыя ўяўляе сабой агіднае відовішча разварочанага мурашніка. У час, калі мы змагаемся не з адчувальным праціўнікам, а з замёрзлымі педалямі, закліненымі рукаяткамі, сарванаю нарэзкай…

— Можна зніжацца!

Я магу зніжацца. Я зніжуся. Я палячу да Араса на малой вышыні. За мной тысячагадовая духоўная культура, яна павінна дапамагчы мне. Але яна не памагае. Зараз, безумоўна, не час пажынаць яе плады.

Пры васьмістах кіламетрах у гадзіну і трох тысячах пяцістах трыццаці абаротах у мінуту я пачынаю зніжэнне.

Зрабіўшы разварот, я развітваюся з занадта чырвоным палярным сонцам. Уперадзе, у пяці-шасці кіламетрах пада мною, бачу прамалінейны фронт аблокаў. Пад іхнім ценем значная частка Францыі. Пад аблокамі — Арас. Там, напэўна, усё заліта змрокам. Чэрава вялізнага катла, дзе нетаропка пакіпвае вайна. Запруджаныя дарогі, пажары, кінутая ваенная маёмасць, разграбленыя вёскі, хаос… неверагодны хаос. Людзі бессэнсоўна кішаць пад хмараю, як станожкі пад каменем.

Гэты спуск, як спусташэнне. Нам таксама давядзецца шлэпаць па гразі. Там, унізе, усё ўзята гніллю. Мы нагадваем багатых падарожнікаў, якія, доўга пражыўшы ў краіне каралаў і пальмаў, згалеўшы, вяртаюцца дадому, дзе іх чакае нікчэмнае гібенне ў скнарлівай сям'і, кепска вымыты посуд, гаркота дробязных сварак, судовыя выканаўцы, вечны клопат пра грошы, марныя спадзяванні, ганебныя высяленні, нахабства домаўласніка, галеча і смуродная канчына ў лякарні. Тут, прынамсі, хоць смерць чыстая! Ледзяная і вогненная смерць. Сонца, неба, мароз і полымя. А там, унізе, цябе павольна засмоктвае глей.

XV

— Курс на поўдзень, капітан. Лішак вышыні ліквідуем у французскай зоне!

Гледзячы на гэтыя чорныя дарогі, якія цяпер ужо добра відно, я пачынаю разумець, што такое мір. Мір — гэта пэўны лад. Сяляне вечарамі вяртаюцца ў вёску. Ссыпаюць у свірны зерне. I кладуць у шафы старанна складзеную бялізну. У дні міру ведаеш, дзе ляжыць кожная рэч. Ведаеш, дзе знайсці кожнага сябра. I ведаеш, дзе ты будзеш сёння спаць. Так! Мір гіне, калі рвуцца ніткі асновы, калі ты болей не знаходзіш сабе месца ў свеце, калі не ведаеш, дзе той, каго любіш, калі муж, які выйшаў у мора, не вярнуўся.

Мір — гэта калі ўсе рэчы знаходзяцца на сваіх месцах і набываюць свой існы сэнс, які выразна праглядвае скрозь іх знешнюю абалонку. Калі яны з'яўляюцца часткай нечага большага, чым яны самі, як разнастайныя солі зямлі, што аднойчы злучыліся ў дрэве.

Але грымнула вайна.

I вось я лячу над дарогамі, а па іх бясконцай ракою цячэ чорны кісель. Кажуць, быццам насельніцтва эвакуіруюць. Але цяпер гэта ўжо лухта. Яно эвакуіруецца само па сабе. У гэтым вялікім перасяленні маецца нейкае заразлівае вар'яцтва. I сапраўды, куды імкнуцца гэтыя бежанцы? Яны ідуць на поўдзень, як быццам там іх чакае жыллё і ежа, як быццам там іх чакае ўтульны цёплы прытулак. Але там, на поўдні, ёсць толькі запруджаныя мястэчкі, дзе людзі спяць у хлявах і дзе ўжо на зыходзе запасы харчу. Дзе нават самыя шчодрыя спакваля робяцца жорсткімі праз бязглуздасць гэтага нашэсця, якое пакрысе, нібы паток бруду, глынае іх саміх. Адна-адзіная правінцыя не можа прытуліць і пракарміць усю Францыю!

Куды яны ідуць? Яны і самі не ведаюць! Яны крочаць да нейкіх прывідных прыстанішчаў, бо ледзь толькі іхні караван дабярэцца да аазіса, як аазіса ўжо — і заваду няма. Кожны аазіс знікае, калі настае яго чарга, і ў сваю чаргу ён сам уліваецца ў караван. I калі караван дабіраецца, нарэшце, да вёскі, якая робіць выгляд, быццам яшчэ жыве, ён у першы ж вечар высмоктвае з яе ўсе жыццёвыя сокі. Ён абжырае яе, як чарвякі абжыраюць костку.

Вораг прасоўваецца наперад хутчэй бежанцаў. Сям-там танкі далучаюцца да іх патоку, і тады ён гусцее і паўзе назад. Часам у гэтым месіве захрасаюць цэлыя нямецкія дывізіі, і ў сякіх-такіх выпадках можна назіраць дзіўную рэч: тыя, што пры іншых абставінах забівалі, тут падаюць напіцца.

За час адступлення мы стаялі, можа, у тузіне вёсак, пераходзячы з адной у другую. Мы акуналіся ў гэтую цяжкую ціну, якая марудна сунулася праз гэтыя вёскі:

— Куды вы ідзяце?

— А хто яго ведае.

Яны наогул нічога не ведалі. Ніхто нічога не ведаў. Яны эвакуіраваліся. Нідзе ўжо не было ніводнага свабоднага кутка. Усе дарогі былі запруджаны. I ўсё-такі яны эвакуіраваліся. На поўначы моцным выспяткам быў разбураны мурашнік, і мурашкі разбягаліся хто-куды. Як належыць працавітым мурашкам. Без панікі. Без надзеі. Без роспачы. Быццам выконваючы свой доўг.

— Хто вам загадаў эвакуіравацца?

Загад заўсёды зыходзіў ад мэра, ці ад настаўніка, ці ад памочніка мэра. Ноччу, гадзін каля трох, ён нечакана паднімаў на ногі ўсю вёску:

— Эвакуіруемся.

Яны чакалі гэтага. Вось ужо два тыдні міма іх цягнуліся бежанцы, і яны перасталі верыць у непарушнасць свайго ачага. А чалавек жа з даўніх давён перастаў ужо быць качэўнікам. Ён будаваў сабе вёскі, якія стаялі вякамі. Ён глянцаваў мэблю, і яна служыла ягоным праўнукам. Бацькоўскі дом прымаў чалавека пры нараджэнні і вёз яго да самай смерці, а потым, як надзейны карабель, перапраўляў з аднаго берага ракі на другі і ягонага сына. Але вось аседламу жыццю прыйшоў канец. I людзі ішлі прэч адсюль, нават не ведаючы навошта!

XVI

Шмат гора давялося зведаць нам на шляхах вайны! Часам надараліся такія заданні, калі за адзін ранак трэба было агледзець і Эльзас, і Бельгію, і Галандыю, і поўнач Францыі, і мора. Але часцей за ўсё мы рашаем нашы зямныя задачы, і наш далягляд абмяжоўваецца дарожным заторам на якім-небудзь скрыжаванні. Так, да прыкладу, нейкіх тры дні таму мы з Дзютэртрам аказаліся сведкамі таго, як расплывалася вёска, дзе мы жылі.

Я, мусіць, ніколі не збаўлюся гэтага неадчэпнага ўспаміну. Гадзіне а шостай ранку мы з Дзютэртрам выйшлі з дому і ўбачылі неймаверны вэрхал. Усе гаражы, свірны, клуні вывернулі на вузкія вулачкі самыя разнастайныя сродкі перасоўвання, новыя аўтамабілі і дапатопныя калымагі, што вось ужо паўвека драмалі пад пылам, калёсы для возкі сена і грузавікі, омнібусы і брычкі. Калі б добра пашукаць, на гэтым базары знайшліся б і дыліжансы! Усе скрыні на колах былі вывалачаны на свет. У іх звальвалі хатні скарб. Абы-як увязаныя ў благія посцілкі, яго абы-як валакуць да вазоў. I вось ужо ўвесь гэты скарб ператвара-ецца ў хлам.

Раней ён вызначаў аблічча дома. Ён быў прадметам хатняга культу. Кожная рэч мела сваё месца, кожная набыла звычную неабходнасць і, авеяная ўспамінамі, мела сваю каштоўнасць, бо яна ўдзельнічала ў стварэнні сямейнага ачага. Аднак людзі, мяркуючы, што гэтыя рэчы каштоўныя самі па сабе, адарвалі іх ад каміна, ад стала, ад сцяны, паскідалі ў кучу, і цяпер выявілася, што гэта ўсяго толькі хлам, месца якому на барахолцы. Ад свята збераганых рэліквій, калі іх зваліць у кучу, проста верне!

Розрух пачынаецца прама на вачах.

— Ды вы што, здурэлі?! Што здарылася?

Гаспадыня кафэ, куды мы заглядваем, паціскае плячыма:

— Эвакуіруемся.

— О божа! Але чаму?

— Хто яго ведае. Мэр загадаў.

Спраў у яе — не перарабіць. Яна знікае пад лесвіцай. Мы з Дзютэртрам азіраем вуліцу. На грузавіках, легкавушках, вазках, шарабанах грувасцяцца дзеці, матрасы і кухонны посуд.

Асабліва няшчасна выглядаюць старыя аўтамабілі. Дужы конь у аглоблях воза надае адчуванне нейкай надзейнасці. Конь не патрабуе запасных частак. Каб адрамантаваць воз, дастаткова і трох цвікоў. Але гэтыя недаломкі механічнай эры! Гэтая зборня поршняў, клапанаў, магнета і шасцяронак — ці надоўга іх выстарчыць?

— …Капітан… Ці не падсобілі б вы мне?

— Ну, вядома. Чым магу служыць?

— Выведзіце машыну з гаража.

Я недаўмёна гляджу на яе.

— Вы… вы не ўмееце вадзіць машыну?

— Нічога, на дарозе спраўлюся… Там лягчэй будзе…

3 ёю яшчэ нявестка і сямёра дзяцей…

На дарозе! Там яна будзе паўзці па дваццаць кіламетраў у дзень, праз кожныя дзвесце метраў спыняючы машыну! Праз кожныя дзвесце метраў трэба будзе тармазіць, спыняцца, выключаць матор, выціскаць счапленне, уключаць яго, бясконца мяняць хуткасць у тлуме непазбежных затораў. Яна ж усё патрушчыць! А бензін, якога ў яе не хопіць! А масла! А вада, пра якую яна забудзе!..

— Сачыце за вадой! Ваш радыятар працякае, як кош.

— Што паробіш, машына старая…

— Ехаць давядзецца не меней тыдня… Ці справіцеся?

— Не ведаю…

Не адолеўшы і дзесятка кіламетраў, яна разы са тры дзеўбанецца ў іншыя машыны, заклініць счапленне, праколе шыны. Тады яна, яе нявестка і сямёра дзяцей заплачуць. Тады яна, яе нявестка і сямёра дзяцей, сутыкнуўшыся з непасільнымі цяжкасцямі, зусім адмовяцца прымаць хоць якое рашэнне і сядуць ля дарогі ў чаканні пастуха. Але пастухі…

Пастухі… Проста дзіва, да чаго іх бракуе! Мы з Дзютэртрам назіраем, як паводзяць сябе авечкі без пастуха. Яны брыдуць у аглушальны грукат механізмаў. Тры тысячы поршняў. Шэсць тысяч клапанаў. Усё гэта скрыгоча, раве і тарахціць. У некаторых радыятарах кіпіць вада. Вось так, напружваючы ўсю сваю сілу, гэты безнадзейны караван вырушае ў дарогу. Караван без запасных частак, без шын, без бензіну, без механікаў. Якое вар'яцтва!

— А нельга вам застацца дома?

— Ах, пэўна ж, што мы лепей засталіся б дома!

— Тады навошта ж ехаць?

— Нам загадалі…

— Хто вам загадаў?

— Мэр…

Зноў гэты мэр.

— Дзіва што! Усе мы з радасцю засталіся б дома. I гэта праўда. Тут не адчуваецца ніякай панікі, тут пануе атмасфера сляпой пакоры. Карыстаючыся гэтым, мы з Дзютэртрам спрабуем абразуміць сяго-таго:

— Лепей разгрузіце вы ўсё гэта. Тады хоць ваду будзеце піць са сваіх калодзежаў…

— Ну пэўна, так было б лепей!..

— Але ж вас ніхто не гоніць!

Нашы словы падзейнічалі. Вакол нас сабралася кучка людзей. Нас слухаюць. Ківаюць галовамі ў знак згоды.

— Капітан сапраўды праўду кажа…

У мяне выяўляецца прыхільнік. Адзін дарожнік, якога я схіліў у сваю веру, угаворвае яшчэ гарачэй, чым я:

— Я ж казаў! Вось выедзем на шашу, будзем жэрці жвір!

Яны пярэчаць. Потым пагаджаюцца. Яны заста-нуцца. Некалькі чалавек ідуць угаворваць астатніх. Але вось яны замаркочана вяртаюцца:

— Нічога не выходзіць. Давядзецца і нам ехаць.

— Чаму?

— Пекар паехаў. Хто ж будзе пячы хлеб?

Вёска ўжо распадаецца. Недзе нешта дало трэшчыну. I праз гэтую трэшчыну выцеча ўсё дарэшты. Тут ужо нічога не паправіш.

Дзютэртр мяркуе па-свойму:

— Уся трагедыя ў тым, што людзей прымусілі паверыць, што вайна — з'ява ненармальная. Некалі яны заставаліся дома. Вайна і жыццё перапляталіся…

Зноў з'яўляецца гаспадыня. Яна валачэ мяшок.

— Мы вылятаем праз сорак пяць хвілін… Ці не знойдзецца ў вас па кубачку кавы?

— Бедныя вы мае дзеткі!..

Яна выцірае вочы. Не, яна плача не па нас. I не па сабе. Яна плача ад знямогі. Яна адчувае, што яе ўжо заглынуў хаос гэтага распоўзлага каравана, які з кожнай вярстой будзе распаўзацца ўсё болей і болей.

А потым, недзе ў чыстым полі, варожыя знішчальнікі, зніжаючыся, раз-пораз будуць выплёўваць кулямётныя чэргі ў гэты няшчасны статак. Але самае дзіўнае, што звычайна яны не надта і шчыруюць. Падпаляць некалькі машын, і досыць. Заб'юць некалькі чалавек, і годзе. Нас абслугоўваюць па вышэйшаму класу, — нас быццам папярэджваюць. Бы сабака, які кусае за падкаленак авечак, каб статак пажвавеў у хадзе. А тут — проста хочуць пасеяць паніку. Але які сэнс у гэтых кароткіх выпадковых налётах, калі яны амаль ні да чаго? Вораг не дужа стараецца знішчыць караван. Зрэшты, караван нішчыцца і без ягонай дапамогі. Машына псуецца сама па сабе. Машына задумана для мірных, ураўнаважаных людзей, якім няма куды спяшацца. Калі машыну няма каму рамантаваць, наладжваць, фарбаваць, яна старэе неверагодна хутка. Сення вечарам усе гэтыя машыны будуць выглядаць так, нібыта ім па тысячы гадоў.

У мяне такое ўражанне, што я прысутнічаю пры агоніі машын.

Вось гэты з веліччу караля падганяе пугай свайго каня. Ён, быццам на троне, сядзіць на козлах і ўвесь аж ззяе. У дадатак, здаецца мне, ён хапіў добрую чарку:

— Эй, вы! Што вас так радуе?

— Ды гэта ж канец свету!

Мне робіцца ніякавата, калі я думаю, што ўсе гэтыя працаўнікі, усе гэтыя людзі з іх сціплымі абавязкамі, з іх самымі разнастайнымі вартасцямі ўжо сёння вечарам ператворацца ў пражорлівых насякомых, у саранчу.

Вось-вось яны рассыплюцца па палях і пачнуць пажыраць ураджай.

— Хто вас будзе карміць?

— Хто яго ведае…

Як забяспечыць харчамі мільёны бежанцаў на дарогах, па якіх можна рухацца толькі з хуткасцю ад пяці да дваццаці кіламетраў у дзень? Калі харчы нават меліся, немагчыма было б іх падвезці.

Гэтая мяшанка людзей і жалезнага лому нагадала мне Лівійскую пустыню. Мы з Прэво жылі на бязлюдным плато, укрытым чорным, зіхоткім на сонцы каменнем, быццам абцягнутым жалезнай бранёю.

I я з нейкай роспаччу назіраю за гэтым відовішчам: ці доўга пражыве хмара саранчы, якая апускаецца на асфальт?

— А каб напіцца, вы будзеце чакаць дажджу?

— Хто яго ведае…

Вось ужо дзесяць дзён праз іх вёску цягнуліся бежанцы з поўначы. Дзесяць дзён яны былі сведкамі вялікага перасялення. Цяпер надышла іх чарга. I яны займаюць сваё месца ў працэсіі. О, вядома, ні на што не спадзеючыся.

— А мне ўсё-такі хацелася б памерці дома.

— Кожнаму хацелася б памерці дома.

I гэта праўда. Уся вёска рассыпаецца, як замак з пяску, хоць нікому не хочацца ехаць.

Калі б у Францыі нават і меліся рэзервы, падкінуць гэтыя рэзервы аказалася б проста немагчыма, бо ўсе дарогі запруджаны. Можна было б — нягледзячы на паламаныя машыны, на машыны, што наляцелі адна на адну, на непазбежныя дарожныя заторы — сяк-так яшчэ можна было б рухацца па цячэнні, але што рабіць, калі трэба рухацца супроць яго?

— Але ж няма ніякіх рэзерваў, — кажа мне Дзютэртр, — няма чаго і хвалявацца, выходзіць.

Ходзяць чуткі, што з учарашняга дня ўрад забараніў эвакуацыю вёсак. Але загады распаўсюджваюцца богведама як, бо рух на дарогах немагчымы. Што да тэлефонных ліній, дык яны перагружаныя, перарэзаныя або ненадзейныя. I потым, справа зусім не ў загадах. Справа ў тым, што трэба вынайсці новую мараль. Ужо тысячу гадоў людзям унушаюць, што жанчыны і дзеці павінны быць па-за вайной. Вайна — справа мужчын. Мэры выдатна ведаюць гэты закон, знаюць яго і памочнікі мэраў, і школьныя настаўнікі. I вось яны нечакана атрымліваюць загад забараніць эвакуацыю, гэта значыць, змусіць жанчын і дзяцей заставацца пад бамбёжкай. Ім спатрэбіўся б цэлы месяц, каб прызвычаіць сваю свядомасць да новых абставін. Нельга адным махам перавярнуць цэлую сістэму мыслення. А вораг наступае. I тады мэры, іхнія памочнікі і настаўнікі гоняць сваіх падапечных на вялікую дарогу. А што астаецца рабіць? Дзе яна, тая праўда? I брыдуць гэтыя авечкі без пастуха.

— Ці няма тут доктара?

— Вы што, не тутэйшыя?

— Не. Мы здалёку, з поўначы.

— А навошта вам доктар?

— Жонка мая вось-вось пародзіцца на калёсах…

Сярод кухоннага посуду, сярод запаланіўшага ўсё жалезнага ламачча, як на цернях…

— Хіба вы не ведалі, што гэта адбудзецца?

— Мы ўжо чатыры дні ў дарозе.

Дарога — гэта няўмольны паток. Дзе прыпыніцца? Паток змятае на сваім шляху вёскі, якія адна за адной лопаюцца і ўліваюцца ў яго, як у агульную сцёкавую канаву.

— Не, доктара тут няма. А наш за дваццаць кіламетраў адсюль.

— А! Ну што ж…

Мужчына выцірае лоб. Усё абрынаецца. Ягоная жонка раджае на калёсах, між кухоннага посуду. I ва ўсім гэтым няма ні кроплі жорсткасці. Гэта найперш за ўсё да дзікасці бесчалавечна. Ягоная жонка вось-вось памрэ, а ён не жаліцца. Вось так. Нейкі кашмарны сон.

— Калі б хоць дзе-небудзь можна было прыпыніцца…

Знайсці дзе-небудзь сапраўдную вёску, сапраўдную гасцініцу, сапраўдную лякарню… Але і лякарні таксама эвакуіруюць богведама чаму! Гэткае ўжо правіла гульні. Няма калі прыдумляць новыя правілы. Знайсці дзе-небудзь сапраўдную смерць! Але сапраўднай смерці болей няма. Ёсць чалавечыя целы, якія псуюцца, як аўтамабілі.

Усюды я адчуваю гэтую неабходнасць, якая страціла ўсялякі сэнс, неабходнасць, якая перастала ўжо быць неабходнасцю. Людзі адольваюць пяць кіламетраў у дзень, ратуючыся ад танкаў, якія за гэты час паспяваюць бездаражжу прайсці сотні кіламетраў, і ад самалётаў, якія ляцяць з хуткасцю шэсцьсот кіламетраў у гадзіну. Гэтак выцякае сіроп, калі перакуліць бутэльку. Жонка гэтага чалавека раджае, а часу ў яго хоць адбаўляй. Дапамога неабходна неадкладна, у гэтую вось хвіліну. I разам з тым, у гэтым ужо няма ніякай неабходнасці. Усё завісла ў хісткай раўнавазе паміж хвілінай і вечнасцю.

Усё запаволілася, як рэфлексы паміраючага. Агромністы статак даведзены да знямогі перад варотамі бойні. Колькі ж іх, каму наканавана загінуць на гравійцы, — пяць, дзесяць мільёнаў?.. Цэлы народ стомлена і панура топчацца на парозе вечнасці.

Я сапраўды не ўяўляю, як ім удасца выжыць. Чалавек не можа прахарчавацца веццем. Людзі і самі падсвядома разумеюць гэта, але іх не апаноўвае жах. Выбітыя з каляіны, адарваныя ад сваёй працы, ад сваіх абавязкаў, яны страцілі ўсё сваё значэнне. Самая іх асоба — і то сцерлася. У іх амаль нічога не засталося ад іх саміх. Яны амаль не існуюць. Потым, пасля, пазней яны навыдумляюць сабе болей узвышаных пакут, але зараз яны пакутуюць галоўным чынам ад таго, што ў іх занямела сярэдзіна ад занадта цяжкага грузу, ад занадта шматлікіх клункаў, якія парастрэсваліся, і з посцілак выпадае ўсё дарэшты, ад таго, што занадта часта даводзіцца пхаць машыну, каб яна завялася.

Пра паражэнне — ні слова. Яно і так навідавоку. Вы не маеце патрэбы гаварыць пра тое, што складае вашу сутнасць. Гэтыя людзі і ёсць само паражэнне.

Перада мной раптоўна ўзнікае жахлівы вобраз Францыі, з якой вывальваюцца вантробы. Трэба неадкладна зашываць. Нельга траціць ні секунды: гэтыя людзі асуджаныя…

Вось яно, пачалося ўжо. Яны ўжо задыхаюцца, як рыба, выкінутая з вады:

— Ці не знойдзецца ў вас малака?..

Памрэш са смеху ад такога пытання!

— Мой сынок нічога не піў ад учарашняга дня…

I гэта шасцімесячнае немаўлятка, якое пакуль яшчэ моцна крычыць. Але гэты крык працягнецца нядоўга: рыбка, выкінутая з вады… Тут няма малака. Тут няма нічога, апрача жалезнага ламачча. Нічога — толькі безліч гэтага непатрэбнага жалезнага ламачча, якое, рассыпаючыся на кожным кіламетры, сеючы гайкі, вінты, кавалкі бляхі, падштурхоўвае цэлы народ да гэтага жахлівага перасялення і валачэ яго ў нябыт.

Ходзяць чуткі, што трохі паўднёвей дарогу абстрэльваюць самалёты.Пагаворваюць нават пра бомбы. Мы сапраўды чуем глухія выбухі. Значыць, гавораць недарма.

Але гэта не палохае натоўп. Здаецца, ён нават трошкі пажвавеў. Гэтая рэальная небяспека здаецца яму меней страшнаю, чым пагроза захраснуць у жалезным ламаччы.

Ах, якую цудоуную схему намалююць пазней гісторыкі! Якіх толькі высяў не панавыдумляюць, каб надаць сэнс гэтаму вэрхалу! Яны ўхопяцца за выказванне якога-небудзь міністра, за рашэнне якога-небудзь генерала, за нараду якой-небудзь камісіі! I з гэтага параду прывідаў створаць гістарычныя паседжанні, на некага ўскладзецца адказнасць, некага абвесцяць даволі празорлівым… Яны прыдумаюць, што нехта згаджаўся, нехта пярэчыў, адзін гаварыў прамову ў стылі Карнэля, другі ўчыняў здраду. Я выдатна ведаю, што такое эвакуіраванае міністэрства. Неяк мне давялося наведаць адно з іх. Я адразу зразумеў, што ўрад, які пакінуў сваю рэзідэнцыю, перастае быць урадам. Гэта як з чалавечым целам. Калі пачаць перасоўваць жывот туды, печань сюды, вантробы яшчэ некуды — то ўсё гэта ўжо не будзе складаць арганізма. Я прабыў дваццаць хвілін у міністэрстве авіяцыі. Гэта праўда, міністр можа ўздзейнічаць на свайго сакратара. Уздзейнічаць проста цудадзейным чынам! Бо міністра з сакратаром яшчэ звязвае провад званка. Непашкоджаны провад званка. Міністр націскае на кнопку, і сакратар з'яўляецца.

А гэта ўжо вялікая ўдача.

— Машыну, — загадвае міністр.

На гэтым ягоная ўлада канчаецца. Сакратар выходзіць. Але сакратар не ведае, ці існуе на свеце аўтамабіль міністра. Электрычны провад не звязвае сакратара з шафёрам аўтамабіля. Шафёр загубіўся дзесьці ў сусвеце. Што могуць яны, урадаўцы, ведаць пра вайну? Сувязь настолькі разладзілася, што нават нам — і то спатрэбіўся б цэлы тыдзень, каб выслаць бамбардзіроўшчыкаў на выяўленую намі танкавую дывізію. I якія звесткі могуць атрымаць кіраўнікі пра гэтую краіну, з якой вывальваюцца вантробы? Данясенні распаўсюджваюцца з хуткасцю дваццаці кіламетраў у дзень. Тэлефоны перагружаны або сапсаваны і не могуць перадаць ва ўсёй паўнаце Сутнасць, якая ў гэты момант развальваецца на шматкі. Урад вісіць у пустэчы, у палярнай пустэчы. Час ад часу да яго даходзіць адчайны лямант аб паратунку, аднак гэты лямант абстрактны, ён зведзены да трох радкоў. Скуль кіраўнікам ведаць, ці не памерлі ўжо з голаду дзесяць мільёнаў французаў? А лямант дзесяці мільёнаў чалавек умяшчаецца ў адну фразу. Патрэбна фраза, каб нешта сказаць:

— Прыйдзіце а чацвёртай гадзіне да X.

Або:

— Кажуць, загінула дзесяць мільёнаў чалавек.

Або:

— Блуа палае.

Або:

— Нарэшце адшукалі вашага шафёра.

I ўсё гэта адным і тым жа тонам. Без выключэння. Дзесяць мільёнаў чалавек. Машына. Усходняя армія. Еўрапейская цывілізацыя. Адшукалі шафёра. Англія. Хлеб. Якая гадзіна?

Я даю вам сем літар. Гэтыя сем літар узяты з Бібліі. Ану, паспрабуйце ўзнавіць па іх Біблію!

Гісторыкі забудуць рэальныя падзеі. Яны навыдумляюць нейкіх разважных людзей, таемнымі повязямі звязаных з сусветам, у якім усё для іх было зразумела, здольных на глыбокія падагульненні і на важныя вывады па ўсіх чатырох правілах картэзіянскай логікі. Яны сумеюць адрозніць сілы дабра ад сіл зла. Герояў ад здраднікаў. Але я задам простае пытанне:

— Каб здрадзіць, трэба быць адказным за нешта, нечым распараджацца, на нешта ўздзейнічаць, нешта ведаць. Па цяперашнім часе для гэтага трэба быць геніем. Чаму ж, дазвольце запытацца, здраднікаў не ганаруюць ордэнамі?

Усюды спакваля ўжо праглядвае воблік міру. Але не таго выразна абмаляванага міру, што, як новы гістарычны этап, звычайна наступае па войнах, канчаткова завершаных дагаворамі. Гэта нейкі няўцямны перыяд, гэта канец усяго. Канец, які ніяк не можа прыйсці да канца. Балота, у якім у рэшце рэшт вязне ўсякі парыў. Набліжэння развязкі — добрай ці кепскай — не адчуваецца. Хутчэй наадварот. Усё спакваля апускаецца ў гніль часовага, якое здаецца вечным. Развязкі не будзе, бо няма за што ўхапіцца, каб выцягнуць краіну з гэтага стану, як выцягваюць тапельніцу, заматаўшы на руку яе валасы. Усё зруйнавана. I нават пры самым энергічным намаганні ў руцэ застаецца толькі пасмачка валасоў. Наступаючы мір — не плод рашэння, прынятага чалавекам. Гэты мір бярэ свае, як праказа.

Там, пада мною, на гэтых дарогах, дзе гіне караван бежанцаў, танкісты то забіваюць людзей, то падаюць ім напіцца, там усё нагадвае багну. Мір, які ўжо прымешваецца да вайны, ператварае вайну ў гнілізну.

Мой сябар Леон Верт аднойчы ў дарозе аказаўся сведкам характэрнай размовы, пра якую ён збіраецца расказаць у вялікай кнізе. Па левы бок дарогі — немцы, па правы — французы. Паміж імі — нетаропкі вір эвакуацый. Сотні жанчын і дзяцей, як хто можа, ратуюцца з успалымнелых аўтамашын. Артылерыйскі лейтэнант, заціснуты ў гэтым заторы, намагаецца прывесці ў баявую гатоўнасць сямідзесяціпяціміліметровую гармату, па якой пастрэльвае вораг. Але вораг б'е міма цэлі, косіць людзей на дарозе — і маткі бягуць да лейтэнанта, які, абліваючыся потам, упарта, дзеля выканання нейкага цьмянага абавязку, стараецца ўра-таваць пазіцыю, хоць яна не пратрымаецца і дваццаці хвілін (іх тут усяго дваццаць артылерыстаў!):

— Прэч адсюль! Прэч алсюль! Вы проста нягоднік!

Лейтэнант і яго салдаты адыходзяць. Яны ўсюды натыкаюцца на праблемы, якія выстаўляе перад імі мір. Забіваць дзятву на дарогах недапушчальна, канечне. А кожнаму ж салдату, які страляе, даводзіцца страляць у спіну дзіцяці. Кожны грузавік, які прабіваецца наперад ці спрабуе прабіцца, рызыкуе загубіць мноства людзей. Таму што, рухаючыся супроць цячэння, ён няўмольна стварае непраходныя заторы.

— Вы звар'яцелі! Прапусціце нас! Дзеці ж паміраюць!

— Што зробіш, вайна…

— Якая вайна? Дзе вайна? За тры дні ў гэтым кірунку вы прасунецеся на шэсць кіламетраў!

Некалькі самотных салдат едуць на грузавіку на зборны пункт, дзе іх, напэўна, даўно ўжо ніхто не чакае. Але ў іх адно ў галаве — каб як выканаць свой элементарны абавязак.

— Мы салдаты…

— Лепей бы нас падвезлі!.. Дзе ваша сумленне?!

Голасна крычыць дзіця.

— А гэты…

Гэты ўжо не крычыць. Няма малака, няма і крыку.

— Што зробіш, вайна…

Яны зноў і зноў вымаўляюць гэтыя словы з тупой і безнадзейнай упартасцю.

— Ды вам ніколі не дабрацца да яе, да вашай вайны! Вы сканаеце тут, разам з намі!

— Мы салдаты…

Яны ўжо і самі не дужа ўпэўнены ў тым, што кажуць. Яны ўжо і самі не ўпэўнены, што ваююць. Яны ніколі не бачылі праціўніка. Яны едуць у грузавіку да нейкай хісткай мэты, якая знікае хутчэй, чым міраж. I напатыкаюць усюды толькі гэтыя праявы гнілога сметніка.

У гэтым вэрхале захрасае літаральна ўсё, і салдаты таксама вылазяць са свайго грузавіка. Іх акружаюць:

— У вас ёсць вада?

I яны раздаюць ваду.

— А хлеб?..

I яны раздаюць хлеб.

— Няўжо вы пакінеце яе паміраць?

У пакарэжанай машыне, якую адцягнулі на абочыну, хрыпіць жанчына.

Яе выносяць адтуль. Бяруць на грузавік.

— А дзіця?

Дзіця таксама бяруць на грузавік.

— А гэтую, яна ж раджае!..

Бяруць і гэту.

А потым яшчэ адну, бо яна рыдае.

Правалэндаўшыся з гадзіну, грузавік з цяжкасцю вывелі з затору. Яго павярнулі на поўдзень. I ён, як выпадкова закочаны сюды валун, пацягнецца ва ўхапіўшым яго патоку бежанцаў. Салдаты прылучыліся да міру. Бо яны ніяк не маглі адшукаць вайну.

Бо мускулатура вайны нябачная. Бо, страляючы, вы пацэльваеце ў дзіця. Бо на зборным пункце воінскай часці вы натыкаецеся на парадзіх. Бо спрабаваць перадаць звесткі або атрымаць загад гэтак жа бессэнсоўна, як завязаць спрэчку з Сірыусам. Арміі болей няма. Ёсць толькі салдаты.

Яны прылучыліся да міру. Сілаю абставін яны ператварыліся ў механікаў, дактароў, пастухоў, санітараў. Яны рамантуюць машыны гэтым бездапаможным людзям, якія самі не ўмеюць вылечыць сваё жалезнае ламачча. I выкладваючы ўсе свае сілы, гэтыя салдаты і самі не ведаюць, хто яны: героі ці злачынцы, якіх трэба аддаць пад суд ваеннага трыбунала. Яны ніколькі не здзівяцца, калі іх узнагародзяць ордэнамі. I не здзівяцца, калі іх прыставяць да сцяны і ўсадзяць ім з тузін куль у чэрап. Не здзівяцца, калі іх дэмабілізуюць. Нішто ўжо не здзівіла б іх. Яны даўным-даўно пераступілі ўсе межы здзіўлення.

Усё ператварылася ў суцэльны кацёл, дзе ніякі загад, ніякая навіна, ніякая хваля — нішто не зможа распаўсюдзіцца больш, чым на тры кіламетры. I як вёскі, што па чарзе ўплываюць у агульную сцёкавую канаву, так і ваенныя грузавікі, паглынаныя мірнымі турботамі, адзін за адным прылучаюцца да міру. Гэтыя жменькі людзей, якія без вагання пайшлі б на смерць — толькі перад імі не ўзнікае такой неабходнасці, — хапаюцца за першую-лепшую работу, якая трапляецца ім пад рукі. I вось яны рамантуюць аглоблі старых калёс, у якія тры манашкі напхалі з тузін малечы, і, ратуючы яе ад смерці, — рушылі з ёю ў богведама якую прошчу, да богведама якога легендарнага прытулку.

Як і Аліяс, які хаваў у кішэню рэвальвер, я не стану асуджаць салдат, якія адмаўляюцца ваяваць. Што магло б ажывіць іх? Дзе тая хваля, якая ўскалыхнула б іх? Дзе той сэнс, які з'яднаў бы іх? Яны нічога не ведаюць пра рэшту свету, апроч тых, вечна неверагодных, чутак, якія зарадзіліся дзесьці на дарозе за тры-чатыры кіламетры ад іх у выглядзе недарэчных здагадак і, павольна прасачыўшыся скрозь тры кіламетры катла, набылі характар бясспрэчнай ісціны. Злучаныя Штаты ўступілі ў вайну. Папа рымскі пакончыў жыццё самагубствам. Рускія самалёты разбамбілі

Берлін. Перамір'е падпісана тры дні назад. Гітлер высадзіўся ў Англіі.

Няма пастуха для жанчын і дзяцей, але няма яго і для салдат. Генерал распараджаецца ад'ютантам. Міністр распараджаецца сакратаром. I, магчыма, ён здольны натхніць яго сваім красамоўствам. Аліяс распараджаецца лётнымі экіпажамі. I ён можа запаліць у іх гатоўнасць пайсці на смерць. Сяржант з ваеннага грузавіка распараджаецца дванаццаццю падначаленымі яму салдатамі. Але ён не мае сілы звязацца з кім іншым. Нават калі дапусціць, што нейкі геніяльны палкаводзец, які цудам здолеў усё акінуць вокам, прыдумае план нашага выратавання, то для здзяйснення свайго плана гэты палкаводзец будзе мець пад рукой толькі дваццаціметровы званковы правадок. А манеўровай сілай, неабходнай для перамогі, на другім канцы правадка яшчэ будзе існаваць сакратар.

I калі па дарогах брыдуць куды вочы глядзяць гэтыя салдаты з разбітых часцей, гэтыя воіны, якія апынуліся на вайне без работы, на іх абліччах няма таго адчаю, які прыпісваюць пераможаным патрыётам. Яны падсвядома прагнуць міру, гэта праўда. Але мір у іхніх вачах — усяго толькі канец гэтага неверагоднага вэрхалу, магчымасць зноў знайсці сябе, сваю асобу, хай сабе і самую сціплую. Гэтак стары шавец у сне забівае ў боты цвікі. I, забіваючы цвікі, ён выкоўвае свет.

I калі яны рушаць куды вочы глядзяць, то гэта ад усеагульнай неразбярыхі, якая раз'ядноўвае іх, а зусім не ад жаху перад смерцю. Іх нішто не жахае: яны спустошаны.

XVII

Існуе непарушны закон: пераможаных немагчыма адразу ператварыць у пераможцаў. Калі пра армію кажуць, што яна спачатку адступае, а цяпер дае адпор, то гэта ўсяго толькі слоўнае спрашчэнне, бо войска, якое адступала, і тое, якое зараз вядзе бой, — не адно і тое ж. Адступіўшая армія ўжо не была арміяй. I зусім не таму, што гэтыя салдаты былі не здольныя перамагаць, а таму, што адступленне руйнуе ўсялякія повязі — і матэрыяльныя, і духоўныя, — якія звязвалі людзей паміж сабою. Натоўп разрозненых салдат, якія пры адступленні прасачыліся ў тылы, замяняюць свежымі рэзервамі, якія дзейнічаюць, як адзіны арганізм. Менавіта яны і затрымліваюць ворага. Што да ўцекачоў, дык іх збіраюць да купы, каб з яе зноў вылепіць армію. Калі няма рэзерваў, якія можна кінуць у бой, першае ж адступленне набывае тады непапраўны характар.

Знітоўвае адна толькі перамога. Паражэнне не толькі раз'ядноўвае людзей, яно прыводзіць чалавека і да разладу з самім сабой. Калі ўцекачы не аплакваюць Францыю на краі пагібелі, то менавіта таму, што яны пераможаныя. Бо Францыя пераможана не вакол іх, а ў іх саміх. Аплакваць Францыю азначала б ужо быць пераможцам.

Амаль усім — і тым, хто яшчэ супраціўляецца, і тым, хто перастаў супраціўляцца, — воблік пераможанай Францыі вырысуецца значна пазней, у часіну суцішнасці. Сёння кожны дарэшты захоплены якой-небудзь найпрасцейшай дэталлю, якая сапсавалася ці зусім прыйшла ў нягоднасць, — растрэсеным грузавіком, запруджанай дарогай, закліненай рукаяткай сектара газу, бязглуздым заданнем. Тое, што заданне робіцца бязглуздае, — адмета катастрофы. Таму што бязглуздым робіцца любое намаганне, скіраванае на тое, каб прадухіліць катастрофу. Таму што ўсё ў разладзе з самім сабой. Ты аплакваеш не ўсеагульны розрух, а той адзіны прадмет, які ты здольны ўспрымаць на дотык, за які ты ў адказе і які ўжо нікуды не варты. Францыя на краі пагібелі патанае ў моры абломкаў, і кожны з іх ужо нічога не варты: ні гэтае заданне, ні гэты грузавік, ні гэтыя дарогі, ні гэтая праклятая рукаятка сектара газу.

Канечне, разгром — маркотнае відовішча. Нізкія душы пры ім выяўляюць усю сваю нізасць. Марадзёры апынаюцца марадзёрамі. Рушацца грамадскія асновы. Бязмежна збрыдлае само сабе і знясіленае войска нішчыцца ў гэтай бязглуздасці. Усё гэта непазбежныя праявы разгрому, як бубоны — праява чумы. Але калі вашу каханую збівае грузавік, хіба вы станеце папракаць яе за калецтва?

Паражэнне накладвае на пераможаных таўро віны, і ў гэтым яго несправядлівасць. Як можа паражэнне выявіць прынесеныя ахвяры, беззапаветную шчыравернасць абавязку, добраахвотныя нягоды, самаадданыя турботы, калі бог, які вырашае зыход бою, не палічыўся з усім гэтым? Як можа яно выявіць любоў? Паражэнне выяўляе бездапаможнасць начальнікаў, разброд у войсках, абыякавасць натоўпу. Часта людзі сапраўды ўхіляюцца ад выканання абавязку, але што азначае само гэтае ўхіленне? Дастаткова было праляцець вестцы пра контрудар рускіх альбо пра ўступленне ў вайну амерыканцаў, каб людзі сталі зусім іншыя. Каб іх знітавала агульная надзея. Сходная чутка штораз ачышчала ўсё, як парыў марскога ветру. Не трэба судзіць Францыю па выніках катастрофы, якая спасцігла яе.

Францыю трэба судзіць па яе гатоўнасці на самаахвяраванне. Францыя прыняла бой насупор праўдзе логікаў. Логікі даводзілі нам: «Немцаў восемдзесят мільёнаў. За адзін год мы не можам стварыць сорак мільёнаў французаў, якіх нам бракуе. Мы не можам ператварыць нашы пшанічныя палі ў вугальныя шахты. Мы не можам спадзявацца на дапамогу Злучаных Штатаў. Дык чаму ж, калі немцы квапяцца на Данцыг — а выратаваць яго мы ж не ў сіле! — чаму ж мы, каб пазбегнуць ганьбы, павінны пайсці на самагубства? Хіба ж гэта ганьба, што наша зямля дае болей хлеба, чым машын, што нас удвая меней, чым немцаў? Чаму ганьба павінна ўпасці на нас, а не на ўвесь свет?» Логікі мелі рацыю. Вайна для нас азначала катастрофу. Але хіба магла Францыя, дзеля таго каб унікнуць паражэння, не прыняць бой? Не думаю. I Францыя інстынктыўна прыйшла да таго ж рашэння, ніякія перасцерагальныя ўгаворы не змусілі яе ўхіліцца ад бою. Дух у нашай краіне перамог Розум.

Жыццё заўсёды з трэскам касуе формулы. I разгром, які б агідны ён ні быў, можа аказацца адзіным шляхам да адраджэння. Я ведаю: каб вырасла дрэва, павінна загінуць насенне. Спробу супраціўлення, калі яно аказваецца занадта позна, заўсёды спасцігае няўдача. Але затое яна будзіць сілы супраціўлення. I з яе, магчыма, вырасце дрэва. Як з насення.

Францыя сыграла сваю ролю. Ёй было наканавана дазволіць раздавіць сябе і на нейкі час апынуцца у магіле маўчання, бо ўвесь свет, як нейкі арбітр, абыякава пазірае на тое, што тварыў з ёю вораг. Калі ідуць у атаку, камусьці даводзіцца быть наперадзе. I першых амаль заўсёды забіваюць. Для таго каб атака ўдалася, авангард мусіць загінуць.

I наша роля была самая высокая, бо мы, не творачы сабе ніякіх ілюзій, згадзіліся выставіць аднаго салдата супроць іхніх трох, нашых сялян — супроць іхніх рабочых! Я не хачу, каб нас судзілі па агідных праявах разгрому! Няўжо пра таго, хто гатовы згарэць у палёце, будуць меркаваць па ягоных апёках? А ён жа таксама ператворыцца ў патароча.

XVIII

І ўсё-такі гэтая вайна, калі не браць пад увагу той духоўны сэнс, які зрабіў яе неабходнай нам, вялася так, што здалася нам бязглуздай вайной. Я ніколі не саромеўся гэтага слова. Ледзь толькі мы аб'явілі вайну, як адразу ж, не маючы магчымасці ісці ў наступленне, мы сталі чакаць, калі ж, урэшце, зробяць ласку ды звядуць нас са свету!

I нас звялі з яго.

Для змагання з танкамі мы мелі толькі снапы жыта. Снапы жыта аніяк не падыходзілі для гэтага. I сёння вось знішчэнне завяршылася. Няма болей ні арміі, ні рэзерваў, ні сувязі, ні зброі.

А я працягваю свой палёт з няўзрушнай руплівасцю. Я зніжаюся да нямецкіх пазіцый з хуткасцю восемсот кіламетраў у гадзіну і пры трох тысячах пяцістах трыццаці абаротах у хвіліну. Навошта? Што за пытанне! Ды каб нагнаць на іх страху! Каб яны вымяталіся з нашай тэрыторыі! Паколькі разведдадзеныя, патрабуемыя ад нас, бескарысныя, гэтае заданне не можа мець іншай мэты.

Бязглуздая вайна.

Зрэшты, я перабольшваю. Я нашмат знізіўся. Сістэма кіравання і рукаяткі параставалі. Я лячу па гарызанталі з нармальнай хуткасцю. Я прарываюся да нямецкіх пазіцый з хуткасцю пяцьсот трыццаць кіламетраў у гадзіну і з лікам абаротаў дзве тысячы дзвесце ў хвіліну. А шкода. Я куды меней напалохаю немцаў.

Нас будуць папракаць, што мы назвалі гэтую вайну бязглуздай вайной!

Але ж «бязглуздай» называем мы яе самі! Значыць, нам яна сапраўды здаецца бязглуздай. Мы маем права кпіць з яе як хочам, бо ўсе ахвяры мы бяром на сябе. Я маю права кпіць са сваёй смерці, калі такія жарты могуць развесяліць мяне. I Дзютэртр таксама. Я маю права цешыць сябе парадоксамі. Бо сапраўды, навошта дагэтуль палаюць вёскі? Чаму іх жыхары не маюць даху над галавой? Чаго мы з такой няўзрушнай перакананасцю кідаемся ў жалезную мясарубку?

Мне дазволена ўсё, бо ў гэтую секунду я выдатна ўсведамляю, што раблю. Я іду на смерць. Я іду не на рызыку. Я прымаю не бой. Я прымаю смерць. Я спазнаю вялікую ісціну. Вайна — гэта не прыманне рызыкі. I не прыманне бою. Наступае час, калі для байца гэта ўсяго толькі — прыманне смерці.

У гэтыя дні, калі за мяжой меркавалі, што прынесеных намі ахвяр недастаткова, я, сведак таго, як адлятаюць і не вяртаюцца нашы экіпажы, задаю сабе пытанне: «Дзеля чаго мы аддаём сваё жыццё? Хто адплаціць нам за гэта?»

Бо мы паміраем. Бо за два тыдні ўжо загінула сто пяцьдзесят тысяч французаў. Мажліва, іх смерць і не сведчыць пра нейкае надзвычайнае супраціўленне. Я не ўслаўляю надзвычайнае супраціўленне. Яно немагчыма. Але ж ёсць атрады пехацінцаў, якія ідуць на смерць, абараняючы асуджаны хутарок. Ёсць авіягрупы, якія растаюць, як воск, кінуты ў агонь.

Вось хоць бы мы, лётчыкі групы 2/33, — чаму мы ўсё яшчэ згаджаемся паміраць? Каб здабыць павагу свету? Але павага прадугледжвае наяўнасць суддзі. А хто з нас дасць каму б там ні было права судзідь? Мы змагаемся ў імя справы, якую лічым агульнай справай. Зараз на карце свабода не толькі Францыі, але ўсяго свету: на нашу думку, выступаць у ролі арбітра занадта ёмка. Мы самі судзім арбітраў. Мае таварышы з авіягрупы 2/33 судзяць арбітраў. I хай не кажуць нам, хто пакорна адлятае ў разведку, а на зварот маецца толькі адзін шанц супроць трох (і то — калі заданне лёгкае!), — хай не кажуць лётчыкам з іншых авіягруп, хай не кажуць майму таварышу, якому асколкам снарада так знявечыла твар, што ён навек пазбаўлены натуральнага права падабацца жанчынам, пазбавіўся яго, як вязень за кратамі турмы, гарантаваўшы сабе цноту ўласным калецтвам надзейней, чым крапаснымі сценамі, — хай не кажуць нам, што нас судзяць гледачы. Тарэадоры жывуць дзеля гледачоў, але мы не тарэадоры. Калі б Ашэдэ сказалі: «Ты павінен ляцець, бо цябе судзяць сведкі», Ашэдэ адказаў бы: «Памыляецеся. Гэта я, Ашэдэ, суджу сведак…»

Дык за што ж, урэшце, мы працягваем змагацца? За Дэмакратыю? Калі мы паміраем за Дэмакратыю, значыць, мы салідарныя з дэмакратычнымі краінамі. Хай тады і яны змагаюцца разам з намі! Але самая магутная з іх, адзіная, якая магла б нас выратаваць, ухілілася ад гэтага ўчора і ўхіляецца яшчэ сёння. Ну што ж! Гэта яе права. Але гэтым самым яна дае зразумець нам, што мы змагаемся толькі за ўласныя інтарэсы. А між тым мы добра ведаем, што ўсё прапала. Тады навошта ж мы прадаўжаем паміраць?

3 адчаю? Але няма ніякага адчаю! Вы не маеце ніякага ўяўлення пра разгром, калі думаеце, што ён нараджае адчай.

Ёсць болей высокія ісціны, чым усе довады розуму. Нешта западае ў нас і кіруе намі, я падпарадкоўваюся гэтаму нечаму, хоць яшчэ і не здолеў яго ўсвядоміць. Дрэва не мае мовы. Мы — голле дрэва. Ёсць ісціны, якія відавочныя, хоць іх немагчыма выказаць словамі. Я паміраю зусім не дзеля таго, каб затрымаць нашэсце, бо няма гэткай крэпасці, дзе б я змог укрыцца і супраціўляцца разам з тымі, каго люблю. Я паміраю зусім не дзеля таго, каб уратаваць гонар, бо я не лічу, што закрануты нечы гонар, — я не прызнаю суддзяў. I, тым больш, я паміраю не ад роспачы. I ўсё-такі я ведаю, я ўпэўнены, Дзютэртр, які зараз узіраецца ў карту, вылічыць, што Арас недзе там, на курсавым вугле сто семдзесят пяць градусаў, і праз паўхвіліны скажа мне:

— Курс сто семдзесят пяць, пан капітан…

I я вазьму гэты курс.

XIX

— Сто семдзесят два.

— Ясна. Сто семдзесят два.

Хай будзе сто семдзесят два. Уяўляю эпітафію: «Вёў самалёт па курсу сто семдзесят два». Колькі часу можна пратрымацца, кідаючы ворагу гэты бязглузды выклік? Я лячу на вышыні семсот пяцьдзесят метраў пад навіссю цяжкіх непраглядных хмар. Вазьмі я метраў трыццаць вышэй, і Дзютэртр ужо не зможа весці здымку. Даводзіцца ляцець проста навідавоку, быць вучэбнай цэллю для нямецкай артылерыі. Семсот метраў — забароненая вышыня. Тут служыш мішэнню для ўсёй даліны. Прымаеш на сябе агонь усёй арміі. Стаеш дасягальны гарматам любога калібру. Цэлую вечнасць застаешся ў зоне абстрэлу кожнага віду зброі. Гэта ўжо не абстрэл, гэта збіванне кіямі. Як быццам тысячы кіёў намагаюцца збіць адзін арэх.

Я ўсё дасканальна прадумаў: не можа быць і мовы пра парашут. Калі падбіты самалёт рынецца да зямлі, адно толькі адкрыванне люка зойме болей секунды, чым працягнецца само падзенне. Каб адкрыць люк, трэба сем разоў павярнуць непадатлівую рукаятку. Апрача таго, на вялікай хуткасці вечка люка дэфармуецца, і яго ужо не уціснуць у паз.

Што зробіш. Аднойчы прыходзіцца праглынуць гэтую пілюлю! Нічога складанага: трымаць курс сто сёмдзесят два. Дарэмна я састарыўся. Дарэмна я быў такі шчаслівы ў маленстве. Я кажу гэта, але ці гэта праўда? Ужо тады, у пярэдняй, я трымаў курс сто семдзесят два. Калі слухаў дзядзькоў.

Маленства… Цяпер яно выглядае такім пяшчотным. Не толькі маленства, а ўсё прамінулае жыццё. Я бачу, як яно сцелецца ўдалячынь, быццам поле…

I мне здаецца, што я ніколечкі не зыначыўся. Тое, што я адчуваю цяпер, заўсёды было знаёма мне. Прычыны маіх радасцей ці нягодаў памяняліся, безумоўна, але пачуцці засталіся тыя ж самыя. Я гэтаксама быў шчаслівы ці няшчасны. Мяне каралі або даравалі мне віну. Я вучыўся добра. Я вучыўся кепска. Калі як…

Мой самы даўні ўспамін?.. У мяне была нянька з Ціроля, звалі яе Паўла. Але гэта нават не ўспамін: гэта ўспамін пра ўспамін. Калі мне было пяць гадоў і са мною адбыўся той выпадак у пярэдняй, Паўла стала ўжо легендай. Але яшчэ доўга пад Новы год мама абвяшчала нам: «Ліст ад Паўлы!» Для нас, дзяцей, гэта была вялікая радасць. Але чаму мы былі гэткія ашчасліўленыя? Ніхто з нас не помніў Паўлу. Яна вярнулася ў свой Ціроль. У свой цірольскі дамок. Па-добны на барометр у выглядзе будана, загубленага між снягоў. У сонечныя дні Паўла з'яўлялася на парозе, як гэта бывае ва ўсіх барометрах у выглядзе будана.

— А Паўла прыгожая?

— Вачэй не адвесці.

— А ў Ціролі часта сонечна?

— Заўсёды.

У Ціролі заўсёды было сонечна. Паўла выходзіла са свайго дамка-барометра, ён выштурхваў яе далёка-далёка, на снежную палянку. Калі я навучыўся пісаць, мне даручылі пісаць Паўле лісты. Я пісаў ёй: "Дарагая Паўла, я вельмі рады, што пішу вам…» Гэта нагадвала малітву, бо я не помніў Паўлу…

— Сто семдзесят чатыры.

— Ясна. Сто семдзесят чатыры.

Хай будзе сто семдзесят чатыры. Давядзецца памяняць эпітафію. Цікава, як усё маё жыццё цалкам паўстала перада мною. Я спакаваў свае ўспаміны. Патрэбы ў іх больш не будзе. Нікому і ніколі. Я берагу памяць пра адну вялікую любасць. Мама казала нам: "Паўла просіць пацалаваць вас усіх за яе…» I мама цалавала ўсіх нас за Паўлу.

— А Паўла ведае, што я вырас?

— Канечне, ведае.

Паўла ведала ўсё.

— Пан капітан, яны страляюць.

Паўла, у мяне страляюць! Я кідаю вокам на вышынямер: шэсцьсот пяцьдзесят метраў. Хмары на вышыні семсот метраў. Ну што ж. Трудная рада. Але свет пад аблокамі зусім не чорны, як мне ўяўлялася: ён сіні. Казачна сіні. Асядае прыцемак, і ўся даліна сіняя. Сям-там ідзе дождж. Сіні дождж…

— Сто шэсцьдзесят восем.

— Ясна. Сто шэсцьдзесят восем.

Хай будзе сто шэсцьдзесят восем. Яна ўсё-такі здорава пятляе, дарога ў вечнасць… А якой спакойнай здаецца мне яна, гэтая дарога! Свет нагадвае сад. Толькі што ён уяўляўся мне бяздушным, як чарцёж. Усё ўяўлялася мне бесчалавечным. Але цяпер я лячу нізка і адчуваю дзіўную блізкасць з гэтым светам. Пада мной то самотна, то невялічкімі гаёчкамі праносяцца дрэвы. Я бачу іх. I зялёныя палі. І дамы пад чырвонымі чарапічнымі дахамі, і людзей на парозе дамоў. I густыя сінія ліўні навокал. У такое надвор'е Паўла, вядома, хутчэй вяла нас дахаты…

— Сто семдзесят пяць.

Мая эпітафія шмат ужо страціла ад сваёй суровай высакароднасці: «Вёў самалёт па курсу сто семдзесят два, сто семдзесят чатыры, сто шэсцьдзесят восем, сто семдзесят пяць…» Якое легкадумства. Глянь! Матор пырхае! Ён астывае. Закрываю закрылкі капота. Добра. Пара адкрыць запасны бак — я паварочваю ручку. Ці нічога я не забываю? Кідаю вокам на паказчык ціску масла. Усё ў парадку.

— Дрэнь справы, пан капітан…

Ты чуеш, Паўла? Справы дрэнь. I ўсё-такі я не магу не здзіўляцца сінечы гэтага вечара. Яна такая незвычайная! Колер да таго глыбокі! І гэтыя імклівыя садовыя дрэвы, — магчыма, слівы. Я ўпісаўся ў гэты пейзаж. Бывайце, вітрыны! Я злодзей, які пераскочыў цераз агароджу. Шырока ступаю я па ўраселай канюшыне і краду слівы. Паўла, гэта бязглуздая вайна. Тужлівая і такая сіняя вайна! Я трошкі разгублены. Я знайшоў гэтую дзівосную краіну пад старасць… О не, я не баюся. Трошкі сумна, толькі ўсяго.

— Манеўруйце, капітан!

Гэта новая гульня, Паўла! Націснеш правай нагой, націснеш левай — і артылерыя збіта з панталыку. Калі я падаў, я набіваў сабе шышкі. Ты, канечне, загойвала мне іх прымочкамі. Хутка мне пазарэз спатрэбяцца твае прымочкі. I ўсё-такі, ведаеш… Яна проста казачная, гэтая вечаровая сінеча!

Там, наперадзе, я заўважаю тры пушчаныя ў разлёт коп'і. Тры вертыкальныя сцябліны, доўгія і зіхоткія. Сляды трасіруючых куль ці снарадаў малога калібру. I такія залачавыя. Я раптам бачу, як у сінечы вечара ўгору ўзносіцца асляпляльны бляск патройнага кандэлябра…

— Капітан! Злева страшэнны агонь! Бярыце ўправа!

Цісну на педаль.

— О, дрэнь справы…

Справы дрэнь, але я не выбіваюся па-за межы свайго свету. Са мной усе мае ўспаміны, усе надбаныя скарбы, усе, каго я люблю. Са мной маё маленства, якое, нібы корань, губляецца ў змроку. Я пачаў жыццё тугой успамінаў… Справа дрэнь, але я зусім не адчуваю таго, што меркаваў адчуць у кіпцюрах гэтых знічак.

Я ў любай майму сэрцу краіне. Вечарэе. Злева вялікія прагалы святла між навальнічнымі хмарамі ўтвараюць прамавугольныя вокны храма. Я амаль кранаюся рукой усіх гэтых дзівосаў — яны за два крокі ад мяне. Вось дрэвы, усыпаныя слівамі. Вось зямля — яна пахне зямлёй. Як хораша, мусіць, хадзіць па расе. Ведаеш, Паўла, я лячу ціха-ціха, перавальваюся з боку на бок, нібы воз з сенам. Здаецца, што самалёт ляціць імкліва… Канечне, калі ты думаеш пра гэта! Але калі забыць пра машыну, калі глядзець па баках, тады гэта — як прагулянка за ваколіцай…

— Арас…

Так. Там, на даляглядзе. Але Арас — не горад. Арас — гэта ўсяго толькі чырвоны кнот на фоне начной сіні. На фоне навальніцы. Бо ўжо ясна — злева і спераду насоўваецца залева. Адным змярканнем гэткую цямнечу не вытлумачыць. Такая цемра магчыма толькі пад агромністым скопішчам хмар…

Зарава Араса пабольшала. Гэта не зарава пажару. Пажар распаўзае ўшыркі, як язва, акаймаваная жывым мясам. А гэты чырвоны кнот, бесперапынна сілкаваны гаручым, нагадвае кнот трошкі чаднай лямпы. Гэтае полымя гарыць спакойна, упэўненае, што не згасне, што гаручага дастаткова. У ім адчуваецца кампактная, амаль важкая плоць, якую часам пакалыхвае вецер, раскачвае, нібы дрэва. Вось іменна, дрэва… Гэтае дрэва апляло Арас сеццю сваіх каранёў. І ўсё, што ёсць у Арасе, усе запасы Араса, усе скарбы Араса ўздымаюцца ўгору, ператвораныя ў сокі, якія сілкуюць дрэва.

Я бачу, як гэтае, часам надта цяжкае полымя, хілячыся то ўправа, то ўлева, выплёўвае клубы чорнага дыму, потым зноў выпростваецца. Але я ўсё яшчэ не магу разгледзець горада. У гэтым зараве — уся вайна. Дзютэртр кажа, што справы дрэнь. Спераду відней. А мяне болей за ўсё здзіўляе паблажлівасць лёсу, ці што: гэтая атрутная даліна шпурляе ў нас не так ужо й шмат пагібельных зор.

Так, але…

Ты ведаеш, Паўла, у дзівосных казках майго маленства рыцар на шляху да таямнічага зачараванага замка праходзіў праз страшныя выпрабаванні. Ён узбіраўся на ледавікі. Пераадольваў прорвы, разгадваў задумы здраднікаў. Нарэшце перад ягонымі вачыма паўставаў замак пасярод блакітнай даліны, па якой, як па алеі, мякка скакаў ягоны конь. Рыцар ужо лічыў сябе пераможцам… Ах, Паўла, таго, хто ведае, што такое казка, не ашукаеш! Менавіта тут заўсёды і пачыналася самае цяжкае!..

Я таксама лячу скрозь вечаровую сінь да свайго вогненнага замка, як некалі… Ты з'ехала ад нас надта рана і не ведаеш нашых гульняў, табе не надарылася гуляць з намі ў «рыцара Аклена». Мы самі прыдумалі гэтую гульню, бо мы пагарджалі звычайнымі забавамі. У гэтую гульню мы гулялі ў тыя дні, калі насоўвалася цяжкая навальніца, калі пасля першых маланак па своеасабліваму водару і раптоўнаму трымценню лістоты мы адчувалі, што вось-вось хлыне лівень. Лістота ператвараецца тады на момант у лёгкую, шумную пену. Гэта было сігналам… Нішто ўжо не магло нас тады ўтрымаць!

3 глыбіні парку праз шырокія палянкі мы штосілы ляцім дахаты. Першыя кроплі навальнічнага ліўню падаюць цяжка і рэдка. Першы, у каго пацэльвае кропля, лічыцца пераможаным. Потым другі. Пасля трэці. Затым і ўсе астатнія. Той, хто даўжэй за ўсіх заставаўся нечапаным, быў, безумоўна, улюбёнцам багоў, ён быў непаражальны! I яму даставалася права — аж да наступнай навальніцы — насіць імя «рыцара Аклена»…

I шторазу, заняўшы ўсяго некалькі секунд, гульня завяршалася дзіўным вэрхалам…

Я і зараз гуляю ў «рыцара Аклена». Я лячу да свайго вогненнага замка павольна, але так, што перацінае дыханне…

I раптам:

— Ну, капітан! Такога яшчэ я не бачыў…

Такога я таксама яшчэ не бачыў. Я перастаў быць непаражальны. О, я і не ведаў, што я ўсё-такі спадзяваўся…

XX

Нягледзячы на вышыню семсот метраў, я спадзяваўся. Нягледзячы на танкавыя паркі, нягледзячы на полымя Араса, я спадзяваўся. Я безнадзейна спадзяваўся. Я вяртаўся памяццю ў сваё маленства, каб зноў адчуць сябе пад яго высокай аховай. Для дарослага няма аховы. Калі ты стаеш дарослы, цябе адпускаюць аднаго… Але хто асмеліцца пакрыўдзіць хлопчыка, якога трымае за руку ўсемагутная Паўла? Паўла, я засланіўся тваім ценем, як шчытом…

Я выкарыстаў усё, што мог. Калі Дзютэртр сказаў мне: «Справы дрэнь…», я ператварыў у надзею нават саму гэту грозьбу. Мы на вайне: дык трэба ж, каб вайна праявілася хоць у чым-небудзь. I яна праявілася ўсяго толькі ў некалькіх зіхоткіх росчырках: «I гэта тая славутая смяротная небяспека над Арасам? Проста смяхоцце!..»

Асуджаны на смерць уяўляе сабе ката як нейкага безаблічнага робата. Але вось прыходзіць даволі-такі прыемны чалавек, які ўмее чыхаць і нават усміхацца. Асуджаны чапляецца за гэтую ўсмешку, нібы яна — шлях да выратавання… Але гэта прывідны шлях. Кат, хоць сабе і чхае, усё роўна адатне яму галаву. Але хіба можна адмовіцца ад надзеі?

Як мог не ашукацца і я ў ветлівым прыёме, калі пад намі рассцілаліся такія мілыя, вабныя мясціны, калі так прыязна паблісквалі мокрыя чарапічныя дахі, і хоць прамінала хвіля за хвіляй — нішто не мянялася і нават не падавала знаку, што зменіцца? Калі мы трое — Дзютэртр, стралок і я — проста спакойна вярталіся з прагулянкі за аселіцай, нават не дужа стараючыся настаўляць каўняры, бо ў сапраўднасці зусім не дажджыла? Бо ў глыбіні нямецкіх пазіцый не выяўлялася нічога такога, што сапраўды заслугоўвала насцярогі, бо не мелася ніякай яўнай прычыны, якая ў далейшым абавязкова павінна была б зыначыць воблік вайны. Бо мроілася, што вораг развеяны, раствораны ў бязмежнасці палёў, што, магчыма, усяго толькі і засталося па аднаму салдату на дом, па аднаму салдату на дрэва, і толькі хто-колечы, час ад часу згадваючы пра вайну, пачынаў страляць. Яму задурылі галаву бясконцым паўтарэннем аднаго і таго ж: «Ты павінен страляць па самалётах…» Але зараз гэта прыгадвалася цьмяна, як скрозь сон. Салдат даваў кароткую чаргу, сам добра не ўсведамляючы, ці трэба гэта. Так некалі на вячэрніх прагулках з мілай сэрцу спадарожніцай я паляваў на качак. Я страляў па іх, а сам гаварыў зусім пра іншае. Качак гэта цалкам задавальняла…

Вельмі проста ўбачыць тое, што хочаш убачыць: вось гэты салдат цэліцца ў мяне, але так, абы-абы, і кулі яго ляцяць міма. Іншыя салдаты ўвогуле прапускаюць нас. Тыя, хто ў пэўнай ступені мог бы падставіць нам ножку, магчыма, з асалодай удыхаюць у гэты момант водар начы, або закурваюць цыгарэту, або дагаворваюць анекдот, — і ўсе яны прапускаюць нас. Раскватараваныя вунь у той весцы салдаты, можа, акурат у гэты момант з кацялкамі ў руках выстройваюцца ў чарзе за супам. А тут узнікае і замірае нейкі гул. Свой ці чужы? Ім няма калі разбірацца, яны сочаць за сваім напоўненым кацялком — і прапускаюць нас. А я, засунуўшы рукі ў кішэні і пасвістваючы, спрабую як ні ў чым не бывала прашмыгнуць цераз гэты садок, дзе забаронена прагульвацца, але куды кожны вартаўнік — які разлічвае на пільнасць другога — бесперашкодна прапускае мяне…

Я такі непаражальны! Самая мая бездапаможнасць — сіло для іх: «Навошта нам хвалявацца? Яго саб'юць трошкі далей…» Гэта так відавочна! «Ну й пайшоў сабе прэч! Хай цябе збівае хто хоча!..» Яны перакладваюць гэтую нудлівую работу на іншых, каб не прапусціць сваёй чаргі па суп, каб не перапыніць жарту або каб проста нацешыцца вячэрнім ветрыкам. А я карыстаюся іх нядбальствам, я вырываю сваё выратаванне ў гэтай хвіліны, калі вайна стаміла іх, усіх да аднаго, як наўмысна — а чаму б і не? I ўжо наперад прыкідваю, што ад салдата да салдата, ад узвода да ўзвода, ад вёскі да вёскі я спраўлюся са сваім заданнем і дабяруся дадому. Урэшце, мы ўсяго толькі нейкі самалёт, які пралятае ў вячэрнім небе… 3-за яго і галаву паднімаць не варта!

Канечне, я спадзяваўся вярнуцца. Але адначасова я ведаў: нешта павінна адбыцца. Вас асудзілі да пакарання смерцю, але турма, дзе вы сядзіце, яшчэ агорнута нематою. Вы адчайна чапляецеся за гэтую цішыню. Кожная наступная секунда — як папярэдняя. І няма выключна ніякага рэзону меркаваць, што яшчэ адна, наступная, пераверне свет. Гэткая работа занадта цяжкая для яе. Кожная секунда, адна за адной, ратуе цішыню. I ўжо здаецца, што яна будзе вечна…

Але вось — крокі таго, чый прыход немінучы.

У наваколлі нешта парушылася. Гэтак палена, якое, здавалася, загасла, нечакана з трэскам шпурляе ўгору сноп іскрынак. Якая таемная сіла прымусіла ўсю даліну імгненна зрэагаваць на нашу прысутнасць? Восенню дрэвы рассяваюць сваё насенне. Чаму яно раптам імкліва ляціць у нас і, здаецца, запаўняе сабой увесь свет?

Маё першае адчуванне — што я ў нечым схібіў. Я ўсё скасаваў. Калі раўнавага занадта няўстойлівая, дастаткова бывае міргнуць вокам ці варухнуць пальцам. Альпініст кашлянуў, і лавіна скранаецца з месца. А калі яна скранулася, літасці не чакай.

Мы з цяжкасцю брылі па гэтым сінім балоце, ужо затопленым цемрай. Мы ўзбаламуцілі спакойную твань, і вось яна ўскінулася да нас дзесяткамі тысяч залатых бурбалачак.

На сцэну выскачыла процьма жанглёраў. Процьма жанглёраў ускідвае ўгору дзесяткі тысяч шарыкаў, якія адзін за адным ляцяць у наш бок. 3-за адсутнасці вуглавога адхілення яны здаюцца нам нерухомымі, але потым, як тыя шарыкі, што хвацкі жанглёр не падкідвае, а нібы выпускае на волю, павольна ўзнімаюцца ўгору. Я бачу, як зіхоткія слёзы цякуць да мяне скрозь багністую цішыню. Цішыню, якая бласлаўляе выступленне жанглёраў.

Кожная кулямётная чарга ці залп хуткастрэльных зенітак вышпурвае сотні снарадаў ці трасіруючых куль, якія прасоўваюцца, як пацеркі ружанцаў. Тысячы гнуткіх ружанцаў цягнуцца да нас, іх пругкія ніткі напінаюцца з такой сілай, што рвуцца на нашай вышыні.

А калі паглядзець збоку, відно, што снарады, якія не пацэлілі ў нас, на самай справе ляцяць з галавакружнай хуткасцю. Слёзы ператвараюцца ў бліскавіцы. Я трапіў у бязмежнае поле траекторый, якія адліваюць золатам спелай пшаніцы. Я трапіў у непраходныя нетры ўскінутых коп'яў. Мне пагражае процьма іголак, якія ўчынілі нейкі галавакружны карагод. Уся даліна працягнула да мяне свае ніці і тчэ вакол мяне зіхоткі невад.

Калі я схіляюся над зямлёй, бачу столькі бліскучых бурбалак, якія ўзнімаюцца марудна, быццам плёнка туману. Я бачу павольнае віраванне насення: гэтак узлятае мякіна, калі малоціш сноп! Але калі глядзець па гарызанталі — вакол мяне адны коп'і, жмукі коп'яў! Агонь? Ды не ж! Мяне атакуюць халоднай зброяй! Я бачу адны зіхоткія мячы! Я адчуваю… Якая там небяспека! Я аслеплены дзівоснасцю наваколля!

— Тр-р-рах!

Мяне на дваццаць сантыметрау падкінула над сядзеннем. На самалёт быццам абрушыўся ўдар тарана. Ён раструшчаны, расцёрты ў парашок… Але не… не… я адчуваю, што ён яшчэ паддаецца кіраванню. Гэта толькі першы ўдар абяцальнага граду ўдараў. Аднак я зусім не заўважаю выбухаў. Відаць, дым зліваецца з цёмнай зямлёй: я ўзнімаю галаву і гляджу ўгору.

I бачу — ратунку няма.

XXI

Падаўшыся да зямлі, я не заўважыў, што пустая прастора паміж хмарамі і мной спакваля пашырылася. Трасіруючыя снарады праменіліся пшанічным святлом: адкуль было мне ведаць, што, дасягнуўшы сваёй вяршыні, яны ўтыкаюць у неба нешта цёмнае, быццам забіваюць цвікі? Я бачу, як гэтыя дымкі разрываў ужо збіраюцца ў кудлатыя піраміды, якія адплываюць назад, як цяжкія марудныя палярныя льдзіны. Калі глядзець на іх з такой адлегласці, здаецца, што сам ты нерухомы.

Я ведаю, што гэтыя збудаванні, ледзьве ўзнікнуўшы, страчваюць сваю небяспечную сілу. Кожны з гэтых камякоў мае ўладу над жыццём і смерцю толькі нейкую сотую долю секунды. Але неўпрыкмет яны атачылі мяне з усіх бакоў. 3 іхнім з'яўленнем над маёй галавой навіс цяжар грознага выраку.

Гэтыя бесперапынныя бясшумныя выбухі, заглушаныя рыкам матора, ствараюць ілюзію незвычайнай цішыні. Я нічога не адчуваю. Ува мне чорнае вока пустэчы чакання, быццам да мяне прыйшлі параіцца мае суседзі.

Я думаю… Я ўсё-такі думаю: «Яны бяруць занадта высока!» Я закідваю галаву і бачу, як, быццам з неахвотай, адлятае назад цэлая чарада арлоў. Яны адмовіліся ад здабычы. Але спадзявацца няма на што.

Гарматы пачынаюць прыстрэльвацца. Сцяна разрываў зноў вырастае ўжо на нашай вышыні. Кожная вогненная кропка за некалькі секунд стварае сваю піраміду выбухаў, але тут жа выракаецца яе, бескарыснай, каб стварыць новую ў іншым месцы. Агонь не шукае нас: ён бярэ нас у жменю.

— Дзютэртр, далёка яшчэ?

— Пратрымацца б яшчэ хоць тры хвіліны, мы б закончылі, але…

— Можа, праб'ёмся…

— Дзе там!

Якая яна злавесная, гэтая шараватая імгла, шэрая, быццам зваленае ў кучу рыззё. А даліна была сіняя. Бязмежна сіняя. Сіняя, як марское прадонне…

Колькі яшчэ я магу пратрымацца? Дзесяць секунд? Дваццаць? Выбуховыя хвалі калоцяць мяне цяпер няспынна. Самыя блізкія лупяць па самалёце, як каменне па бубне. I тады ўвесь самалёт азываецца амаль музычным водгуллем. Ненкі дзіўны стогн… Значыць, снарады праляцелі побач. Гэта як з бліскавіцай: чым яна бліжэй, тым усё прасцей. Часам я адчуваю саамы звычайны штуршок: значыць, нас зачапіла асколкам. Драпежны звер, забіваючы быка, не ўстрэсвае яго. Ён упэўнена, без абмашкі запускае ў яго кіпцюры. Ён з налёту завалодвае быком. Гэтак і прамыя пападанні проста ўпіваюцца ў самалёт, як у мускул.

— Паранены?

— Не!

— Эй, стралок, паранены?

— Не!

Але гэтыя штуршкі, якія ўсё-такі прыходзіцца апісаць, не бяруцца ў разлік. Яны малоцяць па кары, па бубне. Замест таго каб раскарэжыць бакі, яны з гэткай жа лёгкасцю маглі б успароць нам жываты. Але і жывот — не што іншае, як бубен. А на цела начхаць! Яно таксама не бярэцца ў разлік… Вось гэта і ёсць найбольшае дзіва!

Пра цела я мушу сказаць некалькі слоў. Бо ў жыццёвых буднях чалавек слепне і не заўважае відавочнага. Каб відавочнасць стала яўнай, неабходны вось такія выключныя абставіны. Неабходны вось гэты лівень узносімых светлякоў, неабходны гэтыя нацэленыя на цябе коп'і, неабходна, нарэшце, каб ты паўстаў перад гэтым трыбуналам Страшнага суда. Вось тады ты зразумееш.

Збіраючыся ў палёт, я задаваў сабе пытанне: «Якія будуць яны, апошнія імгненні?» Жыццё заўсёды абвяргала выдуманыя мной хімеры. Але на гэты раз трэба было выйсці голым пад град шалёных удараў, нават не маючы магчымасці сагнуць локаць ды прыкрыць твар.

Выпрабаванне я ўяўляў як выпрабаванне для маёй плоці. Я меркаваў, што найперш за ўсё рызыкую маёй плоццю. Пункт гледжання, па неабходнасці прыманы мной, быў пунктам гледжання майго цела. Мы занадта шмат увагі аддаём свайму целу! Мы клапатліва апранаем яго, мыем, песцім, голім, поім і кормім. Мы атаясамліваем сябе з гэтай свойскай жывёлай. Мы водзім яго да краўца, да лекара, да хірурга. Мы пакутуем разам з ім. Мы плачам разам з ім. Мы любім разам з ім. Пра яго мы гаворым: «Гэта я». I неспа-дзеўна ўся гэтая ілюзія касуецца. Цела мы не ставім ні ў капейчыну! Зводзім яго да ўзроўню прыслугі. Варта толькі выбухнуць гневу, успалыхнуць каханню, прачнуцца нянавісці — і гэтая славутая салідарнасць дае трэшчыну.

Твой сын у ахопленым полымем доме! Ты ратуеш яго! Цябе немагчыма ўтрымаць! Хай сабе ты сам гарыш — табе начхаць на гэта! Ты раптам робіш адкрыццё, што ты ніколечкі не прывязаны да таго, што здавалася табе важным. Ты гатовы ахвяраваць рукой, абы толькі непазбавіць сябе раскошы працягнуць руку дапамогі таму, хто мае ў ёй патрэбу. Ты ўвесь у сваім дзеянні. Тваё дзеянне — гэта ты. Больш нідзе цябе няма. Тваё цела належыць табе, але яно ўжо не ты. Ты гатовы нанесці ўдар. Ніхто не здолее ўтаймаваць цябе, пагражаючы твайму целу. Ты — гэта смерць ворага. Ты — гэта выратаванне сына. Ты абменьваеш сябе. I ў цябе няма такога адчування, што ты нешта траціш пры гэтым абмене. Твае рукі — ногі? Яны толькі прылады. Начхаць на прыладу, калі яна такая крохкая, што ламаецца пры вычосванні каменя! I ты абменьваеш сябе на пагібель суперніка, на выратаванне сына, на вылечванне хворага, на тваё адкрыццё, калі ты вынаходнік. Таварыш з нашай гру-пы смяротна паранены. У загадзе з абвяшчэннем яму падзякі значыцца: «I ён сказаў тады свайму штурману: мне — хана. Скачы!» Ратаванне або вылечванне хворага, смерць суперніка, адкрыццё!

I сэнс твайго існавання стае нечакана асляпляльна ясны. Сэнс яго — гэта твой абавязак, твая нянавісць, твая любоў, твая шчыравернасць, тваё вынаходніцтва. Ты не выяўляеш у сабе нічога іншага.

Агонь вызваліў цябе не толькі ад плоці, але адначасова і ад культу плоці. Чалавек перастае цікавіцца сабой. Для яго пачынае мець значэнне толькі тое, да чаго ён мае дачыненне. Паміраючы, ён не знікае, а знаходзіць сябе. I гэта не казань мараліста. Гэта звычайная, будзённая ісціна, якую здані будняў хаваюць пад сваёй апраметнай маскай. Як я мог прадбачыць, калі збіраўся ў палёт і пачуваў страх за сваё цела, што ўсё гэта — нікчэмнае глупства? Толькі ў тое імгненне, калі аддаеш цела, у здзіўленні выяўляеш, як мала яно для цябе значыць. Але, вядома, звычайна, калі мною не кіруе крайняя неабходнасць, калі няма мовы пра самы сэнс майго існавання, я не ўяўляю сабе нічога болей важнага, чым клопаты, звязаныя з маім целам.

Падумаеш, цела! Ды мне сапраўды начхаць на цябе! Я вышпурнуты з цябе прэч, я не маю болей надзеі, і мне нічагусенькі не трэба! Я адмятаю прэч усё, чым я быў да гэтай секунды. Не я думаў пра нешта. Не я адчуваў нешта. То было маё цела. Сяк-так я быў змушаны давалачы яго да той секунды, калі раптам выявілася, што яно не мае для мяне ўжо аніякага значэння.

Першы ўрок я атрымаў у пятнаццацігадовым узросце. Мой малодшы брат хварэў і ўжо некалькі дзён быў у безнадзейным стане. Аднойчы на досвітку, а гадзіне чацвёртай, мяне разбудзіла яго сядзелка:

— Вас кліча ваш брат.

— Яму кепска?

Яна маўчыць. Я похапкам апранаюся і бягу да брата.

Ён звяртаецца да мяне сваім звычайным голасам:

— Я хацеў бы пагаварыць з табой перад смерцю. Я хутка памру.

Твар яго перасмыкае сутарга, і ён змаўкае. I адмоўна махае рукой. I я не разумею гэтага ягонага руху. Мне здаецца, што хлопчык адганяе прэч смерць. Але, супакоіўшыся, ён тлумачыць:

— Не лякайся… Я не пакутую. Мне не баліць. Але я не магу ўтрымацца. Гэта ўжо не маё цела.

Ягонае цела — чужая тэрыторыя, яно ўжо не належыць яму.

Але ён хоча гаварыць сур'ёзна, мой маленькі брат, які праз дваццаць хвілін памрэ. Ён мае пільную патрэбу перадаць камусьці ў спадчыну часцінку сябе. Ён кажа: «Я б хацеў пакінуць запавет…» I чырванее, вядома, горды тым, што дзейнічае, як дарослы мужчына. Калі б ён быў будаўніком вежы, ён завяшчаў бы мне дабудаваць сваю вежу. Калі б ён быў бацькам, ён завяшчаў бы мне выхаваць сваіх сыноў. Калі б ён быў ваенным лётчыкам, ён завяшчаў бы мне бартавыя паперы. Але ён толькі дзіця. Ён завяшчае мне паравы рухавік, веласіпед і ружжо.

Чалавек не памірае. I гэта выдумкі, што чалавек баіцца смерці: баяцца неспадзяванасці, выбуху, баяцца самога сябе. Страх смерці? Не. Калі сутыкаешся са смерцю, яе ўжо не існуе. Брат сказаў мне: «Не забудзь запісаць усё гэта…» Калі цела разбураецца, выяўляецца ягоная сутнасць. Чалавек — гэта вузел повязяў. I адзіна повязі нешта значаць для чалавека.

Мы пакідаем цела, гэтага старога каняку. Хто пры смерці думае пра сябе самога? Я такога яшчэ не сустракаў!..

— Капітан!

— Што?

— Проста неверагодна!

— Стралок…

— Гм… Ага…

— Як?!.

Маё пытанне абрываецца штуршком.

— Дзютэртр!

— …тан?

— Зачапіла?

— Не.

— Стралок…

— Ага?

— За…

Такое ўражанне, што я ўрэзаўся ў жалезную сцяну. Да мяне даносіцца:

— Ну і ну!..

Я ўзнімаю вочы ўгору, прыкідваю адлегласць да хмар. Чым пад большым вуглом я гляджу, тым шчыльней грувасцяцца чорныя кучы. Калі ж глядзець па вертыкалі, яны здаюцца радзейшымі. I я бачу грандыезную карону з чорнымі разеткамі, якая ўзнікла над нашымі галовамі.

У мускулах ног тоіцца надзвычайная сіла. Я цісну на педалі так, быццам хачу пратараніць сцяну. Кідаю самалёт убок. Ён робіць рэзкі рывок улева, скрыгоча і калоціцца. Карона выбухаў саслізгнула ўправа. Я збіў яе са сваёй галавы. Я ашукаў гарматы, яны пуляюць цяпер міма. Я бачу, як справа гусцеюць ужо няшкодныя для мяне выбухі. Але раней чым я націснуў другой нагой, каб шмыгнуць у процілеглы бок, нада мной ужо зноў узнікае карона. 3 зямлі зноў прыстраляліся. Самалёт з вухканнем зноў рынуўся ў прорву. Але я зноў усім цяжарам свайго цела навальваюся на педаль. Я кінуў, ці, дакладней, ірвануў самалёт у процілеглы бок (да д'ябла каардынацыю!). I карона з'ехала ўлева.

А раптам пратрымаемся? Але доўга гэтая гульня працягвацца не можа. Як бы рэзка я ні рухаў педалямі, на мяне зноў насоўваецца лівень смертаносных коп'яў. Карона зноў навісае нада мною. Усё маё нутро зноў скаланаецца ад штуршкоў, і калі я гляджу ўніз, я зноў бачу гэтае галавакружна маруднае ўзнясенне скіраваных проста ў мяне бурбалачак. Проста неверагодна, што мы яшчэ цэлыя. I ўсё-такі я пераконваюся, што я непаражальны. Я адчуваю сябе пераможцам! Штосекунды — я пераможца!

— Зачапіла?

— Не…

Іх не зачапіла. Яны непаражальныя. Яны — пераможцы. Я камандую экіпажам пераможцаў…

Цяпер кожны чарговы выбух ужо не пагражае нам: ён загартоўвае нас. Пры кожным чарговым выбуху дзесятую долю секунды я думаю, што мая машына ператворана ў друз. Але яна ўсё яшчэ паддаецца кіраванню, і я стаўлю яе на дыбкі, як каня, і мяне агортвае патаемная невымоўная радасць. Я не паспяваю адчуць страх, я адчуваю толькі фізічнае скалананне, як ад моцнага грукату, — і адразу ж мне дорыцца ўздых палёгкі. Я павінен быў адчуць спачатку штуршок ад удару, потым страх, затым палёгку. Дзіва што! На гэта няма часу! Я адчуваю штуршок, потым палёгку. Штуршок, палёгку. Не хапае аднаго этапа: няма страху. I я жыву не чаканнем смерці ў кожную бліжэйшую секунду: я жыву ўваскрэсеннем, якое наступае адразу ж па секундзе папярэдняй. Я жыву ў нейкай плыні радасці. У няспыннай плыні невымоўнай радасці. I неспадзявана мне робіцца незвычайна хораша. Быццам кожную секунду мне дорыцца жыццё. Быццам з кожнай секундай я адчуваю яго ўсё паўней. Я жыву. Я жывы. Я яшчэ жывы. Я ўсё яшчэ жывы. Я ператвараюся ў крыніцу жыцця. Мяне апаноўвае ап'яненне жыццём. Кажуць: «Ап'яненне боем…" Але гэта і ёсць ап'яненне жыццём! О, ці ведаюць тыя, хто страляе ў нас знізу, ці ведаюць яны, што яны выкоўваюць нас?

Маслабакі, бакі з гаручым — усё папрабівана. Дзютэртр кажа: «Закончыў! Набірайце вышыню!» Яшчэ раз на вока прыкідваю адлегласць, якая аддзяляе мяне ад хмар, і кабрырую. Яшчэ раз кідаю самалёт улева, затым управа. Яшчэ раз кідаю позірк на зямлю. Мне ніколі не забыць гэтага відовішча. Уся даліна мігціць кароткімі вогненнымі кнатамі. Зеніткі, безумоўна. 3 глыбіні вялізнага сіняватага акварыума ўсё яшчэ ўзнімаюцца бурбалкі. Полымя Араса лье змрочнае барвовае святло, як жалеза на кавадле; яго шчодра сілкуюць падземныя запасы, і пот чалавека, розум чалавека, майстэрства чалавека, яго ўспаміны і спробы узнімаючыся ўгору, сплятаюцца ў калматым полымі і ператвараюцца ў чад, які разносіцца ветрам.

Я ўжо датыкаюся да першых пасмаў туману. Вакол нас яшчэ ўскідваюцца залатыя дзіды, якія распорваюць знізу вантробы хмар. Апошні раз я бачу дол у апошні прагал, калі мяне ўжо ахінае хмара. На імгненне перада мной узнікае полымны Арас, запалены нанач, як лампада ў глыбіні царкоўнага нефа. Яна служыць нейкай рэлігіі, але каштуе надта дорага. Заўтра яна знішчыць і паглыне ўсё. Сведчанне я забіраю разам з сабой — вобраз полымнага Араса.

— Ну як, Дзютэртр?

— Нармальна, пан капітан. Курс дзвесце сорак. Праз дваццаць хвілін спусцімся пад хмары. Сарыентуемся дзе-небудзь на Сене…

— Ну як, стралок?

— Гм… ага… пан капітан… нармальна.

— Ну што, запарыліся?

— Гм… не… Ага.

Ён і сам не ведае. Ён задаволены. Я ўспамінаю стралка з экіпажа Гавуаля. Неяк уночы на Рэйне восемдзесят пражэктараў узялі Гавуаля ў абцугі сваіх промняў. Яны ўзвялі вакол яго гіганцкі храм. Пачынаецца абстрэл. I Гавуаль чуе, як ягоны стралок паціху размаўляе з сабой: «Ну што, стары?.. Га?„Хіба на гражданцы ўбачыш такое?..» Ён быў задаволены, гэты стралок.

А я паволі пераводжу дух. Набіраю поўныя грудзі паветра. Як цудоўна дыхаць. Цяпер я здолею зразумець процьму ўсялякай усялячыны… Але перш за ўсё я думаю пра Аліяса. Не. Перш за ўсё я думаю пра свайго фермера. Значыць, я ўсё-такі спытаюся ў яго, колькі ў мяне прыбораў… Абавязкова спытаюся! Я не адмовіўся ад гэтага намеру. Іх сто тры. Дарэчы, як там мае паказчыкі гаручага, ціску масла?.. Калі бакі прабіты, лепей не спускаць вока з гэтага прычындалля. I я сачу за ім. Гумавыя пратэктары трошкі стрымліваюць цечу. Выключнае ўдасканаленне! Сачу і за гідрапрыборамі: гэтая хмара не дужа прыветлівая. Навальнічная хмара. Нас моцна патрэсвае.

— Ну што? Не пара зніжацца?

— Дзесяць хвілін… Давайце лепей счакаем яшчэ хвілін дзесяць.

Ну што ж, я пачакаю яшчэ дзесяць хвілін. Але ж я думаў пра Аліяса. Ці верыць ён, што мы вернемся? Неяк мы спазніліся на паўгадзіны. Паўгадзіны, дарэчы, даволі сур'ёзнае спазненне. Я спяшаюся да таварышаў, яны абедаюць. Расчыняю дзверы, сядаю на сваё месца поруч з Аліясам. Акурат у гэты момант маёр падняў відэлец, аздоблены жмукам локшыны. Ён ужо збіраўся адправіць яе ў рот. Але ён падскоквае, застывае з разяўленым ротам, глядзіць на мяне. Локшына нерухома павісла на відэльцы.

— А!.. Вось добра, рады бачыць вас…

І ён запіхвае локшыну ў рот.

Па-мойму, у яго ёсць сур'ёзны недахоп, у маёра. Ён упарта дапытваецца ў лётчыкаў пра вынікі палёту. Ён будзе распытваць і мяне. 3 назойлістай цярплівасцю ён будзе глядзець на мяне і чакаць, што я адкрыю яму нейкія новыя ісціны. Ён узброіцца лістком паперы і самапіскай, каб не ўпусціць ніводнай кроплі гэтага эліксіру. Мне прыгадваецца юнацтва: «Кандыдат Сэнт-Экзюперы, як вы праінтэгрыруеце ўраўненне Бернулі?»

— Гм…

Бернулі… Бернулі… I ты дранцвееш ад позірку экзаменатара, як кузурка, узятая на шпільку.

Вынікі палёту — справа Дзютэртра. Ён назірае за зямлёй. Ён бачыць процьму ўсяго ўсялякага. Грузавікі, баржы, танкі, салдат, гарматы, коней, чыгуначныя станцыі, цягнікі на станцыях, начальнікаў станцый. Я ж гляджу трошкі пад вуглом. Я бачу воблакі, мора, рэкі, горы, сонца. Я не бачу падрабязнасцей. У мяне ствараецца толькі агульнае ўражанне.

— Вы ж ведаеце, пан маёр, што пілот…

— Кіньце! Кіньце! Заўсёды можна заўважыць сёе-тое.

— Я… Ну, так! Пажары! Я бачыў пажары. Гэта вельмі цікава…

— Не вельмі. Усё гарыць. Ну, а апрача пажараў? Чаму Аліяс такі жорсткі?

XXII

Няўжо і на гэты раз ён будзе распытваць мяне?

Тое, што я выношу з задання, нельга выкласці ў дакладзе. Я буду «сохнуць», як школьнік ля класнай дошкі. У мяне будзе вельмі няшчасны выгляд, але я не буду няшчасны. 3 няшчасцем пакончана. Яно знікла, як толькі заззялі першыя кулі. Варта мне было зрабіць разварот назад на секунду раней, і я ўжо нічога не даведаўся б пра сябе.

Я не даведаўся б пра дзівосную пяшчоту, якая амывае мне сэрца. Я вяртаюся да сваіх. Дадому. Я нагадваю гаспадыню, якая, абегаўшы рынак, прастуе дадому і думае, чым смачным яна парадуе сёння сваю сям'ю. Кошык з харчамі пагойдваецца ў яе руцэ. Час ад часу яна прыўзнімае газету, якой прыкрыты пакупкі: тут усё, што трэба. Яна нічога не забыла. I яна ўсміхаецца пры думцы пра свой сюрпрыз і няспешна ідзе дадому. I па дарозе кідае вокам на выстаўленыя ў вітрынах тавары.

Я таксама з задавальненнем кінуў бы вокам на выстаўленыя тавары, калі б Дзютэртр дазволіў мне выйсці з гэтай шэрай турмы. Я глядзеў бы, як міма праплываюць палі. Зрэшты, сапраўды, лепей пацярпець яшчэ трошкі: ваколле атручана. Там усё ў змове супраць нас. Нават невялічкія правінцыяльныя вілы з іхнімі смешнаватымі лужкамі і тузінам прыручаных дрэў, што нагадваюць няхітрыя куфэркі наіўных дзяўчат, — нават яны могуць аказацца пасткай. Паспрабуй спусціцца ніжэй, і замест таварыскай прыязнасці цябе пачастуюць артылерыйскім агнём.

Хоць я і ў навальнічнай хмары, я ўсё-такі вяртаюся з рынку. Інтанацыя ў маёра была, канечне, верная: «Дойдзеце да першай вуліцы направа і там, на рагу, купіце мне карабок запалак…» Маё сумленне ў спакоі. Запалкі ў мяне ў кішэні. Ці, дакладней, у кішэні ў майго таварыша, Дзютэртра. Як гэта ён патрапляе запомніць усё, што ён бачыў. Але гэта яго справа. У мяне болей сур'езныя клопаты. Па звароце, калі нас зноў не чакае мітусня перабазіравання, я выклічу Лакардэра на паядынак і пастаўлю яму мат. Ён цярпець не можа прайграваць. Я таксама. Але я выйграю.

Учора Лакардэр напіўся. Зрэшты… не дужа: не хачу яго няславіць. Ён выпіў, каб суцешыцца. Вяртаючыся з палёту, ён забыўся выпусціць шасі і пасадзіў самалёт проста на пуза. Аліяс, які, на няшчасце, быў сведкам гэтага, з сумам агледзеў самалёт, але не прамовіў ні слова. Як цяпер, бачу Лакардэра, вопытнага лётчыка. Ён чакаў ад Аліяса папрокаў. Ён спадзяваўся на папрокі Аліяса. Гнеўныя папрокі аблегчылі б ягоную душу. Іхні выбух даў бы магчымасць выбухнуць і яму. У адказ ён змог бы выліць свой шалёны гнеў. Але Аліяс толькі круціў галавой. Аліяс бедаваў над самалётам; яму начхаць было на Лакардэра. Для маёра гэтае непрыемнае здарэнне было толькі чарговай аварыяй, нечым накшталт непазбежнага падатку на ягоную маёмасць. Усё было толькі ў бязглуздай няўважлівасці, якая часам падводзіць нават самых вопытных лётчыкаў. Але Лакардэра яна падвяла несправядліва. Калі не лічыць сённяшняй абмашкі, Лакардэр быў прафесійна бездакорны. Вось чаму Аліяс, цікавячыся толькі пашкоджаным самалётам, абсалютна машынальна запытаўся ў таго ж Лакардэра, што той думае пра пашкоджанне. I я адчуў, як успыхнула падаўленае шаленства Лакардэра. Вы ціха кладзяце руку на плячо кату і кажаце: «Няшчасная ахвяра… Уяўляю, як яна, гаротніца, пакутуе…» Рухі чалавечага сэрца недаступны розуму. Лагодная рука, замест таго каб абудзіць у душы ката спачуванне, прыводзіць яго ў лютасць. Ён змрочна глядзіць на ахвяру. Ён шкадуе, што адразу не прыкончыў яе.

Ну вось. Я вяртаюся дадому. Група 2/33 — мой дом. I я добра ведаю тых, хто жыве ў маім доме. Я не магу памыліцца ў Лакардэры. Лакардэр не можа памыліцца ўва мне. Я ўсведамляю гэтае адзінства з пачуццём гранічнай яснасці: «Мы — лётчыкі з авіягрупы 2/33!» Вось ужо бязладныя шматкі нітуюцца ў адно цэлае…

Я думаю пра Гавуаля і Ашэдэ. Я ўсведамляю гэтае адзінства, якое нітуе мяне з Гавуалем і Ашэдэ. Гавуаль. Цікава, якога ён паходжання? У ім адчуваецца здаровая сялянская аснова. У маёй памяці нечакана ўсплывае адзін цёплы ўспамін, і водар яго дападае да самага сэрца. Калі мы стаялі ў Арконце, Гавуаль, як і я, жыў на ферме.

Аднойчы ён кажа мне:

— Гаспадыня закалола парсюка. Яна запрашае нас на крывянку.

Мы трое — Ізраэль, Гавуаль і я — з асалодай жавалі цёмную хрумсткую скарыначку. Сялянка пачаставала нас чаркай лёгкага белага віна. Гавуаль сказаў мне: «Глянь, што я купіў. Ёй гэта будзе прыемна. Трэба надпісаць». Гэта была адна з маіх кніг. I я не адчуў ніякай няёмкасці. Я з задавальненнем зрабіў надпіс, каб прынесці ёй задавальненне. Ізраэль напіхаў люльку. Гавуаль чухрыў нагу, гаспадыня, здавалася, была вельмі ўсцешана кнігай з надпісам самога аўтара. Духмянілася крывянка. Я трошкі захмялеў ад лёгкага белага віна і не адчуў сябе чужым, нягледзячы на тое, што надпісаў кнігу, — раней гэта заўсёды здавалася мне нейкай смешнаватай недарэчнасцю. Я адчуваў сябе сваім. Нягледзячы на гэтую кнігу, я не выглядаў ні пісьменнікам, ні сузіральнікам. Я прыйшоў сюды не збоку прыпёку. Ізраэль лагодна глядзеў, як я падпісваю кніжку. Гавуаль усё гэтак жа па-прасцяцку пачухваў лытку. I я адчуваў да іх нейкую цьмяную ўдзячнасць. Гэтая кніга магла надаць мне выгляд старонняга назіральніка. А між тым я не рабіў уражання ні інтэлігента, ні гледача. Я быў свой.

Мне заўсёды была нанавісная роля назіральніка. Што ж я такое, калі я не прымаю ўдзелу? Каб быць я павінен удзельнічаць. Мяне мацуюць вартасці маіх таварышаў, вартасці, пра якія яны і самі не маюць уяўлення, і не з-за ўласнай сціпласці, а таму, што ім на гэта начхаць. Ні Гавуаль, ні Ізраэль не думаюць пра сябе. Яны — вязіва повязяў, повязяў з іхняй працай, з іхняй прафесіяй, з іхнім доўгам. 3 гэтай гарачай, духмянай крывянкай. I я хмялею ад рэальнасці іхняй прысутнасці. Я магу маўчаць. Магу піць лёгкае белае віно. Магу нават надпісаць кнігу і гэтым не расчужаць сябе з імі. Нішто не парушыць нашага братэрства.

Я зусім не збіраюся прыніжаць тут ні поспехаў розуму, ні перамогу мыслення. Я ў захапленні ад светлых галоў. Але чаго варты чалавек, калі ў яго бракуе сутнасці? Калі ён — толькі адна ўява, а не быцце. Гэтую сутнасць я бачу ў Гавуалі і ў Ізраэлі. Як бачыў яе і ў Гіемэ.

Перавагі, якія мне дае мая пісьменніцкая дзейнасць, — да прыкладу, магчымасць атрымаць дазвол пакінуць групу 2/33, каб узяцца за іншую працу, калі б прафесія лётчыка стала не даспадобы мне, — пра гэта я і думаць не магу без агіды. Гэта ўсяго толькі свабода не быць. Толькі выкананне свайго абавязку дазваляе чалавеку чымсьці стаць.

Мы ўсе ў Францыі ледзь не загінулі ад розуму, па-збаўленага сутнасці. Гавуаль ёсць. Ён любіць, ненавідзіць, радуецца, злуе. Ён увесь сатканы з повязяў. Сядзець насупроць яго, грызці гэтую хрумсткую каўбасу для мяне такая ж асалода, як і выконваць свой прафесійны абавязак, які ператварае нас у адзінае дрэва. Я люблю групу 2/33. Я люблю яе не як глядач, якога цешыць цудоўнае відовішча. Мне начхаць на відовішчы! Я люблю групу 2/33, бо я неаддзельны ад яе, бо яна сілкуе мяне, бо і я сілкую яе таксама.

I цяпер, вяртаючыся з Араса, я болей чым калі належу сваёй групе. Я звязаў сябе з ёю яшчэ адной ніткай. Ува мне яшчэ болей умацавалася гэтае пачуццё еднасці, цешыцца якім можна толькі ў душэўнай суцішнасці. Ізраэль і Гавуаль траплялі, магчыма, у яшчэ горшыя пераплёты, чым я. Ізраэль не вярнуўся. 3 маёй сягонняшняй прагулкі не павінен быў вярнуцца і я. Яна дае мне яшчэ большае права сесці за агульны стол і памаўчаць разам з усімі. Гэтае права купляецца вельмі дарагой цаной. Але і каштуе яно вельмі дорага, гэтае права быць. Вось чаму я з лёгкім сэрцам надпісаў сваю кніжку… Яна нічога не псавала.

А зараз я чырванею пры думцы, як буду нешта блытана мармытаць у адказ на роспыты маёра. Мне будзе сорам за самога сябе. Маёр падумае, што я тупаваты. Размовы пра мае кнігі не бянтэжаць мяне, бо напладзі я хоць цэлую бібліятэку, спасылкі на яе не ўратавалі б мяне ад сораму, які пагражае мне. I сорам гэты — не гульня, не прытворства. Я не скептык, які дорыць сабе раскошу стварыць нейкі кранальны рытуал. Я не гараджанін, які ў водпуску корчыць з сябе вяскоўца. Я паляцеў у разведку над Арасам за новым доказам таго, што я вяду сумленную гульню. Я рызыкаваў сваёй плоццю. Усёй сваёй плоццю. I шанцаў на выйгрыш у мяне не было. Я аддаў усё, што мог, дзеля таго, каб былі датрыманы ўсе правілы гульні. Каб яны сталі нечым большым, чым проста правіламі гульні. Я заслужыў права адчуць сябе прысаромленым, калі маёр пачне распытваць мяне. Іншымі словамі — права ўдзельнічаць. Прылучыцца. Браць і даваць. Права быць нечым большым, чым я сам. Саступіць гэтаму пачуццю, якое захліствае мяне. Любіць таварышаў любоўю, не падобнай на парыў, што налятае аднекуль звонку, любоўю, якая не шукае гарачых прызнанняў — ніколі — хіба што ў часіну развітальнай вячэры. Такой часінай мы бываем трошкі пад хмелем і ў лагодным ап'яненні схіляемся да суседа па сталу, як дрэва, ацяжаранае пладамі. Мая любоў да авіягрупы не мае патрэбы ў знешнім праяўленні. Яна складаецца з адных повязяў. Яна — самая мая сутнасць. Я неаддзельны ад групы. Вось і ўсё.

Калі я думаю пра сваю групу, я не магу не думаць пра Ашэдэ. Я мог бы расказаць пра яго баявую адвагу, але я здаўся б смешны самому сабе. Справа зусім не ў адвазе: Ашэдэ цалкам і поўнасцю аддаў сябе вайне. Можа, у большай ступені, чым любы з нас. Ашэдэ нязменна знаходзіцца ў тым стане духу, якога я дамагаўся з такой цяжкасцю. Я праклінаў усё на свеце, калі збіраўся ў палёт. Ашэдэ не праклінае. Ашэдэ дасягнуў таго, да чаго мы толькі імкнёмся. Да чаго я хацеў бы дайсці.

Ашэдэ — былы сяржант, якому нядаўна прысвоілі званне малодшага лейтэнанта. Вядома, яму бракуе адукацыі. Сам ён ніяк не здолеў бы вытлумачыць сябе. Але ён зладжаны, ён цэласны. У сувязі з Ашэдэ слова «абавязак» страчвае ўсялякую пыхлівасць. Кожны хацеў бы выконваць свой абавязак так, як яго выконвае Ашэдэ. Думаючы пра Ашэдэ, я папракаю сябе за сваё нядбайства, ляноту, нярупнасць і перш за ўсё — за хвіліны бязверы. I справа тут не ў маёй дабрачыннасці: проста я па-харошаму зайздрошчу Ашэдэ. Я хацеў бы жыць так, як жыве Ашэдэ. Якое цудоўнае дрэва, што глыбока ў дол пускае свае карані! Якая цудоўная стойкасць Ашэдэ! У Ашэдэ нельга памыліцца.

Таму я не буду пладзіць словы пра баявыя вылеты Ашэдэ. Ці вылятаў ён па сваёй волі? Мы ўсе, і заўсёды, па сваёй волі ляцім на любое заданне. Але намі кіруе падсвядомая патрэба верыць у сябе. I тут мы трошкі перасільваем сябе. А для Ашэдэ быць добраахвотнікам зусім натуральна. Ён і ёсць самая гэтая вайна. Гэта так натуральна, што, калі размова ідзе пра нейкае асабліва цяжкае заданне, маёр Аліяс найперш за ўсё згадвае пра Ашэдэ: «Скажыце, Ашэдэ…» Для Ашэдэ вайна гэта тое самае, што для манаха — яго вераванне. За што ён змагаецца? Ён змагаецца за сябе. Ашэдэ неаддзельны ад поўнай сутнасці, якая ўвасоблена ў ім і якую трэба ратаваць. Тут межы жыцця і смерці амаль зліваюцца. Для Ашэдэ яны ўжо зліліся. Магчыма, сам не ведаючы таго, ён не баіцца смерці. Жыць самому; паміраючы, ратаваць жыццё іншых… Для Ашэдэ жыццё і смерць не выключаюць адно другое.

Больш за ўсё я быў уражаны тым, як ён перапалохаўся, калі аднойчы Гавуаль папрасіў у яго хранометр для вымярэння хуткасці з зямлі.

— Не, пан капітан… Не магу…

— Дзівак! Мне ж на дзесяць хвілін! Толькі адрэгуляваць!

— Пан капітан… Хранометр ёсць на складзе.

— Ёсць. Але ж ён паўтара ўжо месяца, як захрас на дзвюх гадзінах сямі хвілінах!

— Пан лейтэнант… такую рэч, як хранометр, не пазычаюць… Я не абавязаны пазычаць свой хранометр… Гэтага вы не можаце вымагаць ад мяне!

Калі ўспалымнелы самалёт Ашэдэ прызямляецца на аэрадроме, а сам ён нейкім цудам застаецца жывы, ваенная дысцыпліна і павага да чыноў могуць прымусіць яго неадкладна перасесці ў іншы самалёт і паляцець на другое заданне, на гэты раз, магчыма, ужо зусім пагібельнае… Але ён неабавязаны перадаваць у нядбайныя рукі свой дзівосны хранометр, які каштаваў яму трохмесячнага заробку і які ён штовечара заводзіць з сапраўды мацярынскай клапатлівасцю. Дастаткова глянуць, як чалавек абыходзіцца з рэччу, каб зразумець, што ён нічога ў ёй не цяміць.

I калі Ашэдэ, адстаяўшы свае правы і яшчэ палаючы ад абурэння, пераможцам выйшаў са штаба, прыціскаючы да грудзей свой хранометр, я гатовы быў расцалаваць Ашэдэ. Мне раскрыліся скарбы яго душы. Ён будзе змагацца за свой хранометр. Яго хранометр існуе. I ён памрэ за сваю краіну. Яго краіна існуе. Як існуе Ашэдэ, непарыўна звязаны з імі. Ён сатканы са сваіх незлічоных повязяў са светам.

Вось чаму я люблю Ашэдэ, не адчуваючы патрэбы казаць яму пра гэта. Я страціў Гіёмэ, майго лепшага сябра — ён загінуў у палёце, — і пра яго я таксама пазбягаю гаварыць. Мы ляталі на адных і тых жа лініях, мы разам удзельнічалі ў іх пракладанні. У нас была адзіная сутнасць. Я адчуваю, што разам з ім загінула і нейкая частка мяне. У маёй моўчы Гіёмэ заўжды са мною. Я неаддзельны ад Гіёмэ.

Я неаддзельны ад Гіёмэ, неаддзельны ад Гавуаля, ад Ашэдэ. Я неаддзельны ад групы 2/33. Неаддзельны ад маёй радзімы. Усе мы, з групы 2/33, неаддзельныя ад яе…

XXIII

Як я адмяніўся! Апошнімі днямі, маёр Аліяс, мне было вельмі горка. Гэтымі днямі, калі браніраванае нашэсце напатыкала толькі пустку, бязглуздыя заданні каштавалі нашай групе семнаццаці экіпажаў з дваццаці трох. I мне здавалася, што ўсе мы ўслед за вамі згадзіліся быць статыстамі і строіць з сябе забітых у нейкім спектаклі. Гэта праўда, маёр Аліяс, мне было горка, і гэта было самаашуканствам!

Усе мы ўслед за вамі сутаргава хапіліся за літару доўгу, сутнасць якога ўжо зблякла. Вы інстынктыўна вымагалі ад нас не перамогі — яна была немагчыма, — а сцверджання нашай сутнасці. Вы, як і мы, ведалі што дабытыя намі звесткі нікому не будуць перададзены. Але вы ратавалі абрады, сэнс якіх быў схаваны. Вы сур'ёзна распытвалі нас — як быццам нашы адказы маглі прыдацца на нешта — пра размяшчэнне танкаў, пра баржы, грузавыя машыны, чыгуначныя станцыі, цягнікі на станцыях. Часам вы нават абуралі мяне сваім недаверам:

— Ну што вы! 3 месца пілота бясспрэчна можна весці назіранне!

I ўсё-такі вы мелі рацыю, маёр Аліяс.

Над Арасам я ўзяў на сябе адказнасць за гэты натоўп, што віраваў пада мною. Я звязаны толькі з тымі, каму я даю. Я разумею толькі тых, з кім я звязаны непарыўнымі повязямі. Я існую толькі ў той ступені, У якой мяне мацуюць мае карані. Я неаддзельны ад гэтага натоўпу. Гэты натоўп неаддзельны ад мяне. Пры хуткасці пяцьсот трыццаць кіламетраў і на вышыні дзвесце метраў цяпер, калі я спусціўся пад хмару, я далучаюся да яго ў гэтым вечаровым змроку, як пастух, які адным поглядам пералічвае, гуртуе і яднае свой статак. Гэты натоўп ужо не натоўп: ён — народ. Хіба ж я магу быць у роспачы?

Нягледзячы на твань паражэння, мяне, быццам я прылучаўся да нейкага таінства, перапаўняе няўтрымная святочная радасць. Я аточаны вэрхалам разгрому, і ўсё-такі я адчуваю сябе пераможцам. Хто з маіх таварышаў, вяртаючыся з задання, не адчувае сябе пераможцам? Капітан Пеніко расказваў мне пра свой ранішні палёт: «Калі мне здавалася, што якая-небудзь зенітка надта добра прыстралялася да мяне, я пікіраваў проста на яе на поўнай хуткасці, на брыючым палёце, даваў па ёй кулямётную чаргу, якая адразу ж тушыла гэты чырванаваты агонь, як смерч, праносіўся над гарматным разлікам… Гармата быццам выбухала! Людзі разбягаліся хто куды, спатыкаліся і падалі на зямлю. У мяне было такое ўражанне, што я гуляю ў кеглі». I Пеніко смяяўся, Пеніко пераможна смяяўся. Пеніко — капітан-пераможца!

Я знаю: баявое заданне пераўвасобіла нават таго стралка з экіпажа Гавуаля, які, апынуўшыся ноччу ўнутры храма, узведзенага васьмюдзесяццю чатырма пражэктарамі, прайшоў пад скляпеннем іх промняў, як салдат на вяселлі праходзіць пад скрыжаванымі шпагамі.

— Можаце ўзяць курс дзевяноста чатыры.

Дзютэртр толькі што сарыентаваўся па Сене. Я знізіўся да ста метраў. Зямля з хуткасцю пяцьсот трыццаць кіламетраў у гадзіну коціць на нас вялікія прамавугольнікі канюшыны або пшаніцы і трохвугольнікі лясоў. Я адчуваю дзіўнае фізічнае задавальненне назіраць, як нос майго самалёта нястомна расхінае іх, быццам крыгі. Унізе з'яўляецца Сена. Калі я пралятаю над ёй пад вуглом, яна адступае, быццам паварочваецца вакол сваёй восі. Гэты рух выклікае ўва мне такую ж асалоду, як плаўны ўзмах касы на лузе. Сядзець мне ёмка. Я гаспадар на борце сваёй машыны. Бакі не працякаюць. Я згуляю ў покер з Пеніко, выйграю ў яго чарку каньяку, потым пастаўлю мат Лакардэру. Вось які я, калі я пераможца!

— Пан капітан… страляюць, мы ў забароненай зоне!..

Курс вылічвае ён. Я тут ні пры чым.

— Моцна страляюць?

— 3 чаго толькі можна…

— Павернем прэч?

— Ну, не!..

Тон у яго пагардлівы. Мы ведаем, што такое патоп. Агонь нашых зенітак — проста як вясновы дожджык.

— Дзютэртр… Паслухайце, гэта ж ідыёцтва — быць збітымі сваімі!

— Нічога… Не саб'юць… Хай папрактыкуюцца.

Голас Дзютэртра з'едлівы.

А ў мяне няма ахвоты да з'едлівасці. Я шчаслівы. Мне прыемна пагаварыць са сваімі людзьмі.

— Ну й праўда, страляюць, як…

Глянь, ён яшчэ жывы, наш стралок! Я заўважыў, што па ўласнай ініцыятыве ён яшчэ ні разу не абвяшчаў пра сваю прысутнасць. Ён пераварыў усю прыгоду моўчкі, не адчуваючы патрэбы мець зносіны з людзьмі. Зрэшты, адзін раз ён, здаецца, вымавіў: «Ну і ну!» — у самы разгар абстрэлу. Ва ўсякім разе, плыні прызнанняў не было.

Але зараз закранута яго спецыяльнасць: кулямёт. А калі закранецца спецыяльнасць, тут ужо спецыялістаў не стрымаць.

Я міжволі супрацьпастаўляю гэтыя два светы. Свет самалёта і свет зямлі. Толькі што я ўцягнуў Дзютэртра і майго стралка па-за дазволеныя межы. Мы бачылі, як палае Францыя. Мы бачылі, як ззяе мора. Мы састарэлі на вялікай вышыні. Мы схіляліся над далёкай зямлёй, як над музейнай вітрынай. Мы гулялі ў сонцы з пылінкамі варожых знішчальнікаў. Потым мы знізіліся зноў. Мы кінуліся ў касцёр. Мы ахвяравалі ўсім. I там мы даведаліся пра саміх сябе болей, чым змаглі б зразумець за дзесяць гадоў роздуму. Нарэшце, мы выйшлі з гэтага дзесяцігадовага пустэльніцтва…

А караван бежанцаў, які мы, магчыма, ужо бачылі, калі ляцелі да Араса, прасунуўся самае большае на паўкіламетра.

За той час, што яны будуць адцягваць у роў зламаны аўтамабіль, мяняць колы ці проста сядзець і барабаніць па баранцы ў чаканні, пакуль скрыжаванне вызваляць ад разбітых машын, мы паспеем ужо вярнуцца на базу.

Мы пераступілі цераз усё паражэнне. Мы нагадваем паломнікаў, якія лёгка зносяць пакуты ў пустыні, бо сэрцам яны ўжо ў свяшчэнным горадзе.

Вось-вось апусціцца глыбокая ноч і ахіне гэты бязладны натоўп сваімі горкімі крыламі. Статак збіваецца да купы. У каго яму вымольваць паратунак? А нам падорана шчасце спяшацца да таварышаў, і ў мяне такое ўражанне, што мы спяшаемся на свята. Гэтак звычайная халупа, калі яе здалёк асвеціць нам агеньчык, ператварае самую суровую зімовую ноч у ноч перад калядамі. Там, куды мы ляцім, нас чакае прыязны прытулак. Там, куды мы ляцім, мы далучымся да вячэрняй трапезы.

На сёння досыць прыгод: я шчаслівы і стомлены. Я перадам механікам свой самалёт, аздоблены новымі прабоінамі. Я скіну цяжкі лётны камбінезон, і так як згуляць з Пеніко на чарку каньяку будзе ўжо занадта позна, я проста сяду вячэраць разам з таварышамі…

Мы познімся. Таварышы, якія позняцца, звычайна не вяртаюцца. Яны спазніліся? Не, ужо ўвогуле запозна. Трудная рада! Ноч саштурхоўвае іх у вечнасць. За вячэрай група падлічвае свае страты.

Тыя, хто не вярнуўся, становяцца ва ўспамінах яшчэ мілей. Цяпер ім вечна ўсміхацца самай светлай усмешкай. Мы адпрэчым гэтую перавагу. Мы з'явімся неспадзявана, як злыя духі ці браканьеры. Маёр не паспее адкусіць кавалак хлеба. Ён будзе глядзець на нас. I, магчыма, скажа: «Ах!.. Вось і вы…» Таварышы будуць маўчаць. Яны ледзь глянуць на нас.

Некалі ў мяне было няшмат пашаны да дарослых. I дарэмна. Чалавек ніколі не старэе. Маёр Аліяс! Калі дарослыя вяртаюцца дадому, яны — як дзеці. «Вось ты, наш таварыш!..» I цнатліва змаўкаюць.

Маёр Аліяс, маёр Аліяс!.. Гэтай лучнасцю з усімі вамі я цешуся, як сляпы цешыцца агнём. Сляпко сядае і працягвае рукі, але ён не ведае, што прыносіць яму асалоду. 3 баявога задання мы вяртаемся з прагай узнагароды, якая завецца — любоў.

Хоць мы і не прызнаёмся самі сабе, што гэта — любоў. Любоў, як мы яе звычайна ўяўляем, выказваецца больш бурна. Але гэта сапраўды любоў: сець повязяў, якія робяць цябе чалавекам.

XXIV

Я спытаўся ў майго фермера, колькі ў мяне ў машыне прыбораў. I фермер адказаў:

— Я нічога не цямлю ў вашай гаспадарцы. А што да прыбораў, трэба думаць, нечага ў вас усё-такі бракуе: таго, з чым бы мы выйгралі вайну… Павячэраеце разам з намі?

— Я павячэраў ужо.

Але мяне сілаю пасадзілі паміж пляменніцай і гаспадыняй.

— А ну-тка, пляменніца, пасунься трошкі… дай месца капітану.

Аказваецца, я звязаны не толькі са сваімі таварышамі. Праз іх я звязаны з усёй маёй краінай. Любоў, калі ўжо яна завязалася, пускае карані ўсё глыбей і глыбей.

Фермер моўчкі кроіць хлеб. Дзённыя клопаты надалі яму суровую, высакародную паважнасць. I, нібы творачы нейкі свяшчэнны абрад, ён дзеліць гэты хлеб — магчыма, апошні раз.

А мне ўяўляюцца навакольныя палі, якія ўскаласілі зерне для хлеба. Заўтра іх захопіць вораг. Дарэмна чакаць лавіны ўзброеных людзей! Зямля вялікая. I нашэсце, магчыма, праявіцца тут усяго толькі з'яўленнем адзінокага вартавога, такога самотнага ў бязмежнай пространі, — шэрая плямка на ўзмежку пшанічнага поля… 3 выгляду нішто не адменіцца, але чалавеку дастаткова і аднаго знаку, каб усё зыначылася.

Подых ветру, які прабягае па каласістай ніве, заўжды нагадвае подых ветру на моры. Але калі нам здаецца, што на ніве ён пакідае больш прыкметны след, дык гэта таму, што вецер, перабіраючы калоссе, быццам падлічвае нашы скарбы. Быццам пераконваецца ў надзейнасці будучыні. Гэтак лашчаць жонку, спакойна праводзячы рукой па яе валасах.

А заўтра гэтая пшаніца стане зусім іншая. Пшаніца — гэта нешта большае, чым харч. Харчаванне чалавека — не адкорм скаціны. У хлеба столькі прызначэнняў! Хлеб стаў для нас сродкам з'яднання людзей, бо людзі дзеляць яго за агульным сталом. Хлеб стаў для нас сімвалам велічнасці працы, бо потам здабываецца ён. Хлеб стаў для нас вечным спадарожнікам спачування, бо яго раздаюць у часіну бедстваў. Смак Раздзеленага хлеба ні з чым не зраўнаць. I вось цяпер уся моц духоўнага спажытку, духоўнага хлеба, якая народжана гэтым полем, у небяспецы. Заўтра мой фермер, кроячы хлеб, магчыма, ужо не будзе служыць цяперашняму родаваму выратаванню. Заўтра, магчыма, гэты хлеб ужо не зацепліць сённяшняе святло ў вачах радні гаспадара. Бо хлеб — што алей у каганцы. Ён таксама ператвараецца ў святло.

Я гляджу на пляменніцу — яна вельмі прыгожая — і думаю: хлеб, сілкуючы яе, ператвараецца ў журботнае хараство. Ён ператвараецца ў цноту. Ён робіцца слодыччу маўчання. I вось, з-за адной толькі шэрай плямкі на ўскрайку пшанічнага мора гэты ж самы хлеб, нават калі ён будзе заўтра сілкаваць той жа самы каганец, магчыма, ужо не дасць такога ж святла. Галоўнае ў моцы хлеба зыначыцца.

Я змагаўся, каб уратаваць найперш за ўсё гэтае асаблівае святло, а потым ужо цялесны спажытак. Я змагаўся за тую асаблівую праменнасць, у якую пераўвасабляецца хлеб у дамах маёй радзімы. У гэтай загадкава-маўклівай дзяўчынцы больш за ўсё мяне хвалюе адухоўленасць яе аблічча. Нейкая няўлоўная гармонія рысаў яе твару. Паэма, адлюстраваная на старонцы, а не сама старонка.

Яна адчула, што за ёю назіраюць. Падняла на мяне вочы. Мне здалося, што яна ўсміхнулася мне… Гэта было падобна на лёгкі павеў на чуйнай роўнядзі вод… Я ўсхваляваны. Я адчуваю прысутнасць непаўторнай душы, якая загадкава існуе толькі тут, і нідзе болей. Я п'ю асалоду спакою і думаю: «Вось ён, спакой царства невымоўнасці…»

Я бачыў праменнае святло пшаніцы.

Твар пляменніцы стаў прадонны, поўны таямніц. Фермерша ўздыхае, азіраецца і маўчыць. Фермер, агорнуты думкамі пра заўтрашні дзень, замыкаецца ў сваім роздуме. I за маўчаннем гэтых людзей тоіцца ўнутранае багацце, вясковая спадчына, — і над гэтым таксама завісла небяспека.

I я з уразлівай яскравасцю ўсведамляю сваю адказнасць за гэтыя нябачныя скарбы. Я выходжу з дому. Я нетаропка крочу. Я нясу ў сабе гэты груз, і ён не гняце мяне, ён прыемны мне, быццам на руках у мяне закалыханае дзіця, якое прыпала да маіх грудзей.

Я абяцаў сабе размову з маёй вёскай. Але цяпер мне няма чаго казаць. Я нагадваю плод, звязаны з дрэвам, пра якое я думаў некалькі гадзін таму назад, калі да мяне вярнуўся спакой. Я проста адчуваю сябе неаддзельным ад сваіх людзей. Я неаддзельны ад іх, як яны неаддзельныя ад мяне. Калі мой фермер дзяліў хлеб, ён нічога не адрываў ад сябе. Ен дзяліў і абменьваў. Нас сілкавала адна і тая ж пшаніца. Фермер не бяднеў. Ён багацеў, бо ён смачнеў, ягоны хлеб, ператвораны ў спажытак за агульным сталом. Калі ўдзень я і дзеля гэтых людзей вылецеў на баявое заданне, я таксама нічога не аддаў ім. Мы, лётчыкі нашай групы, нічога ім не аддаём. Мы — тое, чым яны ахвяруюць на вайне. Я разумею, чаму Ашэдэ ваюе без напышлівых слоў, нагадваючы вясковага каваля, які працуе для сваіх аднавяскоўцаў. «Хто вы?» — «Я тутэйшы каваль». Каваль працуе, і ён шчаслівы.

I калі мяне поўніць надзея, а іх, магчыма, роспач, я і тады нічым не рознюся ад іх. Я проста ўвасабляю іншую долю надзеі. Канечне, мы пераможаны ўжо. Усё ледзьве ліпіць. Усё касуецца. Але мяне не пакідае спакой пераможцы. Я пярэчу сам сабе? А мне начхаць на словы! Я гэткі ж, як Пеніко, Ашэдэ, Аліяс, Гавуаль. Мы не можам растлумачыць, адкуль узялося гэтае пачуццё перамогі. Але мы адчуваем адказнасць. Немагчыма адчуваць адказнасць і кідацца ў роспач.

Паражэнне… Перамога… Я кепска разбіраюся ў гэтых формулах. Ёсць перамогі, якія натхняюць, ёсць і такія, што прыніжаюць. Адны паражэнні нясуць пагібель, другія — абуджаюць да жыцця. Жыццё выяўляецца не ў стане, а ў дзеянні. Адзіная перамога, у якой я не магу сумнявацца, гэта перамога, якая затоена ў моцы зернейка. Зернейка, кінутае ў чарназём, ужо перамагло. Але патрэбен час, каб ягоная перамога закрасавала пшаніцай.

Сёння зранку мы бачылі толькі разбітую армію і бязладны натоўп. Але бязладны натоўп, калі ў ім маецца хоць адзін чалавек, у чыёй свядомасці натоўп з'яднаны, перастае быць бязладным. Каменне на будоўлі здаецца бязладнай кучай толькі на першы погляд, раз недзе на будоўлі маецца хоць адзін чалавек, які ўяўляе сабе будучы храм. Я спакойны, калі на ўгноеным полі знайшло прытулак зерне. Зерне спажыве яго сокі і прарасце.

Той, хто ўзвысіўся да сузірання, становіцца зернем. Той, каму адкрываецца нейкая ісціна, цягне іншага за рукаў, каб увесці ў гэтую ісціну і яго. Той, хто нешта вынаходзіць, імкнецца хутчэй расказаць пра сваё вынаходніцтва людзям. Я не ведаю, як выкажа сябе такі чалавек, як Ашэдэ, калі ён пачне дзейнічаць. Але для мяне гэта не мае значэння. Ён перадасць усяму свету сваю спакойную веру. Цяпер я лепей разумею, у чым сэнс перамогі: той, хто марыць пра месца рызнічага ці брамніцы ў будучым храме, — пераможаны. Той жа, хто носіць у сваім сэрцы вобраз будучага храма, — ужо пераможца. Перамога — плён любові. Адной любові адкрываюцца рысы яшчэ нявылепленай статуі. Адзіна любоў водзіць рукой яе творцы. Розум набывае вартасць толькі тады, калі ён служыць любові.

Мы надта доўга ашукваліся адносна ролі інтэлекту. Мы грэбавалі сутнасцю чалавека. Мы лічылі, што хітрыкі прайдзісветаў могуць садзейнічаць трыумфу высакароднай справы, што спрытны эгаізм здольны натхніць на самаахвяраванне, што душэўная чэрствасць і нікчэмная балбатня могуць заснаваць братэрства і любоў. Мы занядбалі Сутнасць. Зерне кедра некалі стане кедрам. Зерне цярноўніку стане цярноўнікам. Я адмаўляюся судзіць людзей па довадах, якія апраўдваюць іхнія рахубы. Надта лёгка ашукацца ў праўдзівасці слоў, гэтаксама як і ў сапраўднай мэце ўчынкаў. Чалавек вяртаецца дахаты: я не ведаю, што ён нясе туды — сварку ці любоў. Я павінен задумацца: «Што гэта за чалавек?» Толькі тады мне стане зразумела, да чаго ён схільны і куды ён ідзе. Урэшце, кожны прыходзіць да таго, да чаго ён схільны.

Парастак, аблашчаны сонцам, заўжды праб'е сабе дарогу ў камяністым грунце. Чысты логік, якога не прыцягвае ніякае сонца, заблытваецца ў нераце праблем. Я давеку запомню ўрок, пададзены мне ворагам. У якім кірунку павінна рухацца танкавая калона, каб захапіць тылы праціўніка? А хто яго ведае. Чым павінна быць танкавая калона? Яна павінна быць морам, якое напірае на дамбу.

Што трэба рабіць? Вось гэта. Або нешта зусім адваротнае. Або яшчэ нешта. Не існуе ніякай наканаванасці. Чым трэба быць? Вось самае галоўнае пытанне, бо толькі дух апладняе розум. Дух кідае ў яго зерне будучага твора. Розум завершыць усё астатняе. Што павінен зрабіць чалавек, каб упершыню збудаваць карабель? Адказ на гэтае пытанне быў бы занадта складаны. Карабель народзіцца з тысячы ўзаемавыключных спроб. Але кім павінен быць ягоны творца? Тут я падступаю да самых вытокаў стваральнай працы. Ён мусіць быць купцом ці салдатам, бо з любові да далёкіх вандраванняў ён немінуча натхніць механікаў, назбірае рабочых і аднойчы спусціць-такі свой карабель на ваду! Што трэба зрабіць, каб знік цэлы лес? О, гэта неверагодна цяжка… Чым для гэтага трэба быць? Трэба быць пажарам!

Заўтра нас паглыне морак. Толькі б мая краіна дажыла да той пары, калі зноў заднее! Што трэба зрабіць, каб выратаваць яе? Як знайсці адпаведнае рашэнне? Яно ўпіраецца ў супярэчнасць. Неабходна выратаваць духоўную спадчыну, бо іначай загіне дух народа. Неабходна выратаваць народ, бо без гэтага загіне спадчына. Логікі, не могучы знайсці словы, якія прымірылі б гэтую супярэчнасць, гатовы будуць ахвяраваць альбо душой, альбо целам. Мне начхаць на логіку! Я хачу, каб мая краіна і духам і плоццю дажыла да той пары, калі зноў настане дзень. Каб дзейнічаць дзеля шчасця маёй радзімы, я павінен кожнае імгненне імкнуцца да гэтага ўсёй сілай маёй любові. Мора абавязкова знойдзе сабе шлях туды, куды скіраваны яго напор.

Я ні на хвілю не сумняваюся ў выратаванні. Цяпер я лепей разумею сляпога, які прастуе да агню. Калі сляпы прастуе да агню, значыць, у ім узнікла патрэба ў агні. Агонь ужо кіруе ім. Калі сляпы шукае агонь, значыць, ён ужо знайшоў яго. Скульптар ужо стварыў свой твор, раз ён пацягнуўся да гліны. Гэтаксама і мы. Нас грэе цяпло нашых повязяў — вось чаму мы ўжо пераможцы.

Наша супольнасць ужо адчуваецца намі. Каб згуртавацца ў ёй, нам спатрэбіцца знайсці ёй моўнае ўвасабленне. А гэта ўжо запатрабуе намаганняў свядомасці і мовы. Але, каб зберагчы непарушнай аснову нашай супольнасці, мы павінны стаць глухія да шантажу, да пастаянна зменлівых слоўных пастак. I найперш за ўсё мы не павінны выракацца таго, што неаддзельна ад нас.

Вось чаму, вярнуўшыся з палёту над Арасам і, як мне здаецца, шмат што ў палёце зразумеўшы, я самотнічаю ў начной цішыні, прыпёршыся да плота, і выкладаю сабе элементарныя правілы, якім ніколі не здраджу.

Бо калі я неаддзельны ад сваіх, я ніколі не адракуся ад іх, што б яны ні ўчынілі. Я ніколі не стану вінаваціць іх перад пабочнымі асобамі. Калі я змагу ўзяць іх пад абарону, я буду абараняць іх. Калі яны абняславяць мяне, я затаю гэта ў самым сэрцы і прамаўчу. Што б я ні думаў тады пра іх, я ніколі не выступлю сведкам абвінавачання. Муж не пойдзе з хаты ў хату расказваць суседзям, што яго жонка распусніца. Гэткім чынам ён не ўратуе свой гонар. Бо жонка ягоная неаддзельна ад ягонага дома. Няславячы яе, сабе ён не прыдбае пашаны. I толькі аднойчы прыйшоўшы дадому, ён мае права даць выйсце свайму гневу.

Вось чаму я не знімаю зсябе адказнасці за паражэнне, якое не раз яшчэ змусіць мяне адчуць сябе ў паніжэнні. Я неаддзельны ад Францыі. Францыя выхавала Рэнуараў, Паскаляў, Пастэраў, Гіёмэ, Ашэдэ. Яна выхавала адначасова і тупіц, і палітыканаў, і здраднікаў. Але, мне здаецца, было б занадта ёмка — абвяшчаць сваю салідарнасць з аднымі і адмаўляць усялякае дачыненне да іншых.

Паражэнне расколвае. Паражэнне руйнуе выпеставанае адзінства. Нам гэта пагражае смерцю: я не буду садзейнічаць такому расколу, ускладваючы адказнасць за разгром на тых маіх суайчыннікаў, якія думаюць іначай, чым я. Падобныя спрэчкі без суддзяў ні да чаго не вядуць. Мы ўсе былі пераможаны. Я быў пераможаны. Ашэдэ быў пераможаны. Ашэдэ не ўскладвае адказнасць за паражэнне на іншых. Ён мяркуе так: «Я, Ашэдэ, неаддзельны ад Францыі, я быў слабы. Францыя, неаддзельная ад мяне, Ашэдэ, была слабая. Яе слабасць была маёй слабасцю». Ашэдэ выдатна разумее, што, калі ён адарве сябе ад сваіх, ён уславіць толькі аднаго сябе. Але тады ён перастане быць Ашэдэ, неаддзельным ад свайго дома, ад сваёй сям'і, ад сваёй групы, ад сваёй айчыны. Ён будзе ўсяго толькі Ашэдэ, блукаючы ў пустыні.

Калі я падзяляю ганьбу майго дома, я магу падзейнічаць на яго лёс. Ён неаддзельны ад мяне, як я неаддзельны ад яго. Але, калі я не прыму на сябе ягонай ганьбы, мой дом, кінуты на волю лёсу, загіне, а я пайду адзін, укаранаваны славай, але яшчэ болей непатрэбны, чым мярцвяк.

Каб быць, трэба спачатку ўзяць на сябе адказнасць. Усяго некалькі гадзін таму я быў сляпы. Мне было горка. Але цяпер я разважаю больш цвяроза. Я адмаўляюся вінаваціць іншых французаў, раз я адчуваю сябе неаддзельным ад Францыі, і я не разумею, як Францыю можа вінаваціць свет. Кожны нясе адказнасць за ўсіх. Францыя была адказная за ўвесь свет. Францыя магла б паказаць свету прыклад, які з'яднаў бы яго. Францыя магла б паслужыць сувязным звяном для ўсяго свету. Калі б Францыя зберагла водар Францыі, праменнасць Францыі, яна стала б усяму свету аплотам супраціўлення. 3 цяперашняга дня я адмаўляюся ад сваіх папрокаў у адрас свету. Калі ў яго бракавала душы, ягонай душой павінна была стаць Францыя — гэта быў яе доўг перад самой сабой.

Францыя магла б аб'яднаць вакол сябе астатнія краіны. Мая група 2/33 гатова была змагацца спачатку на баку Нарвегіі, потым на баку Фінляндыі. Што ўяўляла сабой Нарвегія і Фінляндыя для нашых салдат, нашых унтэр-афіцэраў? Мне заўсёды здавалася, што, самі таго не ўсведамляючы, яны згаджаліся памерці за нейкі водар каляднага свята. Ім мроілася, што за ўратаванне гэтага водару варта ахвяраваць жыццём. Калі б мы сталі калядамі для ўсяго свету, свет мог бы знайсці ў нас свой паратунак.

Нам не ўдалося ўвасобіць у сабе духоўную еднасць людзей усяго свету. Калі б мы зрабілі гэта, мы выратавалі б і свет, і саміх сябе. Мы не пасілілі гэтага. Кожны ў адказе за ўсіх. Адказвае толькі кожны ў паасобку. Толькі кожны ў паасобку адказвае за ўсіх. Да мяне ўпершыню пачынае даходзіць адна з таямніц рэлігіі, што спарадзіла духоўную культуру, якую я лічу сваёй: «Ускласці на сябе груз грахоў чалавека…» I кожны ўскладае на сябе груз усіх грахоў усіх людзей.

XXV

Ці можна ўгледзець у гэтым філасофію слабасці? Сапраўдны палкаводзец той, хто бярэ на сябе ўсю адказнасць. Ён прызнаецца: «Я пацярпеў паражэнне». Ён не кажа: «Мае салдаты пацярпелі паражэнне». Сапраўдны чалавек гаворыць менавіта так, як сказаў бы Ашэдэ: «Я ў адказе за ўсё».

Я разумею, што такое пакора. Яна не тоесная прыніжэнню. Яна — сама крыніца дзеяння. Калі ў намаганні апраўдаць сябе, я тлумачу свае няшчасці ліхім лёсам, я падпарадкоўваюся ліхому лёсу. Калі я тлумачу іх здрадай, я падпарадкоўваюся здрадзе. Але калі я бяру ўсю адказнасць на сябе, гэтым самым я адстойваю чалавечыя магчымасці. Я магу ўздзейнічаць на лёс таго, ад чаго я неаддзельны. Я — адна з часцінак супольнасці людзей.

Такім чынам, ува мне нехта ёсць, з кім я змагаюся, каб расці. I мне быў неабходны гэты цяжкі палёт, каб я мог выявіць у сабе асобу, з якой я змагаюся, і аддзяліць яе ад чалавека, які вырастае ўва мне. Не ведаю, які ён, гэты ўзніклы перада мною вобраз, але я думаю: асоба — гэта ўсяго толькі шлях. Чалавек, які выбірае шлях, — вось што самае галоўнае.

Мяне ўжо не здавальняюць палемічныя ісціны. Навошта вінаваціць асобы? Яны толькі шляхі і раздарожжы. Я ўжо не магу тлумачыць замярзанне маіх кулямётаў нядбайствам службоўцаў, а бяздзейнасць саюзнікаў — іхнім эгаізмам. Паражэнне, канечне, выяўляецца і ў банкруцтве сякіх-такіх асоб. Але ж чалавека лепіць духоўная культура. I калі культуры, да якой я адношу сябе, пагражае небяспека з-за банкруцтва асоб, дык я маю права запытацца у сябе, чаму яна не вылепіла іх інакшымі.

Любая духоўная культура, як і любая рэлігія, абвінавачвае сама сябе, калі яна жаліцца на адсутнасць энтузіязму ў сваіх прыхільнікаў. Гэта яе абавязак — натхніць іх. Гэтаксама, калі яна скардзіцца на нянавісць праціўнікаў. Яе абавязак — захапіць іх сваім вераваннем. А між тым мая культура, якая некалі даказала, што можа выстаяць перад любымі нягодамі і ўспалымняць сваіх апосталаў, зламаць лютасць ворагаў, вызваліць прыгнечаныя народы, сёння не здолела ні натхніць людзей, ні захапіць іх сваім вераваннем. Калі я прагну зразумець, дзе караняцца прычыны майго паражэння, калі я хачу і спадзяюся ўваскрэснуць, мне перш за ўсё неабходна набыць тую крыніцу духоўных сіл, якую я страціў.

Бо духоўную культуру можна параўнаць з пшаніцай. Пшаніца харчуе чалавека. Але і чалавек у сваю чаргу клапоціцца пра пшаніцу, адвяваючы ў свірне зерне. I запас зерня зберагаецца, як спадчына, ад ураджаю да ўраджаю.

Мне недастаткова ведаць, які гатунак зерня я хачу вырасціць, каб узышоў менавіта гэты гатунак. Калі я заклапочаны, каб выратаваць вызначаны тып чалавека — і ягоныя магчымасці, — я павінен выратаваць прынцыпы, якія фарміруюць яго.

Калі ж я збярог вобраз маёй духоўнай культуры, то я ўжо не бачу асноў, на якіх яна ўзводзілася. Сёння я раптам раблю адкрыццё, што словы, якімі я дагэтуль карыстаўся, ужо не адлюстроўваюць сутнасці. Так, я прапаведаваў Дэмакратыю, не падазраючы, што не даводзіў людзям звод непарушных маральных законаў, а толькі выказваў добрыя пажаданні. Я хацеў, каб людзі былі братамі, вольнымі і шчаслівымі. Канечне. А хто ж з гэтым не згодзіцца? Я ўмеў сказаць, якім павінен быць чалавек. А не кім ён павінен быць.

Я выказваўся, не ўдакладняючы значэння слоў, пра супольнасць людзей. Як быццам духоўная атмасфера, якую я меў на ўвазе, не была плёнам своеасаблівай яе структуры. Мне здавалася, што гаворка ідзе пра натуральную відавочнасць. Але натуральнай відавочнасці не існуе. Фашысцкае войска ці гандаль рабамі гэта таксама нейкая чалавечая супольнасць.

Я жыў у чалавечай супольнасці ўжо не як яе стваральнік. Я карыстаўся выгодамі пануючага ў ёй міру, яе цярплівасцю, яе працвітаннем. Я нічога не ведаў пра яе, апрача таго, што я яе жыхар. Я жыў у ёй як рызнічы ці як брамнік. Гэта значыць, як паразіт. Гэта значыць, як пераможаны.

Такія пасажыры карабля. Яны карыстаюцца караблём, але нічога не даюць яму ўзамен. У прытулку ўтульных кают, па-за якімі ім хоць трава не расці, яны праводзяць свой вольны час. Яны нічога не ведаюць пра цяжкую работу шпангоўтаў, якія стрымліваюць вечны напор вады. Ці ж маюць яны права скардзіцца, калі бура на трэскі пашкуматае іхні карабель?

Калі асоба вырадзілася, калі я пераможаны, на што мне скардзіцца?

Ёсць нейкая агульная мера вартасцей, якімі я хацеў бы адзяліць людзей маёй духоўнай культуры. Ёсць краевугольны камень той асаблівай супольнасці, якую яны павінны стварыць. Ёсць першааснова, ад якой некалі пайшло ўсё: і карані, і ствол, і голле, і плады. Што ж гэта за першааснова? Гэта магутнае зернейка, кінутае ў глебу, на якой вырастаюць людзі. Толькі яно можа зрабіць мяне пераможцам.

Мне здаецца, я шмат што зразумеў за гэтую маю незвычайную ноч у вёсцы. Вакол мяне нейкая дзівосная цішыня. Самы нязначны гук, як музыка звона, поўніць усю прастору. Усё стала вельмі блізкае мне. I гэтае жаласлівае бляянне авечак, і тое далёкае акліканне, і скрып прычыненых некім дзвярэй. Быццам усё гэта адбываецца ўва мне самім. Я павінен неадкладна ўхапіць сэнс гэтага пачуцця, пакуль яно не знікла…

Я думаю: «Усё гэта абстрэл над Арасам…» Яго снарады прабілі нейкую абалонку. Мусіць, цэлы гэты дзень я рыхтаваў у сабе прытулак для Чалавека. Я быў усяго толькі бурклівы аканом. Усяго толькі асоба. Але вось з'явіўся Чалавек. Ён проста ўладкаваўся на маё месца. Ён паглядзеў на бязладны натоўп і ўбачыў народ. Свой народ. Чалавек — агульная мера для гэтага народа і для мяне. Вось чаму, калі я вяртаўся ў авіягрупу, мне здавалася, што мяне прыцягвае цяпло вялікага кастра. Маімі вачыма глядзеў Чалавек — Чалавек, агульная мера для ўсіх маіх таварышаў.

Ці не знак гэта часам? Я амаль гатовы паверыць у прыкметы… Усё гэтай ноччу нібы ўступіла ў маўклівую змову. Кожны гук дасягае мяне як нейкі адрасаваны мне заклік, адначасна і выразны, і незразумелы. Я слухаю, як ноч напаўняюць нечыя спакойныя крокі…

— Гэй! Добры вечар, капітан!..

— Добры вечар!

Я не ведаю гэтага чалавека. Гэтак аклікаюць адзін аднаго лодачнікі пры сустрэчы на рацэ.

I мяне зноў агарнула загадкавае пачуццё роднаснасці. Чалавек, які пасяліўся ўва мне сёння, не перастае распазнаваць сваіх. Чалавек — агульная мера для ўсіх народаў і рас…

Той, хто аклікнуў мяне, вяртаўся дадому са сваім клункам клопатаў, думак і ўяўленняў. Са сваім асабістым, затоеным у душы набыткам. Я мог бы падысці да яго і загаварыць. На светлай вясковай вуліцы мы абмяняліся б якімі-кольвечы ўспамінамі. Гэтак абменьваюцца скарбамі купцы, калі сустракаюцца ў дарозе з далёкіх астравоў.

Калі сярод людзей маёй духоўнай культуры нехта мысліць іначай, чым я, ён не толькі не абражае мяне гэтым, а, наадварот, — узбагачае мяне. Аснова нашай еднасці — Чалавек, які вышэй кожнага з нас. I таму нашы спрэчкі па вечарах у групе 2/33 не толькі не шкодзяць нашаму братэрству, але, наадварот, мацуюць яго: бо нікому ж з нас нецікава слухаць уласнае рэха або глядзецца ў люстэрка.

Аднолькава пазнаюць сябе ў Чалавеку і французы Францыі, і нарвежцы Нарвегіі. Чалавек нітуе іх у сваім адзінстве і адначасова, не пярэчачы сабе, памагае росквіту таго непаўторнага, што ўласціва кожнаму з гэтых народаў. Дрэва таксама выяўляе сябе ў кроне, якая не падобна на карэнне. I калі ў Нарвегіі пішуць казкі пра снег, калі ў Галандыі вырошчваюць цюльпаны, калі ў Іспаніі імправізуюць фламенка, усё гэта ўзбагачае Чалавека, які жыве ў кожным з нас. Вось, магчыма, чаму мы, лётчыкі з групы 2/33, хацелі змагацца за Нарвегію…

I вось цяпер мне здаецца, што я набліжаюся да завяршэння маёй доўгай вандроўкі. Я не адкрываю нічога новага, але я нібы ачынаюся ад сну і наноў бачу ўсё тое, на што ўжо даўно перастаў глядзець.

Мая духоўная культура заснавана на кульце Чалавека ў паасобнай асобе. Вякамі яна імкнулася выявіць Чалавека, падобна таму, як яна вучыла бачыць храм у кучы камення. Яна прапаведавала Чалавека, які вышэй паасобнай асобы…

Бо Чалавек маёй духоўнай культуры не вызначаецца паасобнымі людзьмі. Наадварот, людзі вызначаюцца ім. У ім, як і ў любой Сутнасці, маецца нешта такое, чаго не могуць вытлумачыць элементы, якія ствараюць яе. Храм ёсць нешта зусім іншае, чым проста нагрувашчанне камення. Храм — гэта геаметрыя і архітэктура. Не каменне вызначае храм, а, наадварот, храм узбагачае каменне сваім асаблівым сэнсам. Ягоныя камяні узвышаны тым, што яны — камяні храма. Самыя разнастайныя камяні служаць яго адзінству. Нават страхавідныя каменныя пудзілы і тыя ўдзельнічаюць у агульным гімне храма.

Але я спакваля забыўся пра маю ісціну. Я пачаў меркаваць, што Чалавек ёсць сукупнасць людзей, як Камень ёсць сукупнасць каменьчыкаў. Я атаясаміў храм са звычайнай кучай камянёў, і неўпрыкмет спадчына маёй духоўнай культуры знікла. Неабходна ўзнавіць Чалавека. Ён — сутнасць маёй культуры. Ён — аснова маёй Супольнасці. Ён — крыніца маёй перамогі.

XXVI

Лёгка стварыць парадак у грамадстве, на падпарад-каванні кожнага члена вызначаным правілам. Лёгка выхаваць сляпога, які пакорна падпарадкоўваўся б па-вадыру альбо Карану. Але наколькі цяжэй вызваліць чалавека, навучыўшы яго панаваць над сабой.

Што азначае «вызваліць»? Калі ў пустыні я вызвалю чалавека, які нікуды не імкнецца, чаго варта будзе ягоная свабода? Свабода існуе толькі для некага, хто некуды імкнецца. Вызваліць чалавека ў пустыні, значыць, абудзіць у ім смагу і паказаць яму дарогу да калодзежа. Тады толькі ягоныя дзеянні набудуць сэнс. Няма сэнсу вызваляць камень, калі не існуе сілы прыцягнення. Бо вызвалены камень не рушыць з месца.

Мая духоўная культура імкнулася пакласці ў аснову чалавечых адносін культ Чалавека, які стаіць вышэй адзінкавай асобы, каб паводзіны кожнага ў адносінах да самога сябе і да іншых не былі сляпым падпарадкоўваннем законам мурашніка, а зрабілася свабодным праяўленнем любові.

Нябачныя сілы любові вызваляюць чалавека. Мая духоўная культура імкнулася зрабіць з кожнага чалавека Пасланца аднаго і таго ж уладара. Яна разглядвала асобу як шлях ці праяўленне волі таго, хто вышэй яе; яна давала ёй свабоду ўзыходжання туды, куды імкнулі яе сілы прыцягнення.

Я ведаю, адкуль паходзіць гэтае сілавое поле. Вякамі мая духоўная культура праз людзей сузірала Бога. Чалавек быў створаны па абліччу і падабенству божаму. I ў чалавеку шанавалі Бога. Людзі былі братамі ва Хрысце. Гэты водбліск Бога надаваў кожнаму чалавеку неад'емную вартасць. Адносіны чалавека да Бога выразна акрэслівалі абавязкі кожнага перад самім сабою і перад іншымі.

Мая духоўная культура — спадкаемніца хрысціянскіх каштоўнасцей. Каб лепей зразумець архітэктуру храма, я задумаюся, як ён збудаваны.

Сузіранне Бога служыла асновай роўнасці людзей — бо яны ж былі роўныя ў Богу. I сэнс гэтай роўнасці быў зразумелы. Бо роўнымі можна быць толькі ў нечым. Салдат і капітан роўныя ў сваім народзе. Роўнасць абарочваецца пустым гукам, калі няма нічога, што нітавала б гэтую роўнасць.

Я разумею, чаму роўнасць, якая была роўнасцю правоў Бога, увасобленых у індывідуумах, забараняла абмяжоўваць узыходжанне адзінкавай асобы: Бог жа мог выбраць яго за свой шлях. Але раз справа была і ў роўнасці правоў Бога на асобу, я разумею, чаму асобы, якія б яны ні былі, выконвалі адны і тыя ж абавязкі і падпарадкоўваліся адным і тым жа законам. Слугуючы Богу, яны былі роўныя ў сваіх абавязках.

Я разумею, чаму роўнасць у Богу не спрычыньвала ні супярэчнасцей, ні бязладдзя. Дэмагогія ўзнікае тады, калі, за адсутнасцю агульнай меры, прынцып роўнасці выроджваецца ў прынцып тоесамасці. Тады салдат адмаўляецца аддавасць чэсць камандзіру, бо чэсць, аддаваная камандзіру, азначала б ганараванне асобы, а не Нацыі.

Мая духоўная культура, маючы правы на спадчыну Бога, заснавала роўнасць людзей у Чалавеку.

Я разумею, адкуль паходзіць павага чалавека да чалавека. Вучоны павінен быў паважаць грузчыка, бо ў гэтым грузчыку ён ганараваў Бога, чыім Пасланцом грузчык з'яўляецца нароўні з вучоным. Якія б ні былі вартасці аднаго і пасрэднасць другога, ніводзін чалавек не меў маральнага права зрабіць другога рабом. Нельга ж прыніжаць Пасланца. Але гэтая павага да чалавека не прыводзіла да рабалепства перад пасрэднасцю, перад глупствам і невуцтвам, бо ў чалавеку ганаравалася найперш за ўсё годнасць Пасланца Бога. Так любоў да Бога закладвала аснову ўзвышаных адносін паміж людзьмі, паколькі справы вяліся паміж Пасланцамі, незалежна ад вартасцей асобы.

Мая духоўная культура, маючы правы на спадчыну ад Бога, стварыла павагу да чалавека, незалежна ад яго асобы.

Я разумею паходжанне братэрства паміж людзьмі. Людзі былі братамі ў Бозе. Братамі можна быць толь кі ў нечым. Калі няма ніякага вузла, які б звязваў людзей у адно, яны будуць стаяць адзін каля аднаго, не звязаныя паміж сабой. Нельга быць проста братамі. Мае таварышы і я — браты ў групе 2/33. Французы браты ва Францыі.

Мая духоўная культура, маючы правы на спадчыну Бога, заснавала братэрства людзей у Чалавеку.

Я разумею значэнне любові да бліжняга, якой навучылі мяне. Любоў да бліжняга была служэннем Богу праз асобу. Яна была данінай Богу, якой бы пасрэднай ні была асоба. Гэтая любоў не прыніжала таго, каму яна была адрасавана, не знявольвала яго ланцугамі ўдзячнасці, бо гэты дар прыносіўся не яму, а Богу. Менавіта пагэтаму такая любоў не ператваралася ў ганараванне пасрэднасці, глупства ці невуцтва. Абавязак доктара быў, рызыкуючы жыццём, лячыць чумнога хворага, хто б ён ні быў. Доктар служыў Богу. Яго не прыніжала бяссонная ноч, праведзеная ля ўзгалоўя злодзея.

Мая духоўная культура, маючы правы на спадчыну ад Бога, ператварыла любоў да бліжняга ў дар Чалавеку, перадаваны праз асобу.

Я разумею глыбокі сэнс Пакорлівасці, якую патрабавалі ад асобы. Пакорлівасць ніколькі не прыніжала асобу. Яна ўзвышала яе. Яна раскрывала асобе яе ролю Пасланніцы. Патрабуючы ад яе ганаравання Бога цераз бліжняга, яна адначасова патрабавала ганаравання яго і ў самой сабе, усведамлення сябе Пасланніцай ад Бога, якая ідзе шляхам, вызначаным Богам. Пакорлівасць вымагала ад асобы забывання пра сябе, і праз гэта — узвышэння сябе, бо калі асоба пачне перабольшваць сваё значэнне, шлях яе ўткнецца ў сцяну.

Мая духоўная культура, маючы правы на спадчыну ад Бога, прапаведавала і ганараванне самога сябе, гэта значыць — ганараванне Чалавека цераз самога сябе.

Я разумею, нарэшце, чаму любоў да бога ўсклала на людзей адказнасць адных перад другімі і надзяліла іх галоўнай вартасцю — Надзеяй. Бо кожнага чалавека яна ператварала ў Пасланца аднаго і таго ж Бога, у рукі кожнага аддавала выратаванне ўсіх. I ніхто не меў права на роспач, бо кожны быў вестуном некага болей велічнага, чым ён сам. Роспач была раўназначна адмаўленню Бога ў самім сабе. Абавязак Надзеі можна было б выказаць так: «Значыць, ты надаеш сабе такое вялікае значэнне? Колькі самаздаво-ленасці ў тваёй роспачы!»

Мая духоўная культура, маючы правы на спадчыну ад Бога, зрабіла кожнага адказным за ўсіх людзей і ўсіх людзей — адказнымі за кожнага. Асоба павінна ахвяраваць сабой дзеля выратавання калектыву, але справа тут зусім не ў элементарнай матэматыцы. Уся справа ў павазе да Чалавека цераз асобу. Гэта праўда, веліч маёй духоўнай культуры ў тым, што сто шахцёраў будуць рызыкаваць сваім жыццём дзеля выратавання аднаго засыпанага ў шахце таварыша. Бо яны ратуюць Чалавека.

Толькі цяпер я разумею, што значыць свабода. Гэта свабода дрэва расці ў сілавым полі свайго зернейка. Яна — сукупнасць умоў узыходжання Чалавека. Яна падобная на спадарожны вецер. Толькі дзякуючы ветру паруснік свабодны ў адкрытым моры.

Чалавек, выхаваны ў гэтых правілах, меў бы сілу дрэва-волата. Якую б пространь мог бы ён ахапіць сваімі каранямі. Якія чалавечыя вартасці мог бы ён увабраць у сябе, каб яны ўсквітнелі на сонцы!

XXVII

Але я ўсё скасаваў. Я прамантачыў спадчыну. Я дазволіў зруйнаваць паняцце Чалавека.

Аднак, каб уратаваць гэты культ Уладара, сузіранага праз паасобныя асобы, і высокую годнасць чалавечых адносін, заснаваных на гэтым кульце, мая духоўная культура затраціла шмат сілы і творчага натхнення. Усе намаганні Гуманізму былі скіраваны да гэтай мэты. Гуманізм абраў сабе выключную місію — растлумачыць і ўвекавечыць прымат Чалавека над асо-бай. Гуманізм прапаведаваў Чалавека.

Але як толькі справа заходзіць пра Чалавека, наша мова апынаецца ў бяссіллі. Чалавек — гэта нешта іншае, чым людзі. Пра храм немагчыма сказаць нічога істотнага, калі гаварыць пра адны камяні. Немагчыма нічога істотнага сказаць і пра Чалавека, калі спрабаваць акрэсліць яго толькі якасцямі людзей. Пагэтаму гуманізм заведама ішоў па шляху, які вёў яго ў тупік. Гуманізм намагаўся вывесці паняцце Чалавека з дапамогай лагічных і маральных аргументаў і гэткім чынам укараніць яго ў свядомасці людзей.

Ніякае вуснае тлумачэнне ніколі не заменіць назірання. Адзінства Сутнасці немагчыма перадаць словамі. Калі б я захацеў абудзіць любоў да айчыны ці да маёнтка ў людзей, духоўнай культуры якіх такая любоў была б невядомая, я не меў бы ніякіх довадаў, кааб усхваляваць іх сэрцы. Маёнтак — гэта палі, лугі і статкі. Прызначэнне кожнай з гэтых частак і ўсіх разам — прыносіць прыбытак. Аднак любому маёнтку ўласціва нешта такое, што ўнікае пры разглядзе складаных яго элементаў: ёсць жа такія землеўласнікі, што гатовыя дайсці да галечы, толькі б уратаваць любімы маёнтак. Гэтае нешта якраз і надае асаблівую каштоўнасць усяму, што складае маёнтак, надзяляе іх дзівоснымі якасцямі. I вось яны робяцца статкамі гэтага маёнтка, лугамі гэтага маёнтка, палямі гэтага маёнтка…

Гэтак і чалавек робіцца чалавекам сваёй айчыны, свайго рамяства, сваёй духоўнай культуры, свайго веравызнання. Але каб сцвярджаць, што ты неаддзельны ад такіх сутнасцей, неабходна спачатку стварыць іх у самім сабе. Таму, у каго няма пачуцця радзімы, нельга ўнушыць яго ніякай казанню. Стварыць у сабе Сутнасць, якую ты называеш сваёй, можна толькі пры дапамозе дзеяння. Сутнасць належыць не сферы мовы, а сферы дзеяння. Наш Гуманізм не браў пад увагу дзеянне. Яго намаганні аказаліся марныя.

Самае важнае дзеянне атрымала сваю назву. I назва гэта — ахвяраванне.

Ахвяраванне не азначае ні беззваротнай страты нечага свайго ўласнага, ні пакаяння. Перш за ўсё, яно — дзеянне. Аддаванне сябе Сутнасці, ад якой, як ты лічыш, ты неаддзельны. Толькі той зразумее, пгго такое маёнтак, хто ахвяруе яму частку самога сябе, хто будзе змагацца за яго ўратаванне, не шкадаваць сваіх сіл для таго, каб ён стаў яшчэ лепшы. Тады да яго прыходзіць любоў да маёнтка. Маёнтак — гэта не сума прыбытку, было б памылкай меркаваць гэтак. Маёнтак — гэта сума прынесеных дароў.

Раз мая духоўная культура абапіралася на Бога, яна магла выратаваць гэтае паняцце ахвяравання, якое стварала Бога ў сэрцы чалавека. Гуманізм забыў пра важнейшую ролю ахвяравання. Ён намерыўся зберагчы Чалавека з дапамогай слоў, а не дзеяння.

Каб выратаваць вобраз Чалавека, бачны праз людзей, Гуманізм меў у сваім распараджэнні толькі адно гэтае слова «Чалавек», аздобленае вялікай літарай. Нам пагражала скочванне па небяспечным адхоне і падмена Чалавека нейкай усярэдненай асобай ці сукупнасцю людзей. Нам пагражала падмена нашага Храма кучай камення.

I спакваля мы страцілі нашу спадчыну.

Замест таго каб сцвярджаць правы Чалавека ў асобе, мы загаварылі пра правы калектыву. Спакваля ў нас з'явілася мараль Калектыву, якому няма справы да Чалавека. Гэтая мараль можа растлумачыць, чаму асоба павінна ахвяраваць сабой дзеля Супольнасці. Але яна не можа растлумачыць без слоўнага штукарства, чаму Супольнасць павінна ахвяраваць сабой дзеля аднаго чалавека. Чаму справядліва, каб тысяча людзей прыняла смерць дзеля выратавання аднаго, асуджанага несправядліва. Мы яшчэ прыгадаем гэты прынцып, але спакваля забываем яго. А менавіта ж у гэтым прынцыпе, які карэнным чынам розніць нас ад мурашак, перш за ўсё і заключаецца наша веліч.

Мы скульнуліся — з-за недахопу плённага метаду — ад Чалавецтва, заснаванага на Чалавеку, да гэтага мурашніка, заснаванага на сукупнасці асоб.

Што маглі мы супрацьпаставіць культу Дзяржавы або культу Гурмы? Чым стаў наш велічны вобраз Чалавека, спароджанага Богам? Яго ўжо амаль немагчыма разгледзець скрозь словы, якія страцілі ўвесь свой сэнс.

Спакваля, паступова забываючы пра Чалавека, мы абмежавалі нашу мараль праблемамі паасобнай асобы. Мы сталі патрабаваць ад кожнага, толькі каб ён не шкодзіў другому. Ад кожнага каменя, каб ён не шкодзіў другому каменю. I канечне, яны не шкодзяць адзін аднаму, калі бязладна валяюцца ў полі. Але яны наносяць шкоду храму, які яны маглі б скласці і які ўзамен адзяліў бы сэнсам кожнага з іх.

Мы ўсё прапаведавалі роўнасць паміж людзьмі. Але, забыўшы пра Чалавека, мы перасталі ўжо разумець, пра што гаварылі. Не ведаючы, што пакласці ў аснову Роўнасці, мы ператварылі яе ў цьмянае сцверджанне, карыстацца якім ужо развучыліся. Як вызначыць Роўнасць паміж мудрацом і тупіцай, паміж прыдуркам і геніем? Што да будаўнічага матэрыялу, то, калі мы хочам вызначыць і ажыццявіць іх роўнасць, неабходна, каб усе яны займалі аднолькавае месца і ігралі адну і тую ж ролю. А гэта бязглузда. Бо прынцып Роўнасці выроджваецца тады ў прынцып Тоесамасці.

Мы працягвалі прапаведаваць Свабоду чалавека. Але, забыўшы пра Чалавека, мы вызначылі нашу Свабоду як нейкую беспакаранасць, пры якой дазволены якія хоч учынкі, абы толькі яны не чынілі шкоды другому. А гэта пазбаўлена ўсякага сэнсу, бо не існуе такога ўчынку, які б не закранаў другога чалавека. Калі я, салдат, калечу сябе, мяне аддаюць пад суд. Не існуе адасобленых асоб. Той, хто адгароджвае сябе ад супольнасці, наносіць ёй шкоду. Той, хто ў суме, наганяе сум на іншых.

Гэтак разумеючы права на свабоду, мы развучыліся карыстацца ім, каб не натыкнуцца на неадольныя супярэчнасці. Не здольныя вызначыць, у якім выпадку мы зберагаем наша права на свабоду, у якім страчваем, мы, каб уратаваць хоць які няўцямны прынцып, крывадушна заплюшчылі вочы на процьму перашкод, якія любое грамадства непазбежна выстаўляла перад нашымі свабодамі.

Што ж да Любові да бліжняга, то мы нават не пасмелі болей прапаведаваць яе. Некалі Любоўю да бліжняга іменавалася самаахвярнасць, якая стварала пэўную Сутнасць, калі гэтая самаахвярнасць ганаравала Бога цераз яго чалавечы вобраз. Цераз асобу мы аддавалі належнае Богу ці Чалавеку. Але, забыўшы пра Бога ці пра Чалавека, мы сталі ганараваць толькі асобу. I тады любоў да бліжняга часта рабілася абразлівай. Справядлівасць пры размеркаванні матэрыяльнага дастатку павінна забяспечвацца Грамадствам і не можа залежаць ад прыхамаці той ці іншай асобы. Вартасць асобы не дапускае, каб яна аказалася ў залежнасці ад шчодрасці іншай асобы. Было б недарэчнасцю, калі б паны, валодаючы сваім багаццем, патрабавалі яшчэ і ўдзячнасці ад галетнікаў.

Самае ж галоўнае ў тым, што наша кепска разуметая Любоў да бліжняга выступала супроць самой сябе. Аснаваная выключна на жаласлівасці, яна адмовіла б нам у люб-якім выхаваўчым пакаранні. Сапраўдная Любоў да бліжняга, якая ёсць служэнне Чалавеку, а не паасобнай асобе, наканоўвала нам змаганне з асобай, каб узвысіць у ёй Чалавека.

Так мы страцілі Чалавека. А страціўшы Чалавека мы пазбавілі цеплыні тое самае братэрства, якое прапаведавала наша духоўная культура, бо братам магчыма быць толькі ў нечым і немагчыма быць братамі наогул. Дзяліцца з некім яшчэ не азначае быць яму братам. Братэрства ўзнікае толькі ў самаахвяраванні. Яно ўзнікае ў агульным дарунку нечаму болей велічнаму, чым мы самі. Але, падмяніўшы гэты корань любога сапраўднага быцця бясплённым здрабненнем, мы звялі наша братэрства толькі да ўзаемнай маўклівай цярплівасці.

Мы перасталі даваць. Але калі я гатовы даваць толькі самому сабе, я нічога не атрымліваю, бо я не ствараю нічога такога, ад чаго я неаддзельны, а значыць, я — нішто. I калі ад мяне пачнуць вымагаць, каб я памёр дзеля нейкіх выгод, я адмоўлюся паміраць. Выгода найперш за ўсё загадвае жыць. Якое парыванне любові акупіць маю смерць? Паміраюць за дом, а не за рэчы і сцены. Паміраюць за храм — не за камяні. Паміраюць за народ — не за натоўп. Паміраюць з любові да Чалавека, калі ён аснова Супольнасці. Паміраюць толькі за тое, дзеля чаго варта жыць.

Наш лексікон, здавалася, амаль не зыначыўся, аднак словы, калі мы спрабавалі імі карыстацца, страціўшы свой рэальны сэнс, вялі нас да безвыходных супярэчнасцей. I мы былі змушаны заплюшчваць вочы на гэтыя звады. Не ўмеючы будаваць, мы змушаны былі пакінуць сярод поля кучу камення і з апаскаю гаварыць пра Калектыў, не смеючы ўдакладняць, што мы маем на ўвазе, бо на самой справе мы мелі на ўвазе нешта неіснавальнае. Слова «Калектыў» не мае сэнсу датуль, пакуль Калектыў не нітуецца нечым. Сукупнасць не ёсць Сутнасць.

Калі наша Грамадства яшчэ мела права на існаванне, калі ў ім яшчэ захоўвалася нейкая павага да Чалавека, дык таму толькі, што сапраўдная духоуная культура, якой мы здраджвалі сваім невуцтвам, усё яшчэ выпраменьвала сваё асуджанае святло і без нашага ведама ратавала нас.

Як нашы праціўнікі здолелі зразумець тое, чаго ўжо не разумелі мы самі? Яны бачылі ў нас толькі кучу камянёў. Яны спрабавалі вярнуць сэнс Калектыву, сэнс, які мы самі ўжо не ўмелі растлумачыць, бо забыліся пра Чалавека.

Адны з іх адразу ж, нядоўга думаючы, прыйшлі да крайніх лагічных вывадаў. Кучы камянёў яны надалі самагоднае значэнне. Камяні павінны быць атаясамлены з камянямі. I кожны камень падначалены толькі самому сабе. Анархія яшчэ помніць пра культ Чалавека, але цалкам пераносіць яго на паасобныя асобы. I гэта вядзе да супярэчнасцей, яшчэ болей непрымірымых, чым нашы.

Іншыя пазбіралі камяні, бязладна параскіданыя сярод поля. Яны прапаведавалі правы Мас. Але іхняя тэорыя непрыгодная. Бо калі нельга дапусціць, кааб адзін чалавек тыраніў Масу, дык, вядома, нельга дапусціць і таго, каб Маса падаўляла аднаго чалавека.

Трэція завалодалі гэтымі бяссільнымі камянямі і з сукупнасці іх стварылі Дзяржаву. Сходная Дзяржава таксама не ўзвышае людзей. Яна таксама толькі ўвасабленне Сукупнасці. Яна ёсць улада Калектыву, перададзеная ў рукі асобы. Яна ёсць панаванне каменя, які з выгляду атаясамлівае сябе з іншымі камянямі, над сукупнасцю камянёў. Гэта Дзяржава, не тоячыся, прапаведуе мараль Калектыву, якую мы пакуль адхіляем, але да якой самі ж ідзём спакваля, бо мы забылі пра Чалавека, — а ён жа адзін мог паслужыць апраўданнем нашага непрымання.

Прыхільнікі гэтага новага веравызнання не дапусцяць, каб некалькі шахцёраў рызыкавалі жыццём дзеля выратавання аднаго засыпанага ў шахце таварыша. Бо гэта нанесла б шкоду кучы камянёў. Яны даб'юць цяжкапараненага, калі ён будзе замінаць прасоўванню арміі. Пра дабро для Супольства яны будуць меркаваць з дапамогай матэматыкі — і матэматыка будзе кіраваць імі. Ім няма выгоды ўзвышацца да нечага болей вялікаснага, чым яны самі. I таму яны ўзненавідзяць усё, што будзе розніцца ад іх, бо яны па-за межамі саміх сябе не знойдуць нічога, з чым яны маглі б зліцца. Любы чужы звычай, інакшая раса, інакшая думка непазбежна стане для іх абразай. Яны не будуць здольны прылучаць да сябе, бо кааб прылучыць Чалавека да сваёй веры, трэба не адсекчы яго, а растлумачыць яму ягоную ролю, паказаць мэту яго памкнення і даць яму магчымасць практычна выпрабаваць свае сілы. Прылучыць да сваёй веры заўсёды азначае вызваліць. Храм можа прылучаць да сябе камяні, і яны набываюць у ім сэнс. А куча камянеў нічога не прылучае да сябе, і, не ўмеючы рабіць гэтага, яна проста гняце. I гэта праўда — але чыя віна ў гэтым?

Я болей не здзіўляюся таму, што куча камянёў якая гняце ўсім сваім цяжарам, перамагла камяні, бязладна раскіданыя сярод поля.

I ўсё-такі я мацнейшы, чым яна.

Я мацнейшы, калі я зноў знайду сябе. Калі наш Гуманізм адновіць Чалавека. Калі мы здолеем заснаваць нашу Супольнасць, прымяніўшы для гэтага адзіна дзейсны сродак: самаахвярнасць. Супольнасць, створаная нашай духоўнай культурай, таксама не была сукупнасцю выгод — яна была сукупнасцю дарункаў.

Я мацнейшы, бо дрэва мацней рэчываў, што ствараюць глебу. Яно ўбірае іх у сябе. Яно ператварае іх у дрэва. Храм ззяе куды ярчэй, чым куча камянеў. Я мацнейшы, бо мая духоўная культура здольна злучыць у адно цэлае, нікога не адсякаючы, усю разнастайнасць чалавечых якасцей. Яна не толькі наталяе смагу з крыніцы сваёй моцы, яна разам з гэтым і ўлівае ў яго новае жыццё.

Вылятаючы, я хацеў нешта набыць раней, чым аддаць самому. Маё жаданне было бязглуздае. Яно нагадвала той сумны ўрок граматыкі. Перш чым набыць, неабходна аддаць, — перш чым пасяліцца ў доме, неабходна пабудаваць яго.

Мая любоў да сваіх заснавана на тым, што я гатовы аддаць за іх сваю кроў, як любоў маці заснавана на тым, што яна аддае дзіцяці сваё малако. Менавіта ў гэтым уся таямніца. Каб даць жыццё любові, неабходна пачынаць з самаахвяравання. Потым любоў можа натхніць на новыя ахвяраванні, і яны прывядуць да новых перамог. Чалавек заўсёды мусіць зрабіць першы крок. Перш чым існаваць, ён павінен нарадзіцца.

Па звароце з задання я ўжо адчуў сваю роднасць з пляменніцай фермера. Яе ўсмешка была такая чыстая, і праз гэтую ўсмешку я ўбачыў маю вёску. А праз маю вёску — маю краіну. А праз маю краіну — іншыя краіны. Бо я неаддзельны ад духоўнай культуры, якая сваёй асновай абрала Чалавека. Я неаддзельны ад групы 2/33, якая выказала гатоўнасць змагацца за Нарвегію.

Можа здарыцца, што заўтра Аліяс пашле мяне на іншае заданне. Сёння я надзяваў сваю лётную рызу, каб служыць богу, якога не бачыў — бо быў сляпы. Агонь над Арасам сарваў заслону з маіх вачэй, і я авідушчаў. Тыя, ад каго я неаддзельны, таксама авідушчалі.

I калі на досвітку я зноў узлячу ў неба, я ўжо буду ведаць, за што я змагаюся.

Але я хачу запомніць, што ўбачыў. А для гэтага я маю патрэбу ў звычайным Сімвале Веры.

Я буду змагацца за прымат Чалавека над паасобнай асобай, — як агульнага над прыватным.

Я веру, што культ Агульнага ўзвышае і яднае ў адно духоўныя скарбы паасобных асоб і засноўвае адзіную сапраўдную гармонію — гармонію жыцця. Дрэва — сама гармонія, хоць карані яго і не падобныя на крону.

Я веру, што культ паасобных асоб спавадуе толькі смерць, бо ён імкнецца заснаваць гармонію на падабенстве. Ён падмяняе адзінства Сутнасці тоесамасцю яе частак. I разбурае храм, каб выкласці ў рад складаючыя яго камяні. Пагэтаму я буду змагацца супроць кожнага, хто стане абвяшчаць перавагу нейкага аднаго абраду над другім, нейкага аднаго народа — над іншымі народамі, адной расы — над іншымі расамі, нейкай адной думкі — над іншымі думкамі.

Я веру, што прымат Чалавека закладвае аснову толькі Роўнасці і Свабодзе, адзіна якія і маюць сэнс. Я веру ў роўнасць правоў Чалавека ў кожнай асобе. I веру, што Свабода — гэта Свабода ўзыходжання Чалавека. Роўнасць не ёсць тоесамасць. Свабода не ёсць узвялічванне асобы на шкоду Чалавеку. Я буду змагацца супроць кожнага, хто задумае падначаліць свабоду Чалавека адной нейкай асобе ці сукупнасці асоб.

Я веру, што мая духоўная культура імянуе Любоўю да бліжняга дабравольную самаахвярнасць, якая прыносіцца Чалавеку, каб сцвердзіць ягонае царства. Любоў да бліжняга ёсць дар Чалавеку, які прыносіцца праз пасрэдніцтва асобы. Яна засноўвае Чалавека. Я буду змагацца супроць кожнага, хто, сцвярджаючы, што мая любоў да бліжняга ганаруе пасрэднасць, стане адмаўляць Чалавека і гэтым самым замкне асобу ў турму безвыходнай пасрэднасці.

Я буду змагацца за Чалавека. Супроць яго ворагаў. Але таксама і супроць самога сябе.

XXVIII

Я далучыўся да таварышаў. Мы ўсе павінны былі сабрацца каля апоўначы, каб атрымаць загады. Групу 2/33 цягне на сон. Полымя вялікага кастра ператварылася ў прысыпаны прыскам жар. 3 выгляду група яшчэ трымаецца, але гэта толькі здаецца. Ашэдэ тужліва паглядвае на свой знакаміты хранометр. Пеніко, прыпаўшы да сцяны, дрэмле ў кутку. Гавуаль, звесіўшы ногі, сядзіць на стале і, ледзьве стрымліваючы позяхі, крывіцца, нібы гатовае заплакаць дзіця. Азамбр клюе носам над кнігай. Адзін толькі маёр яшчэ бадзёрыцца; страшэнна бледны, схіліўшыся над асветленымі лямпай паперамі, ён ціха нешта абмяркоўвае з Жэле. Зрэшты, «абмяркоўвае» — гэта толькі вобразнае слова. Гаворыць адзін маёр. Жэле сцвярджальна ківае галавой: «Так, канечне». Жэле бы прыліп да гэтага свайго «так, канечне». Ён усё гарачэй згаджаецца з разважаннямі маёра, баючыся адарвацца ад іх, як тапелец ад шыі плыўца. На месцы Аліяса я, не мяняючы тону, сказаў бы: «Капітан Жэле, на досвітку вас расстраляюць…» — і пачакаў бы, што той адкажа.

Група не спала ўжо трое сутак і ледзьве трымаецца на нагах.

Маёр устае, падыходзіць да Лакардэра і абрывае яго сон, у якім Лакардэр, магчыма, абыгрываў мяне ў шахматы:

— Лакардэр, вы паляціце на світанні. Разведка на брыючым палёце.

— Слухаю, пан маёр.

— Вам трэба было б паспаць…

— Так точна, пан маёр.

Лакардэр зноў сядае. Маёр выходзіць з пакоя, за ім цягнецца і Жэле, як снулая рыбіна на кручку вуды. Вось ужо не трое сутак, а цэлы тыдзень Жэле не клаўся спаць. Нароўні з Аліясам ён не толькі вылятаў у разведку, але і нёс на сваіх плячах адказнасць за ўсю групу. Чалавечая вынослівасць не бязмежная. Жэле перайшоў ужо межы вынослівасці. I ўсё-такі абодва яны — плывец і тапелец — зноў адпраўляюцца па прывідныя загады.

Да мяне падыходзіць заклапочаны Вэзэн, — сам ён пры гэтым спіць на нагах, як лунацік:

— Ты спіш?

— Я…

Я прыхіліўся галавой да спінкі крэсла — я выявіў тут крэсла. Я таксама засынаю, але мяне мучыць голас Вэзэна:

— Усё гэта дабром не скончыцца!

Усё гэта дабром не скончыцца… Бясспрэчна неадольная перашкода… Дабром не скончыцца…

— Ты спіш?

— Я… Не… Што дабром не скончыцца?

— Вайна.

Вось гэта навіна! Я зноў упадаю ў дрымоту. I мармычу:

— …якая вайна?

— Як «якая вайна»?!.

Нядоўга цягнуцца такой размове. Ах, Паўла, калі б у авіягруп былі цірольскія нянькі, уся група 2/33 ужо даўно была б у пасцелі!

Маёр з размаху расчыняе дзверы:

— Вырашана. Перабазіруемся.

За ім стаіць канчаткова абуджаны Жэле. Ён адкладзе на заўтра сваё «так, канечне». А сёння ўночы ён зноў будзе чэрпаць сілы для знемагальнай працы з нейкіх яму і самому не вядомых крыніц.

Мы ўстаём. Мы вымаўляем: «А!.. Ну што ж…» Што мы можам сказаць?

Мы нічога не скажам. Мы забяспечым перабазіроўку. Адзін Лакардэр дачакаецца світання, каб вылецець на заданне. Калі ён застанецца жывы, то далучыцца да нас ужо на новым аэрадроме.

Заўтра мы таксама нічога не скажам. Заўтра — для сведкаў — мы будзем пераможаныя. А пераможаныя мусяць маўчаць. Як зярняты.

Ліст да заложніка

І

Калі ў снежні 1940 года я апынуўся ў Партугаліі, каб адтуль дабрацца ў Злучаныя Штаты Амерыкі, Лісабон здаўся мне нейкім светлым і сумным раем. У тыя часы ўсюды толькі і размоў было што пра немінучае нашэсце, а Партугалія чаплялася за ілюзію ўласнага працвітання. Лісабон, які наладзіў самую бліскучую выстаўку з усіх, якія толькі былі ў свеце, усміхаўся нейкай трошкі хваравітай усмешкай: так усміхаюцца маткі, якія не маюць ніякіх вестак ад забранага на вайну сына і намагаюцца ўратаваць яго сваёй упэўненасцю: «Мой сын жывы, раз я ўсміхаюся…» Гэтак і Лісабон нібыта казаў: «Паглядзіце, як у мяне хораша, як спакойна і светла…» Увесь кантынент ціснуў на Партугалію накшталт дзікай гары, грознай сваімі ахвярнымі плямёнамі, але святочны Лісабон кідаў выклік Еўропе: «Хто пагаліцца на мяне, калі я прыкладаю столькі намаганняў, каб не хавацца! Калі я такі безабаронны!..»

Гарады маёй радзімы па начах былі колеру попелу. Я адвык ад асвятлення, і ў гэтай прамяністай сталіцы мне рабілася нейк ніякавата. Калі прадмесці акрыты цемрай, брыльянты за асляпляльна яркай вітрынай міжволі прыцягваюць увагу рабаўнікоў. Так і адчуваеш, як яны рыскаюць непадалёку. Я адчуваў, як над Лісабонам навісла ноч Еўропы, якая кішэла зграямі бамбардзіроўшчыкаў, быццам яны здалёк цікавалі за гэтым скарбам.

Але Партугалія быццам і не заўважала ненаеднасці пачвары. Яна адмаўлялася верыць кепскім прыкметам. Партугалія з адчайнай даверлівасцю займалася толькі мастацтвам. Хто наважыцца раздушыць яе з яе культам мастацтва? Яна павымала на свет усе дзівосы. Хто наважыцца раздушыць яе з усімі гэтымі дзівосамі? Яна дэманстравала сваіх геніяў. Не маючы арміі, не маючы гармат, яна выставіла супраць магутнай сталёвай сілы захопніка ўсіх сваіх каменных вартаўнікоў: помнікі паэтаў, мараплаўцаў, канкістадораў. Не маючы арміі і гармат, Партугалія перагарадзіла шлях ворагу ўсім сваім мінулым. Хто наважыцца раздушыць яе з гэтай спадчынай яе вялікага мінулага?

Вечарамі я зажурана блукаў сярод павільёнаў гэтай з надзвычайным густам аформленай выстаўкі, дзе літаральна ўсё было пазначана пячаткай дасканаласці, нават музыка, такая неназойлівая, падабраная з такім тактам, якая, ледзь дапамагаючы слыху, мякка разлівалася над садамі, як немудрагелістая песня ручаінкі. Хто ж асмеліцца ўзняць руку на гэтае беззаганнае адчуванне меры?!

I Лісабон з гэтай ягонай усмешкай здаваўся мне болей сумны, чым мае зацемненыя гарады.

Я ведаў, а магчыма, і вам знаёмы такія, трошкі дзівакаватыя сем'і, якія пакідаюць за сталом месца нябожчыку. Яны адмаўляюць непапраўнасць. Я ж не бачыў у такім выкліку нічога суцяшальнага. 3 мёртвых трэба рабіць мёртвых. Тады яны набываюць новую форму прысутнасці ў нашым жыцці. А сем'і, пра якія ідзе гаворка, бясконца адцягваюць іх вяртанне. 3 мёртвых яны робяць вечна адсутных сутрапезнікаў, навекі запозненых да стала. Яны падменьваюць жалобу марным чаканнем. I гэтыя дамы здаваліся мне ахопленымі бядой, болей непапраўнай, болей безвыходнай, чым страта. Божа каханы, згадзіўся ж я на жалобу па лётчыку Гіёмэ, апошнім з сяброў, які загінуў у паштовым рэйсе!.. Гіёмэ ўжо не зыначыцца. Ёй ніколі ўжо не з'явіцца, але ніколі і не пакіне мяне. Я ахвяраваў яго прыборам на маім стале, гэтым бескарысным сілом, і я зрабіў з яго сапраўднага мёртвага сябра.

А вось Партугалія сілілася верыць у сваё працвітанне, захоўваючы і яго прыбор, і яго святочныя агні, і яго музыку. Тут, у Лісабоне, гулялі ў шчаслівае жыццё, каб сам бо — і той паверыў у яго.

Пэўны налёт смутку надавалі Лісабону бежанцы. Я маю на ўвазе не выгнанцаў, якія шукаюць прытулку. I не тых эмігрантаў, што кідаюцца ў пошуках лапіка зямлі, які яны маглі б абрабіць сваёй працай. Я кажу пра людзей, якія за свет вочы ўцяклі з радзімы і кінулі ў галечы сваіх блізкіх дзеля ўратавання ўласнага кашалька.

Мне не ўдалося ўладкавацца ў сваім горадзе, і я пасяліўся ў Іштурыле, побач з казіно. Я толькі выйшаў з пекла вайны: мая авіягрупа, якая дзесяць месяцаў запар вяла разведвальныя палёты над Германіяй, адно ў дні нямецкага наступлення страціла тры чвэрці свайго складу. Па вяртанні дадому нада мной навісла змрочная атмасфера прыгнёту і пагроза голаду. Я перажыў беспрасветную ноч нашых гарадоў. А тут, за два крокі ад мяне, казіно Іштурыла штовечар напаўнялася зданямі. Бясшумныя «кадылакі» дзелавіта каціліся па тонкім пяску і высаджвалі іх ля пад'езда. Гэтыя здані, быццам у даваенныя часы, былі ў вячэрніх строях. Яны ззялі манішкамі і дыяментамі. Яны запрашалі адзін аднаго на абеды, на абеды статыстаў, бо ім не было пра што гаварыць.

Потым яны гулялі ў рулетку ці ў бакара — у залежнасці ад багацця. Часам я хадзіў паглядзець на іх. Яны не выклікалі ўва мне ні гневу, ні кпіну; мяне ахопліваўтолькі нейкі неакрэслены страх. Той страх, які ахоплівае вас у заапарку перад апошнімі прадстаўнікамі якой-небудзь вымерлай пароды. Яны збіраліся ля сталоў. Яны тоўпіліся вакол непрыступнага круп’е і з усіх сіл намагаліся адчуць надзею, роспач, страх, зайздрасць альбо захапленне. Як жывыя. Яны ставілі на карту маёмасць, якая, магчыма, у гэтыя самыя хвіліны разляталася ў прах. Яны карысталіся манетай, якая, магчыма, ужо страчвала ўсялякую вартасць. Змесціва іх сейфаў, магчыма, забяспечвалася заводамі, ужо прыбранымі да рук ворагам альбо асуджанымі на руйнаванне варожай авіяцыяй. Яны выпісвалі вэксалі на Сірыус. Чапляючыся за мінулае, быццам за апошнія месяцы свет не зведаў ніякіх патрасенняў, яны сіліліся паверыць у натуральнасць свайго азарту, у забяспечанасць сваіх чэкаў, у непарушнасць сваіх здзелак. Гэта была фантасмагорыя. Лялечны балет. I ад гэтага было маркотна.

Яны, безумоўна, нічога не адчувалі. Я пакідаў іх. Я ішоў падыхаць на бераг мора. Але і мора Іштурыла, гэтае курортнае, прыручанае мора, здавалася, таксама было ўдзельнікам гульні. Яно залівала бухту самотнай мяккай хваляй, якая зіхацела ў месячным святле, нібыта сукенка са шлейфам, што ўжо выйшла з моды.

Я зноў сустрэўся з маімі бежанцамі на параходзе. Гэты параход таксама ўсяляў лёгкі страх. Ен перасаджваў з аднаго кантынента на другі пазбаўленыя каранёў расліны. Я казаў сабе: «Я хачу быць падарожнікам, я не хачу быць эмігрантам. У сябе дома я навучыўся такому, што аніяк не прыдасца на чужыне». А эмігранты выцягвалі з кішэняў запісныя кніжкі з адрасамі,— апошняе, што яшчэ магло засведчыць іх былую прыналежнасць да свету жывых. Яны ўсё яшчэ гулялі ў жывых людзей. Яны штосілы чапляліся за любую рэальнасць. «Ведаеце, мяне завуць вось гэтак, — казалі яны, — я з такога вось горада… сябар таго й таго… вы знаёмы з тым і тым?»

I яны расказвалі пра якога-небудзь прыяцеля, альбо пра якое-небудзь абавязацельства, альбо пра які-небудзь пралік, альбо якую-небудзь іншую гісторыю, якая магла б хоць з чым-небудзь звязаць іх. Але яны кінулі радзіму, і таму анішто ў іх мінулым ужо не служыла ім повяззю. Гэтае мінулае было яшчэ зусім цёплае, зусім свежае, зусім жывое, якім бывае напачатку ўспамін пра каханне. Збіраюцца ў пакет пяшчотныя лісты. Далучаюцца да іх некалькі памятных дарункаў. Усё старанна перавязваецца. I напачатку такая рэліквія агортвае сумным замілаваннем. Але вось праходзіць блакітнавокая бялянка, і рэліквія памірае. Таму што і прыяцель, і здзелка, і родны горад, і ўспаміны пра бацькоўскі дом блякнуць, калі яны перастаюць служыць чаму-небудзь.

Эмігранты разумелі гэта. Як Лісабон гуляў у працвітанне, так яны гулялі ў перакананасць, што неўзабаве вернуцца. Якая пяшчотная, салодкая адсутнасць блуднага сына! Гэта не сапраўдная адсутнасць, калі недзе ёсць бацькоўскі дом. Выйшлі вы ў суседні пакой ці адправіліся на другое паўшар'е зямлі — розніца не істотная. Іншы раз прысутнасць сябра, з якім вы нібыта ў расстанні, можа быць болей яўная, чым рэальная прысутнасць. Гэткая рэальнасць малітвы. Ніколі не любіў я так горача свой дом, як у Сахары. Ніколі жаніхі не былі бліжэй да сваіх нявест, чым брэтонскія маракі XVI стагоддзя, якія агіналі мыс Горн і старэлі ў змаганні з сустрэчнымі вятрамі. Ледзь пакінуўшы родныя берагі, яны ўжо вярталіся дамоў. Паднімаючы спрацаванымі рукамі ветразі, яны ўжо рыхтаваліся ў дарогу дамоў. Самы кароткі шлях з якога-небудзь порта Брэтані да дома нявесты пралягаў праз мыс Горн. Але мае эмігранты ўяўляліся мне брэтанскімі маракамі, у якіх адабралі нарачоных. Ніводная брэтанская нявеста не запальвала на падаконніку сціплага свяцільніка. Яны не былі блудныя дзеці. Яны былі бяздомныя блудныя дзеці, якім няма куды вярнуцца. У іх пачалося сапраўднае блуканне, блуканне па-за самімі сабою.

Як нарадзіцца нанова? Як пераматаць у сабе цяжкі клубок успамінаў? Гэты прывідны карабель, нібы чысцец, быў загружаны душамі, якія яшчэ не нарадзіліся. Сапраўды жывымі, настолькі жывымі, што іх хацелася пакратаць рукой, здаваліся толькі тыя, якія складалі неад'емную частку карабля і з усведамленнем уласнай годнасці, якую надавала ім сапраўдная справа, насілі абеды, драілі медзь, чысцілі абутак і з ледзь улоўнай пагардай абслугоўвалі мерцвякоў. Гэту лёгкую пагарду эмігранты выклікалі ў карабельнай прыслугі зусім не беднасцю. Не грошай ім не хапала, а яўнасці. Яны перасталі быць людзьмі з гэтага вось дома, зведзенымі сяброўствамі з гэтым вось чалавекам, якія мелі гэтыя вось абавязкі. Яны сіліліся гуляць ва ўсё гэта, але ўсё гэта было лухта. Ніхто не меў у іх патрэбы, ніхто не паклікаў бы іх на дапамогу. Які цуд — тэлеграма, якая скаланае вас, паднімае вас ноччу з пасцелі і прымушае імчацца на вакзал: «Прыязджай! Ты мне патрэбен!» Лёгка знайсці сяброў, якія гатовы памагчы нам. Цяжка заслужыць сяброў, якія патрабуюць нашай дапамогі. Мае здані нікому не ўнушалі нянавісці альбо рэўнасці, ніхто не прагнуў іх прыхільнасці. Ніхто не любіў іх адзінай сапраўднай любоўю. Я думаў: «Не паспеюць яны сысці на бераг, як іх пачнуць запрашаць на кактэйлі, ім пачнуць выказваць спачуванне і строіць банкеты. Але хто загрукоча ў іх дзверы з патрабаваннем пусціць: «Адчыні! Гэта я!»? Трэба прывучыць немаўля да грудзей, каб яно калі-небудзь прад'явіла правы на тваю дружбу. Трэба, каб не адно пакаленне спусціла свае маёнткі дзеля старога замка, над якім навісла пагроза руйнавання, — і толькі тады ты навучышся любіць яго.

II

I вось я думаў: «Самае важнае, каб недзе прадаўжала існаваць усё тое, чым ты жыў. I звычкі. I сямейныя святы. I дом, які зберагае ўспаміны. Самае важнае — жыць дзеля вяртання…» Кволасць далёкіх полюсаў, ад прыцяжэння якіх я залежаў, пагражала самой маёй істоце. Я рызыкаваў спазнаць сапраўдную пустыню і пачынаў разумець таямніцу, якая даўно займала мяне.

Я пражыў тры гады ў Сахары. I, як шмат іншых людзей, я трызніў яе чарамі. Кожны, хто аднойчы трапіў у Сахару, дзе вы быццам адрэзаны ад усяго свету, аплаквае дні, праведзеныя ў пустыні як самыя шчаслівыя ў жыцці. Але словы «настальгія пяску», «настальгія самотнасці», «настальгія прасторы» — усяго толькі літаратурныя штампы, яны нічога не тлумачаць.

I вось, толькі тут, на параходзе, знізу даверху запакаваным мітуслівымі пасажырамі, я, здаецца, зразумеў, што такое пустыня.

Канечне, Сахара — як вокам сягнуць — гэта толькі аднастайнасць пяску, ці, дакладней, — таму што барханы ў пустыні рэдкасць, — бязмежжа галькі. У пустыні чалавек апынаецца ў самой першааснове нудоты. Аднак нябачныя божышчы ствараюць вакол яго нябачныя цянёты кірункаў, схілаў і знакаў — яе патаемную і жывую мускулатуру. I аднастайнасці як не было. Усё падначалена сілавым лініям. I нават адна цішыня там непадобна на другую цішыню.

Бывае цішыня міру, калі плямёны не варагуюць і калі ў вечаровай прахалодзе ты быццам прычаліў з апушчанымі ветразямі да спакойнай гавані. Бывае цішыня поўная, калі пад сонцам замірае жыццё душы і цела. Бывае зманлівая цішыня, калі паўночны вецер заціхае, а з'яўленне насякомых, выхапленых, як кветкавы пылок, з глыбінных аазісаў, абвяшчае пясчаную буру з усходу. Бывае цішыня змовы, калі даведваешся, што далёкае племя нешта задумвае. Бывае цішыня таямніцы, калі арабы вядуць паміж сабой свае непасцігальныя перагаворы. Бывае напружаная цішыня, калі запазняецца вястун. Трывожная цішыня, калі з затоеным дыханнем услухоўваешся ў ноч. I бывае сумная цішыня, калі згадваеш любімых.

Усё прыцягваецца да полюсаў. Кожная зорка паказвае сапраўдны кірунак. I ўсе яны — зоркі вешчуноў. I кожная з іх вядзе да свайго бога. Адна паказвае шлях да далёкага калодзежа, да якога нялёгка дабрацца. I пространь, якая аддзяляе вас ад гэтага калодзежа, гняце, як крапасная сцяна. Другая вядзе да перасохлага калодзежа. I сама зорка, здаецца, перасохла. I пространь паміж вамі і перасохлым калодзежам не мае ні канца ні краю. А вось тая зорка служыць правадніком да невядомага аазіса, пра які наспявалі качэўнікі, але доступ да якога перакрыты няскоранымі плямёнамі. I пяскі, якія аддзяляюць вас ад аазіса, здаюцца лугам з чароўнай казкі. А яшчэ адна зорка паказвае шлях да белага паўднёвага горада, спакушальнага, як плод, у які так і хочацца ўпіцца зубамі. I ёсць зорка мораў.

I, нарэшце, пустыня намагнічана амаль нерэальнымі полюсамі: гэта дом, дзе прамінула ваша маленства і які заўжды жывы ва ўспамінах. Гэта сябар, пра якога вам толькі тое і вядома, што ён недзе ёсць.

Так вас працінаюць і ажыўляюць сілавыя лініі, якія прыцягваюць альбо адштурхоўваюць вас, якія зліваюцца з вамі альбо працівяцца вам. I адчуваеце, як вы моцна, надзейна і ўстойліва ўладкаваны ў цэнтры галоўных жыццёвых кірункаў.

I так як пустыня не надзяляе аніякімі адчувальнымі на дотык багаццямі, так як там няма чаго ні бачыць і няма чаго ні чуць, а ўнутранае жыццё не толькі не замірае, але нават узмацняецца, то прыходзіцца прызнаць, што чалавек падвергнуты перш за ўсё ўплывам нябачным. Чалавекам правіць дух. У пустыні я значу тое, што значаць мае божышчы.

Дык вось, калі на борце гэтага сумнага парахода я адчуваў сябе яшчэ поўным жыццядайных сувязей, калі я быў насельнікам яшчэ жывой планеты, дык толькі дзякуючы некалькім сябрам, згубленым дзесьці далёка ў мораку Францыі, існаванне якіх рабілася для мяне такім важным.

Францыя, само сабою, не была для мяне ні адвольным божышчам, ні гістарычнай канцэпцыяй — яна была жывая плоць, ад якой я залежаў, сець сувязей, якія кіравалі мною, сукупнасць полюсаў, якія стваралі прыхільнасці майго сэрца. I ўва мне ўзнікла патрэба адчуць болей трывалым і даўгавечным, чым маё ўласнае, жыццё тых, хто быў неабходны мне, як маяк, на які я мог бы арыентавацца ў сваёй дарозе. Каб ведаць, куды вяртацца. Каб самому быць.

У іх цалкам месцілася і праз іх жыла ўва мне ўся мая краіна. Для тых, хто плыве ў моры, цэлы мацярык зводзіцца да перабліскаў некалькіх маякоў. I маяк служыць зусім не для вымярэння адлегласці. Проста яго святло стаіць у вас перад вачыма. Але адна гэта зорка ўмяшчае ўсе скарбы мацерыка.

I вось сёння, калі Францыя, акупаваная ворагам, з усім сваім грузам цалкам паглыбілася ў маўчанне, як карабель з патушанымі агнямі, пра які невядома, ці вытрымае ён марскія буры, лёс усіх, каго я люблю, мучыць мяне мацней, чым уласная нямогласць. Іх безабароннасць азначае пагрозу самой маёй істоце.

Таму, хто гэтай ноччу неадступна стаіць у маіх вачах, пяцьдзесят гадоў. Ён хворы. I ён яўрэй. Як перажыве ён нямецкі тэрор? Каб уявіць сабе, што ён яшчэ дыхае, мне трэба паверыць, што ён схаваны ад захопніка і надзейна абераганы за непарушнай сцяной маўчання аднавяскоўцаў. Толькі тады я магу паверыць, што ён яшчэ жывы. Толькі тады, крочачы здалёку ў дзяржаву яго дружбы, для якой не існуе ніякіх межаў, я магу ўсведамляць сябе не эмігрантам, а падарожнікам. Таму што пустыня зусім не там, дзе яе бачаць. I Сахара можа быць насычана жыццём болей інтэнсіўным, чым любая сталіца, а самы шматлюдны горад пусцее, калі размагнічваюцца яго асноўныя жыццёвыя полюсы.

III

Як жа стварае жыццё гэтыя сілавыя лініі, якімі мы жывём? Адкуль бярэцца сіла прыцягнення, якая цягне мяне да дома, сяброў? Якія яны, тыя вырашальныя хвіліны, дзякуючы якім існаванне гэтага сябра стала для мяне жыццёвым полюсам? Якімі патаемнымі падзеямі жывяцца нашы найшчырэйшыя прыхільнасці і — праз іх — любоў да радзімы?

Якія ж нягучныя яны, сапраўдныя дзівосы! Якія простыя яны, вырашальныя! Пра хвіліну, якую мне хочацца апісаць, я магу сказаць так мала, што мне трэба ў думках перажыць яе нанова і гаварыць да сябра.

Гэта было ў адзін з перадваенных дзён на беразе Соны паблізу Турню. Мы выбралі, каб паснедаць, харчэўню з дашчанай тэрасай, якая навісла над самай ракой. Мы паселі за простым драўляным сталом, скрэмзаным нажамі, і заказалі дзве чаркі перно. Твой доктар забараніў табе спіртное, але часам ва ўрачыстых выпадках ты ішоў на падман. Гэта быў якраз такі выпадак. Мы не ведалі самі чаму, але гэта было так. Нас перапаўняла радасць, прычына якой была меней няўлоўная, чым матэрыя святла. I ты рашыўся выпіць чарку перно. I таму што за некалькі крокаў ад нас два воднікі разгружалі шаланду, мы запрасілі іх да нашага стала. Мы паклікалі іх з тэрасы. I яны прыйшлі. Яны проста ўзялі і прыйшлі. Нам здалося, што будзе выключна натуральна паклікаць іх, — магчыма, таму, што нас перапаўняла свята. Было так відавочна, што яны адгукнуліся на наша запрашэнне. I мы чокнуліся!

Свяціла сонца. Яго цёплае мядовае святло залівала таполі на другім беразе і ўсю даліну да самага далягляду. Мы ўсе больш і больш весялелі, хоць па-ранейшаму не разумелі чаму. Проста ў прыродзе сонца было свяціць, у прыродзе ракі — цячы, трапезы — быць трапезай, воднікаў — адказаць на наш покліч і служанкі — абслугоўваць нас з такой бязмежнай прыязнасцю, нібыта яна вяла нейкае вечнае застолле. Мы ўпіваліся асалодай міру, нас ахоўвала ад уварвання хаосу ўся дасканаласць цывілізацыі. Нас перапаўняла нейкае невымоўнае задавальненне, спраўдзіліся ўсе нашы жаданні, нам ужо не было чаго хацець яшчэ. Мы адчувалі сябе чыстымі, шчырымі, светлымі і паблажлівымі. Мы не змаглі б адказаць, якая ісціна паўстала перад намі ва ўсёй відавочнасці. Але пачуццё, якое апанавала намі, было пачуццём упэўненасці. Амаль ганарлівай пэўнасці.

Так праз нас выяўляўся добры пачатак сусвету. Стварэнне туманнасцей, зацвярдзенне планет, зараджэнне першых жывых клетак, грандыёзная работа жыцця, якая прывяла ад амёбы да чалавека, — усё шчасліва знітавалася, каб расцвісці ў нас гэтай незвычайнай радасцю! Гэта было немалой удачай.

Так мы ўпіваліся асалодай ад маўклівага ўзаемаразумення і амаль рэлігіёзнай урачыстасці нашай трапезы. Нас закалыхвалі свяшчэннадзейныя рухі служанкі, і мы чокаліся з воднікамі, быццам прыхільнікі аднаго культу, хоць мы і не змаглі б сказаць якога. Адзін з воднікаў быў галандзец. Другі немец. Ён некалі ўцёк ад нацыстаў, якія праследавалі яго як камуніста, ці трацкіста, ці католіка, ці яўрэя. Не магу ўжо прыпомніць, пад якой этыкеткай падвяргаўся ганенням гэты чалавек. Ён быў сама сутнасць. I толькі гэтая чалавечая сутнасць мела значэнне. Ён проста быў сябар. I паміж намі, сябрамі, панавала згода. Ты быў згодны. Я быў згодны. Воднікі і служанкі былі згодныя. Згодныя ў чым? У выбары перно? У разуменні сэнсу жыцця? У адчуванні пяшчоты дня? Мы не змаглі б адказаць на гэтыя пытанні. Але гэтая згода была такая поўная, такая трывалая і глыбокая, яна адносілася да нейкага запавету, такога відавочнага ў сваёй сутнасці, хоць і нявыказанага словамі, што мы ахвотна згадзіліся б умацавацца ў гэтым бараку, і вытрымалі б тут асаду, і прынялі б смерць са зброяй у руках — дзеля выратавання гэтай сутнасці.

Якой сутнасці?.. Вось тут і паспрабуй вытлумачыць! Спрабуючы выказаць тое, што мне хочацца, я баюся перадаць не галоўнае, а толькі яго водбліск. Бязрадныя словы могуць не ўхапіць маю ісціну. Я рызыкую быць незразуметым, калі скажу, што мы ахвотна прынялі б бой дзеля выратавання своеасаблівай усмешкі воднікаў, і тваёй усмешкі, і маёй, і ўсмешкі служанкі — гэтага цуду, створанага сонцам, якое столькі мільёнаў гадоў шчыравала, каб у нас магла нарадзіцца своеасаблівая ўсмешка — даволі ўдалае завяршэнне ягонай працы.

Галоўнае часцей за ўсё бязважкае. Тут самае галоўнае нібыта ўвасаблялася ва ўсмешцы. Усмешка часта бывае самым галоўным. Усмешкай расплачваюцца. Усмешкай дзякуюць. Усмешкай вяртаюць да жыцця. Часам з-за ўсмешкі ідуць на смерць. I таму, што гэтая асаблівая ўсмешка вызваляла нас ад страху перад часам і абдорвала нас пэўнасцю, надзеяй, мірам, мне трэба сёння намагчыся як мага лепей выказаць свае думкі, прыгадваючы гісторыю другой усмешкі.

IV

Гэта адбылося ў грамадзянскую вайну ў Іспаніі, дзе я працаваў тады рэпарцёрам. Я меў неасцярожнасць без адпаведнага дазволу прысутнічаць а трэцяй гадзіне ночы на адной з таварных станцый пры пагрузцы нейкай сакрэтнай тэхнікі. Мітусня і паўзмрок, здавалася, спрыялі маёй нясціпласці. Але я здаўся падазроным анархісцкім міліцыянерам-апалчэнцам.

Усё адбылося надзвычай проста. Я і апамятацца не паспеў, як яны ціха, крадком падышлі і цесна абступілі мяне, быццам заціснулі ў кулак. Дула карабіна злёгку ўперлася мне ў жывот, і цішыня паказалася мне шматзначнай. Я падняў рукі.

Я заўважыў, што іх погляды прыкаваны не да майго твару, а да гальштука (мода анархісцкага прадмесця не прызнавала гэтай раскошы). Цела маё сцялося. Я чакаў стрэлу, — гэта былі часы, калі суд і расправа чыніліся на месцы. Але стрэлу не паследавала. Прайшло некалькі секунд абсалютнай пустаты, мне здавалася, што брыгада грузчыкаў у нейкім іншым свеце выконвае казачны балет, — і мае анархісты лёгкім кіўком галавы загадалі мне ісці паперадзе іх, і мы нетаропка пайшлі цераз пад'язныя пуці. Мой арышт адбыўся пры поўнай цішыні і надзвычайнай скупасці рухаў. Гэтак паводзіць сябе падводная фауна.

Неўзабаве мяне прывялі ў склеп, перароблены ў каравулку. Пры цьмяным святле нягеглай керасінавай лямпы некалькі апалчэнцаў драмалі на лаўках, заціснуўшы ў каленях карабіны. Абыякавымі галасамі яны абмяняліся некалькімі словамі з маімі канвойнымі. Адзін з іх мяне абшукаў.

Я гавару па-іспанску, але каталонскай мовы не ведаю. Аднак я зразумеў, што яны патрабуюць мае паперы. Я забыўся іх у гатэлі. Я растлумачыў: «Гатэль… Журналіст…» — без аніякай упэўненасці, што мае словы ім што-небудзь скажуць. Апалчэнцы з рук у рукі перадавалі мой фотаапарат — як рэчавы доказ. Некалькі апалчэнцаў з тых, што расслаблена драмалі на кульгавых лаўках, з позяхам усталі і з выглядам дакукі прыперліся плячыма да сцяны.

Бо тут панавала дакука. Дакука і санлівасць. Пільнасць гэтых людзей, як мне здалося, была вычарпана дарэшты. Я, бадай, узрадаваўся б праяўленню нават варожасці як знаку чалавечага стасунку. Але яны не уганаравалі мяне ніякім праяўленнем гневу ці хоць бы асуджэння. Некалькі разоў я намагаўся выказаць па-іспанску свой пратэст. Але мае пратэсты падалі ў пустату. Ніяк не рэагуючы, апалчэнцы глядзелі на мяне, быццам на кітайскую рыбку ў акварыуме.

Яны чакалі. Чаго яны чакалі? Вяртання аднаго з сваіх? Світання? Я падумаў: «Можа, яны яшчэ не прагаладаліся?..»

I яшчэ я думаў: «Яны гатовы зараз учыніць несусветнае глупства! Смех, дый годзе!..» Пачуццё, якое адчуваў я, было не так страх, як агіда да бяссэнсіцы таго, што мелася адбыцца. Я думаў: «Калі яны раскачаюцца, калі ім захочацца дзейнічаць, яны стрэляць!»

Ці мне сапраўды пагражала небяспека, ці не? Ці яны ўсё яшчэ сумняваліся, што я не дыверсант, не шпіён, а журналіст? Што мае паперы ў гатэлі? Ці яны ўжо прынялі нейкае рашэнне? Тады — якое?

Я нічога не ведаў пра іх, апрача таго, што яны без асаблівых згрызот сумлення расстрэльвалі людзей. Авангардысты, да якой бы яны партыі ні належалі, палююць не на людзей (чалавек у яго сутнасці для іх не мае значэння), а на сімптомы. Ісціна, якая пярэчыць іхняй догме, успрымаецца імі як заразная хвароба. Пры выяўленні сумніцельнага сімптому, заразнага адпраўляюць у ізалятар. На могілкі. Вось чаму мне падаўся такім злавесным допыт, які яны ўсчыналі зноў і зноў і з якога я ніяк не мог уцяміць, што ім ад мяне трэба. Маё жыццё разыгрывалася ў рулетку. I вось чаму ўва мне раптам узнікла дзіўная патрэба супрацьпаставіць усяму гэтаму хоць нешта рэальнае, выказаць сябе хоць бы крыкам, каб яны прызналі мяне ў маёй сапраўднай сутнасці. Сказаць, напрыклад, колькі мне гадоў! Гэта ж так важна — узрост чалавека! Гэта вынік усяго яго жыцця. Сталасць — яна прыходзіць з гадамі. Яна ствараецца шляхам пераадолення столькіх цяжкіх немачаў, шляхам столькіх перажытых пакут, пераадоленых адчаяў, у змаганні са столькімі небяспекамі, большасць з якіх засталася нават неўсвядомленай. Яна з'явілася вынікам столькіх жаданняў, надзей, жаляў, забыванняў, каханняў. 0, гэта такі ўнушальны багаж вопыту і ўспамінаў — узрост чалавека! Нягледзячы на пасткі, калдобіны і ўхабіны, чалавек, як добра зладжаны вазок, рухаўся наперад. I вось дзякуючы ўпартаму збегу шматлікіх шчаслівых абставін ён апынаецца тут — перад вамі. Яму трыццаць сем гадоў. I гэты вазок, калі дасць бог, пацягне і далей цяжар успамінаў. Я думаў: «Вось да чаго я дажыўся. Мне трыццаць сем гадоў…» Я хацеў бы даць адчуць маім суддзям усю важнасць такога прызнання… Але яны ні пра што больш не пыталіся ў мяне.

Вось тут і адбыўся цуд. 0, цуд выключна непрыкметны. У мяне не аказалася цыгарэт. Адзін з маіх канвойных курыў, і я жэстам папрасіў у яго цыгарэту, пры гэтым ледзь прыкметна ўсміхнуўся. Чалавек спачатку выпрастаўся, павольна правёў рукой па лбе, потым паглядзеў ужо не на мой гальштук, а мне ў твар і, на бязмежнае маё здзіўленне, усміхнуўся таксама. Гэта было як світанне.

Гэты цуд не тое каб развязаў драматычную сітуацыю, ён проста растварыў яе, як сонечнае святло растварае начны змрок. Ніякай драматычнай сітуацыі больш не існавала. А разам з тым, знешне гэты цуд нічога не зыначыў. Цьмяная карасінавая лямпа, стол з растрэсенымі на ім паперамі, людзі каля сцяны, колер рэчаў, пахі — усё засталося ранейшае. Але кожная рэч аказалася зыначанай у самой сваёй сутнасці. Гэтая ўсмешка азначала маё вызваленне. Гэта быў знак, такі ж вырашальны, такі ж відавочны па сваіх бліжэйшых выніках, такі ж беспаваротны, як усход сонца. Ён адкрываў новую эру. Нішто не змянілася, і змянілася ўсё. Стол з параскіданымі на ім паперамі стаў жывы. Карасінавая лямпа стала жывая. Сцены сталі жывыя. Дакука, што нібы волкасць, пакрывала ўсе рэчы ў мёртвым склепе, выпарылася, чарадзейна знікла. Быццам узнавілася невідочная цыркуляцыя крыві, якая знітавала ўсе рэчы ў адзінае цэлае і вярнула сэнс кожнай з іх у паасобку.

Ніхто не крануўся з месца, аднак людзі, якія яшчэ секунду назад здаваліся мне болей далёкімі, чым дапатопныя страшыдлы, раптам напоўніліся блізкім зместам. Мяне ахапіла незвычайнае пачуццё наяўнасці. Наяўнасці чалавека! I нашай роднасці.

Канвойны, які мне ўсміхнуўся і які за секунду да гэтага быў усяго толькі нейкай функцыяй, прыладай, нейкім пачварным насякомым, раптам аказаўся трошкі нязграбным, амаль бянтэжлівым, падкупальна бянтэжлівым юнаком. Не тое што гэты тэрарыст стаў меней грубы, чым любы іншы, але абуджаны ў ім чалавек так хораша выявіў ягоную безабароннасць! Мы, мужчыны, часта нацягваем на сябе маску непарушнай упэўненасці, але ў глыбіні душы кожнаму з нас вядомы і нерашучасць, і сумненні, і туга…

Яшчэ не было сказана ні слова. Аднак усё было ўжо вырашана. Калі апалчэнец падаў мне цыгарэту, я ўдзячна паклаў руку яму на плячо. Лёд быў раскрышаны, і другія апалчэнцы таксама сталі проста людзі, і я ўвайшоў у іхнія ўсмешкі, як у новую, разнасцежаную мне краіну.

Мяне ахінула іхняя ўсмешка, як некалі ахінула ўсмешка нашых ратаўнікоў у Сахары. Выявіўшы нас пасля некалькіх дзён пошукаў і прызямліўшыся як мага бліжэй, таварышы шырока крочылі да нас, здалёк паказваючы бурдзюкі з вадой, якімі яны размахвалі ў прыўзнятых руках. Пра ўсмешку выратавальнікаў, калі я тануў, пра ўсмешку тых, хто тануў, а я ратаваў, я ўспамінаю як пра айчыну, дзе я адчуваў сябе такім шчаслівым. Сапраўдная радасць — гэта радасць саўдзельніка. Ратаванне другога чалавека — толькі нагода для такой радасці. Вада не валодае ніякімі чарамі, калі яна не стала нязмушаным дарам чалавека чалавеку.

Клопаты пра хворага, прытулак, аказаны выгнанніку, нават дараванне віны віноўнаму набываюць вартасць толькі дзякуючы ўсмешцы, якая апраменьвае свята. Мы лучымся ва ўсмешцы, узняўшыся над адрознасцю моў, кастаў, партый. Мы прыхільнікі адной і той жа веры — той чалавек са сваімі звычаямі, і я са сваімі.

V

I хіба асаблівая гэтая радасць не самы каштоўны плод духоўнай культуры, якую мы прызнаём сваёй? Таталітарная тыранія таксама магла б задаволіць нашы матэрыяльныя патрэбы. Але мы ж не кормная жывёла. Нам мала дастатку і камфорту. Для нас, выхаваных у духу павагі да чалавека, такое важнае значэнне маюць звычайныя сустрэчы, якія часам ператвараюцца ў непараўнаныя святкаванні…

Павага да чалавека! Павага да чалавека!.. Вось дзе ён, пробны камень! Калі нацыст паважае выключна толькі таго, хто падобны да яго, ён паважае толькі самога сябе. Ён адмаўляе стваральныя процілегласці, і руйнуе ўсялякую надзею на ўдасканаленне чалавека, і на тысячу гадоў замест чалавека сцвярджае робата ў мурашніку.

Парадак дзеля парадку разбурае чалавека, бо пазбаўляе яго асноўнага дару — дару пераўтвараць свет і сябе самога.

Жыццё творыць парадак, але парадак жыцця не творыць.

Нам жа, наадварот, здаецца, што наша пераўтварэнне яшчэ не завершана, што заўтрашняя ісціна мацуецца ўчарашнімі памылкамі і што адольванне супярэчнасцей і з'яўляецца глебай для нашага росту. Мы прызнаём сваю роднасць і з тымі, хто непадобны да нас. Але якая гэта своеасаблівая роднасць! Яна грунтуецца на будучым, а не на мінулым. На мэце, а не на вытоках. Мы адзін для аднаго — папутнікі, якія рознымі шляхамі імкнуцца да адной і той жа сустрэчы.

I вось сёння самая ўмова нашага пераўтварэння — павага да чалавека апынулася ў небяспецы. Патрасенні сучаснага свету паверглі нас у морак. Усе праблемы выглядаюць заблытаныя, усе рашэнні супярэчлівыя. Учарашняя ісціна памерла, ісціну заўтрашнюю яшчэ неабходна стварыць. Ніякага прымальнага сінтэзу пакуль не відно, і кожны з нас валодае толькі часцінкай ісціны. 3-за таго, што няма відавочнай праваты, якая магла б прыйсціся даспадобы ўсім, палітычныя рэлігіі ўзносяць на шчыт насілле. I вось, з-за нязгоды ў сродках, мы рызыкуем забыць, што мэта перад намі — адна.

Падарожнік, які ўзбіраецца на гару па зорцы, а будзе занадта пільна ўзірацца сабе пад ногі, рызыкуе пераблытаць, якая ж зорка — ягоны арыенцір. Калі ён будзе рухацца дзеля таго, каб рухацца, ён нікуды не прыйдзе. Брамніца храма, якая занадта заклапочана зборам грошай за месца ў храме, рызыкуе забыць, што яна служыць богу. Занурыўшыся ў сектанцкія звадкі, я рызыкую забыць, што палітыка мае сэнс толькі тады, калі яна служыць духоўнай ісціне. Некалі нам было дадзена спазнаць цуд асаблівых чалавечых адносін: у іх наша ісціна.

Якім бы важным ні здаваўся нам учынак, каб ён не аказаўся бясплённым, мы не смеем забываць, дзеля чаго гэты ўчынак чыніцца. Мы імкнёмся выхаваць у людзях павагу да чалавека. Навошта ж мы ненавідзім адзін аднаго, калі мы з аднаго лагера? Ніхто з нас не можа прэтэндаваць на манапольную чысціню намераў. У імя майго ўласнага шляху я магу адвяргаць дарогу, якую выбраў нехта іншы. Я магу крытыкаваць пасылкі яго інтэлекту. Пасылкі інтэлекту не бясспрэчныя. Але я абавязаны паважаць гэтага чалавека, як носьбіта Духу, раз ён імкнецца да той жа зоркі.

Павага да Чалавека! Павага да Чалавека!.. Калі павага да чалавека закладзена ў сэрцах людзей, яны ўрэшце непазбежна прыйдуць да заснавання такой сацыяльнай, палітычнай ці эканамічнай сістэмы, якая зробіць гэтую павагу непарушным законам жыцця.

Усялякая культура закладваецца перад усім у самой чалавечай сутнасці. Спачатку гэта сляпое імкненне чалавека да цяпла. I толькі потым, ідучы ад памылкі да памылкі, ён знаходзіць шлях, які вядзе яго да агню.

VI

Вось чаму, сябар мой, мне так патрэбна тваё сяброўства. Я прагну спадарожніка, які, узняўшыся над усімі-ўсялякімі звадкамі інтэлекту, паважаў бы ўва мне паломніка, які шукае шлях да гэтага агню. Часам мне трэба загадзя адчуць абяцанае цяпло, хоць трошкі ўзняўшыся над самім сабою, адпачыць у сустрэчы, якая будзе нашай.

Я так стаміўся ад палемікі, ад непрымірымасці, фанатызму! Я магу зайсці да цябе, не нацягваючы на сябе аніякага мундзіра, не спавядаючы ніякага Карана і не адракаючыся ні ад чога, што складвае частку майго ўнутранага «я». Побач з табой мне няма патрэбы ні каяцца, ні апраўдвацца, ні нешта даказваць; наша сустрэча ахіне мяне мірам, як некалі ў Турню. Па-над усімі маімі няўклюднымі словамі, па-над усімі маімі нягеглымі разважаннямі, якія могуць быць памылковыя, ты бачыш ува мне проста Чалавека. Ты ганаруеш ува мне пасланца маёй веры, маіх звычак, маіх прыватных захапленняў. I калі я рознюся ад цябе, дык гэтым я не толькі не ганьблю цябе, а, наадварот, узбагачаю цябе. Ты распытваеш мяне, як распытваюць падарожніка.

Як і любы іншы чалавек, я маю патрэбу ў прызнанні, і я адчуваю сябе чыстым у табе і крочу да цябе. Мяне цягне туды, дзе я чысты. I не мае догмы ці ўчынкі некалі памаглі табе зразумець, які ёсць я, а тваё прыманне мяне такім, які я ёсць, спарадзіла ў табе патрэбу быць паблажлівым, памяркоўным і да маіх догмаў, і да маіх учынкаў. Я ўдзячны за тое, што ты прымаеш мяне такім, які ёсць я. Навошта мне сябар, які будзе судзіць мяне? Калі да мяне прыходзіць сябар, у якога баліць нага, я ўсаджваю яго за стол, а не прымушаю танцаваць.

Дружа мой, ты неабходны мне, як горная вяршыня, дзе так вольна дыхаецца! Мне трэба яшчэ раз пасядзець поруч з табою за сталом у старэнькай дашчанай харчэўні на беразе Соны і запрасіць да нашага стала двух воднікаў, у кампаніі з якімі мы вып'ем па чарцы, як сонцам, азораныя ўсмешкай міру.

Калі мне яшчэ давядзецца прыняць удзел у вайне, я буду змагацца і за цябе. Ты патрэбен мне, каб мацней верыць у прышэсце гэтай усмешкі. Мне неабходна памагчы табе жыць. Я бачу, як цяжка табе, у твае пяцьдзесят гадоў, гадзінамі стаяць у чэргах ля якой-небудзь вартай жалю булачнай, дрыжучы ад холаду ў лёгкім ношаным паліто, каб працягнуць адзін лішні дзень. Табе, такому французу, смяротная небяспека пагражае падвойна: і таму, што ты француз, і таму, што ты яўрэй. Я разумею ўсю каштоўнасць супольнасці, якая не дапускае ніякіх звад. Мы ўсе, як голле аднаго дрэва, належым Францыі, і я буду служыць тваёй ісціне, як ты паслужыў бы маёй. Для нас, французаў за межамі Францыі, задача гэтай вайны складаецца ў тым, каб уратаваць пасеў, завеяны кудасай нямецкай акупацыі. Наша задача — памагчы вам у Францыі. Задача наша — вярнуць вам волю на нашай зямлі, дзе вам належыць спрадвечнае права ўкараняцца і расці.

Вас сорак мільёнаў заложнікаў. Новыя ісціны заўсёды нараджаюцца ў засценках катаў: сорак мільёнаў

заложнікаў выспельваюць там сваю новую ісціну.

I мы загадзя падпарадкоўваемся гэтай ісціне.

Таму што мы будзем вучыцца ў вас. Не нам несці духоўнае святло тым, хто ўжо, як воск свечку, сілкуе яго сваёй істотай. Вы, магчыма, адмовіцеся чытаць нашы кнігі.

Вы, магчыма, не захочаце слухаць нашы прамовы.

Вы, магчыма, вывернеце нашы ідэі. Не мы цяпер ствараем Францыю. Мы можам толькі служыць ёй. I што б мы ні зрабілі, мы не будзем мець права ні на якую ўдзячнасць. Няма агульнай меры для смерці ў адкрытым баі і гібелі ўночы пад навалай захопніка. Няма агульнай меры для рамяства салдата-воіна і рамяства заложніка.

Вы — святыя.

Оглавление

Планета людзей Антуан дэ Сэнт-Экзюперы

Начны палёт

  I

  II

  III

  IV

  VI

  VIII

  IX

  XI

  XII

  XIII

  XIV

  XV

  XVI

  XVII

  XVIII

  XIX

  XX

  XXI

  XXII

  XXIII

Планета людзей

  I. Паветраная лiнiя

  II. Таварышы

    1

    2

  III. Самалёт

  IV. Самалёт і планета

    1

    2

    3

    4

  V. Аазіс

  VI. У пустыні

    1

    2

    3

    4

    5

    6

    7

  VII. У сэрцы пустыні

    1

    2

    3

    4

    5

    6

    7

  VIII. Людзі

    1

    2

    3

Ваенны лётчык

  I

  ІІ

  III

  IV

  V

  VI

  VII

  VIII

  IX

  Х

  XI

  XII

  ХІІІ

  XIV

  XV

  XVI

  XVII

  XVIII

  XIX

  XX

  XXI

  XXII

  XXIII

  XXIV

  XXV

  XXVI

  XXVII

  XXVIII

Ліст да заложніка

  І

  II

  III

  IV

  V

  VI