Праклятыя госці сталіцы [Альгерд Бахарэвіч] (fb2) читать онлайн

Альгерд Бахарэвіч

Праклятыя госці сталіцы

Раман

Аўтар: “Гэта мая першая спроба раману. Тэатральны раман. Як і ўсе мае кнігі, яна шматузроўневая, шматслойная, ёсьць некалькі асобных сюжэтаў. Што да зьместу, нічога сказаць не магу. Бо я быў бы занадта кепскім пісьменьнікам, калі б мог адным-двума сказамі сказаць, пра што кніга. Яна, напэўна, больш крытычная ў параўнаньні з астатнімі маімі кнігамі. Бо тут вельмі пазнавальная беларуская рэчаіснасьць. У тым ліку і палітычная беларуская рэчаіснасьць”

(http://www.svaboda.org/).

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

Мінус

1.

Увесь дом чуў, як яго зачыналі: жонка мясцовага актывіста Мінуса, якая віталася з суседзямі заўсёды шэптам, на гэты раз лямантавала як рэзаная, насаджваючы нядаўна пабудаваную хрушчоўку на свой крык, нібы мяса на шампур. Мужчыны весела падміргвалі адзін аднаму, кабеты, хаваючы абурэньне, удавалі трывогу: ці мала што? (хаця б вокны пазачыняла)... Аднак столькі было ў гэтым ляманце радаснай моцы, моцы сусьветнага патопу, такім ён быў красавіцкім, антысавецкім, усепераможным, што нават школьнікі, якія гулялі ў двары ў штандар, разумелі: цётцы вельмі, вельмі добра... Дый не магло, ня мела права ў кватэры нумар дзевятнаццаць адбыцца анічога благога, там заўсёды жылі як душа пад душам Шарко. Так што калі таварыш Мінус з папкай пад пахаю вяртаўся дахаты з таварыскага суду, суседзі сустракалі яго звычнай нянавісьцю, і толькі малады практыкант з жэку чамусьці горача паціснуў руку.

Як і ўсе тутэйшыя дзеці, Назар Мінус нарадзіўся з жоўтай плямкаю на правым прадплеччы, падобнай да лішая. Гэта быў час, калі вэтэраны вайны яшчэ не кусалі людзей у цёмных завулках, і марозіва рабілі з малака. У суседнім пад’езьдзе жыў хлопчык Родзя, і ўсё на сьвеце было Родзіна. Грэлася на пліце вада ў эмаляваным вядры, майдадыр са злавесным шкробатам наточваў свой інструмэнт, і кляксонамі павісквалі прывязаныя да калыскі гумовыя качкі. Сястра нехаця малілася на кухні сьвятому Валодзю. Назар Мінус узяў нагу ў руку й ціха прамовіў:

– Не разумею.

Тут жа па-над ім навісла сястра, вялізная, нібы цэпэлін. Чорнымі ад атраманту рукамі ўхапілася за пруты калыскі – блізка, так невыносна блізка: “Мама, мама, ён сказаў мама!”. Зьбегліся, торгалі, як на таржышчы. Апоўначы прыйшоў Мінус-старэйшы, давіўся макаронамі пад сьвісьцячы жаночы шэпт. Падыйшоў да заснулага Назара, паглядзеў са шкадаваньнем: біцэпсаў не відаць, і ростам ня выйшаў – дзе ж такога на бам адправіш.

2.

Тым вясёлым і знаходлівым, хто вызначае будучыню па палёце птушак, а нацыянальнасьць – па форме носу, адразу адкажам на галоўнае пытаньне:

– Не.

3.

Ніхто з нас ня памятае таго часу, калі знаходзіўся ў мацярынскім чэраве; сэйсмічныя хвалі на жончыным жываце не абуджаюць у мужа ўспамінаў пра колішнюю ўласную шчасьлівую адзіноту, дый сама жонка глядзіць на іх як на нечуваны цуд, забыўшыся, што калісьці лупіла кагосьці нагою пад рэбры. Відаць, надта ўжо жахлівай была тая гвалтоўная калектывізацыя, настолькі жахлівай, што памяць пра яе пасьпешліва сьціраецца з нашай сьвядомасьці разам з ранейшымі ўспамінамі – як з дыскеты. Інакш бы людзі да канца дзён жылі пад цяжарам гэтай незваротнай страты, чалавецтва ператварылася б у статак занудаў-экзыстэнцыялістаў, цэрквы будавалі б у форме вагінаў, жыцьцё лічылася б сьмерцю, а зачацьце – злачынствам, людзі б толькі й рабілі што ўздыхалі пра страчаны рай; усе сысуны на зямлі хадзілі б злыя й паўасьлеплыя; пасьля такога прасторавага скачку ніхто б ня марыў ні пра асваеньне космасу, ні пра будаўніцтва камунізму. Нехта абараняе нас ад родавага шоку, клапатлівай рукой асьвяжоўваючы нашу памяць зноў і зноў. Яму патрэбныя чыстыя носьбіты. Толькі вось дзеля чаго?

Можа быць, жонка таварыша Мінуса ела занадта шмат мойвы з папяровых прамасьленых скруткаў. Можа быць, яна пару разоў не паглядзела перадачу “Здароўе”. Можа быць, ёй аднойчы прысьнілася, што таварыш Мінус ператварыўся ў камод. Аднак калі Назару прысьпеў час ісьці ў школу, ён цудоўна памятаў сваё колішняе адзінотнае плаваньне між добразычлівых шапатлівых пухіркоў – нібыта вольная расьліна, надзеленая зрокам, ён з усходняй усьмешкай, якая сьвяцілася недзе глыбока ўнутры, назіраў, як ён, існы і ў той жа час ня бачны дагэтуль нават самому сабе, прарастае ўшыркі і ўздоўж; вакол была фоталябараторыя, дзе праяўлялі ягоную будучыню, ружовую, цудоўную. Іншы б памер ад агорафобіі, калі анёлы ў белым цягнулі яго за галаву кудысьці ў смурод, аднак Назар замружыў вочы й цярпліва пракаўтнуў усё тое пякучае, што кінулася яму ў глотку на гэтым дзікунскім сьвяце. “Малчык палучылса”, – сказаў незнаёмы голас, а знаёмага не было чуваць.

4.

Расплата прыйшла потым. Сястра чытала яму казкі; уладкаваўшыся з нагамі на ложку, яна рабіла змораны дарослы твар, прысланялася сьпінай да сьцяны й пачынала: “У адным горадзе, дзе ўсе людзі былі зьвязаныя паміж сабой паркалёвай нітачкай, аднойчы зьявіўся хлопчык. Ніхто ня ведаў, адкуль ён узяўся, гэты хлопчык, і імені ягонага таксама ніхто ня ведаў...”. Па каленях сястры, зацягнутых у грубыя вязаныя калготы, праносіліся туды-сюды драўляныя аўтамабілі, на антарктычную прасьціну сыпаўся чырвоны бальшавіцкі пыл. “Ы-ы”, – цадзіў скрозь зубы Назар Мінус. Сястра перагортвала старонку, потым яшчэ адну, яе голас, які старанна імітаваў інтанацыі адной тэлевядучай, станавіўся ўсё больш аднастайным і нарэшце пачынаў сіпець. “Панапісваюць усялякую ірунду”, – са злосьцю прамаўляла сястра, кідала кніжку ў кут і рабіла матчыны вусны. Назар глядзеў на сястру як зачараваны: за ейнай сьпінай калыхаўся цень узброенага мячом павука, у вачох успыхвалі дыямэнты, над плячом сястры навісаў чорны рыцар, а конь яго касавурыўся на Назара вагністым вокам. Перад сястрой на кукішках сядзеў брунаты й пупырчаты, як рапуха, чалавек у сярэднявечным капелюшы й абмахваўся вэерам са зьмеяў. Баючыся соскі, Назар маўчаў.

Зь імі ўсё было ясна, а вось простых жыцьцёвых рэчаў Назар Мінус не разумеў. Захоўваючы ў памяці абставіны свайго зьяўленьня тут, ён проста ня мог уцяміць сутнасьці некаторых навакольных зьяваў. Старая цётка, ад якой пахла сабачай мачой, надзявала яму на галаву душнае картоннае прыстасаваньне, зашмальцаванае й запляванае да такой ступені, што з Назара прасіўся на волю ранішні амлет, а гэтая страва і так не была ў жываце жаданым госьцем. Ззаду прыстасаваньне мела гумку, якая сьцягвала патыліцу й драла на ёй валасы нібы чужая купальная шапачка. Назару было загадана на вачах у некалькіх дзясяткаў агрэсіўна настроеных дарослых хадзіць ад сьцяны да сьцяны, махаць рукамі й тупа паўтараць загадкавы тэкст: “Ну каскажы церабяты, хтойя такойсер махнаты, кох цітрашчацу бышчолг, хтойя такойсер іволг”. Яму дзіка хацелася ў прыбіральню, прыстасаваньне налезла на самыя вочы і закрыла нос; задыхаючыся, паўасьлеплы Назар хістаўся ў цэнтры вузкага пакойчыка, пакуль не наляцеў на другога такога ж небараку. Церабяты заіржалі, катавальнае прыстасаваньне нехта зь яго нарэшце зьняў. Назар хутчэй ад маркоты, чым ад крыўды, даў волю ўсім вадкасьцям, якія меліся ў ягоным арганізме. “Ганьба, ганьба”, – паўтарала маці, цягнучы яго за сабой так, нібыта ён быў на колах.

Хтойя, такойсер махнаты?

5.

Утульны ружовы сьвет, дзе не існавала ні лева, ні права, мерны пошум па той бок, нябачныя, лагодныя, цёплыя ручаі – усё гэта раптам пачало кудысьці зьнікаць, пад нагамі распаўзлася белая бездань. Засмактала Назара, пацягнула за сабою; на руках, нагах і галоўнае, на галаве, нібыта тое паскуднае прыстасаваньне, што даводзілася потым цягаць у дзіцячым садку, замкнуліся кайданкі каардынатаў. Успамін пра гэтую надзвычайную падзею, хаця й пабляк з гадамі, аднак усё адно захінаў няўмольным ценем любыя калектыўныя дзеяньні, і як Назар не стараўся, сутнасьць іхная заставалася таямнічай.

Ніхто, аднак, не назваў бы яго разумова адсталым. Назар спраўна рабіў усё, што патрабавалася, рабіў з намі, рабіў як мы, рабіў лепш за нас. І няхай ён стаяў на лінейцы нібы сядзеў на цыркулі – дзяржава не падазравала нічога злачыннага, гладзіла па макаўцы, цярпліва чакала Назаравай крыві, Назаравага поту, чакала ягоных пальцаў, зубоў, ног, сноў, мараў.

Пэдалягічная майстэрня нумар шэсьцьсот шэсьцьдзесят шэсьць, куды адправілі Назара, месьцілася ў пяці хвілінах хадзьбы ад дому. Вакол штодня адбываліся дзіўныя рытуалы. Дужы маладзён зь неахайнымі вусамі падхопліваў Назара на рукі й марудна крочыў уздоўж застылага бруната-белага шэрагу. Як быццам гандляр рабамі прапаноўваў на рынку свой тавар. Назару было загадана заціснуць у спалоханых далоньках і трэсьці званочак, бесьперапынна трэсьці – спыніш зацеклую руку, і цябе аддадуць, прададуць, каму? ну хаця б вунь той цётухне, якая ўжо аблізваецца, прагна паглядаючы на Назара; гальштук на яе шыі як скрываўленыя нажніцы. Назар спалохана круціў шыяй, ловячы ў натоўпе вочы маці, а тая сьмяялася разам з усімі; сярод гэтага гурту кожная магла б быць ягонай мамаю.

Назар пакутліва імкнуўся зразумець, чаго ж ад яго хочуць усе гэтыя малыя й вялікія людзі. Аднак марна ён спадзяваўся, што калі-небудзь яму адкрыюцца іхныя сакрэты. Ад напружаньня яму часта балела галава – кволы Назараў розум настойліва чапляўся за думку, што ў падзеях, удзельнікам якіх яго прымушалі станавіцца, маецца нейкая прыхаваная заканамернасьць: ухапіць бы яе за хвост, і тады можна будзе стаць часткай зьвяна. Неўзабаве ён адмовіўся ад такіх пошукаў – высьветлілася, што неабходна проста глядзець на іншых, і яны ўтрымаюць цябе на паверхні.

6.

Аднойчы ўзімку хлопчыкаў, зь якімі Назар быў вымушаны дзяліць блакітны пакой на другім паверсе школы, маладая крыкуха паставіла ў рад тварамі да сьцяны й загадала не азірацца. Назар Мінус паслухмяна замёр; хвіліны ішлі павольна, бы сьняжынкі за вакном; нехта зьлева калупаўся ў носе. Блакітная сьцяна ад доўгага сузіраньня выядала вочы нібы хлёр. “Раз, два, тры!” – заенчыла настаўніца. Дазволена было абярнуцца. На іх кінуліся дзяўчынкі, да міргаючага, успацелага Назара падбегла лядашчая Наташа Рабецкая, надзела на шыю чорную палку з плястмасы, прамармытала нешта неразборлівае й пасьпешліва ўцякла ў бясьпечны жаночы статак.

Жывы куток школы складалі маркотны кот, якога кармілі ліверкай, і мікраскапічная птушка. Бывала, на занятках ката засоўвалі ў пусты акварыюм, і рота школьнікаў вісела над ім, расьпіхваючы адзін адного лакцямі. Кот шыпеў, выгінаў хвост, але потым скараўся й, сьцяўшыся, беспасьпяхова спрабаваў схавацца між празрыстых сьценак. Дзеці ўпотай чакалі, калі ж кот наробіць ад страху – усім была цікавая рэакцыя настаўніцы. Кот з сумнай зайздрасьцю глядзеў на птушку ў клетцы. Назар з казак ведаў, якая сувязь існуе паміж катамі й птушкамі, ён адчыніў аднойчы клетку й праз паўгадзіны насельніцтва жывога кутку скарацілася на адну істоту. Яго абазвалі загадкавым словам “фашыст”, і з таго часу прыродазнаўства ў Назара Мінуса неяк не ішло.

Часам Назару здавалася, што разгадка блізкая, у ягонай галаве цьмяна мігцела нешта падобнае на разуменьне, заставалася зрабіць некалькі крокаў да той запаветнай рыскі, за якой аднаклясьнікі, узяўшыся за рукі, смакталі з дарослых пажыўны сок дзяцінства – Назар ступаў наперад, і тут жа на яго, нібы аркан, налятаў неадчэпны ўспамін: ён, Назар Мінус, сіненькі, няздатны да плачу, на паўшляху паміж тым сусьветам і гэтым, назад дарогі няма, а ёсьць толькі выбар паміж жыцьцём і сьмерцю, права на які належыць зусім не яму. І перад такімі згадкамі любыя аўтаматы Калашнікава і птушкі Пржэвальскага выглядалі лухтой.

7.

“Не разумею”, – крэмзаў ён пальцам па замерзлым шкле; перапынак паміж урокамі набліжаўся да заканчэньня. Цоканьне абцасаў за сьпінай прымусіла Назара здрыгануцца, ягоныя аднаклясьнікі ўжо біліся за проймы дзьвераў. Назар пасьпеў аднак зьнішчыць напісанае, на далонях блішчэла вада. “Што гэта ты тут, а?” – завуч малодшых клясаў Алена Станіславаўна схапіла Назара за плечы й зьлёгку патрэсла. “Што ты там пісаў?”. Назар маўчаў, ліхаманкава разважаючы, што мог пісаць на замерзлым шкле добрасумленны вучань пятае клясы школы імя партызана-героя. Шостую запаведзь піянэра? Хатняе заданьне па матэматыцы? Верш для “Зорьки”? Прызнаньне ў каханьні да Наташы Рабецкай? Урэшце Назар вырашыў сказаць праўду. Магчыма, не зрабі ён гэтага, а застанься моўчкі стаяць, апусьціўшы вочы долу, завуч пагразіла б яму суворым і справядлівым пальцам і пакінула б у спакоі. Але добрасумленны вучань ня мог зрабіць нічога іншага, як сказаць усё як ёсьць.

“Што-о?” – не паверыла вушам Алена Станіславаўна, і ўсьмешка на яе твары стала нядобрай. “Ты што ж, па-руску не разумееш? На якой жа мове з табой загадаеш размаўляць?”. Назар зірнуў ёй у вочы. “Ну, пойдзем,” – уздыхнула завуч і ўзяла яго пад руку. Пятага-дзясятага, Назара сюды! Допыт у абклееным ружовымі шпалерамі кабінэце быў дастаткова доўгім. На дапамогу завучу прыйшла настаўніца біялёгіі, у якой якраз была фортка. “Ну скажы, ты ж пісаў... пісаў нехарошае слова?” – нахіліўшыся над Назарам, шыпела біялягіца. Назар думаў пра тое, што сёньня ў госьці мусяць завітаць бабка зь дзедам і будзе званіць цётка зь Ніжняй Кулумчы, яму было надзвычай няўтульна між дохлых кактусаў і двух жаночых целаў, якія востра пахлі чымсьці атрутным, няправільным. Хутка допыт надакучыў Назару. “Так, я пісаў нехарошае слова”, – прашаптаў ён і мацней узяўся за падлакотнікі. “Якое? “ – з палёгкай выдыхнула завуч. “Скажы мне на вушка”. Яна з надзеяй паднесла сваё агіднае, як сырое мяса, вуха, на якім боўталася яркая пунсовая кропля, да вуснаў Назара. “Мне ты можаш сказаць. Ну? Мы з Тацянай Іванаўнай нікому ня скажам”.

Назар не прамовіў нічога. Для яго падзелу словаў на добрыя й кепскія не існавала. Кожнае нешта значыла, а значыць, мела права на жыцьцё. “Бацька”, – канстатавала настаўніца біялёгіі. “Не скажыце, – запярэчыла завуч. – Таварыш Мінус паважаны чалавек, да таго ж актыўны абшчэсьцьвеньнік. Тут у іншым справа. Можаш ісьці, але запомні: тут табе школа, а не дзіцячы сад”.

8.

Яго якраз у той год пачалі вучыць дзіўнай мове, патрэбы ў якой Назар таксама зусім не разумеў. Людзі навокал размаўлялі ўсім зразумелымі словамі, існавала таксама

мова французская, што страшэнна падабалася Назару: як высьветлілася, на ёй размаўлялі мушкецёры й капітаны шхунаў – яны штоночы завітвалі да Назара ў сон, ценямі прасьлізгвалі па сьцяне над ложкам, дыяфільмамі краліся па прасьціне. Дзьве мовы былі абгрунтаваныя, прыгожыя ды абсалютна непадобныя адна на адну.

А гэтая новая, трэцяя... Яна была амаль уцямнай, але відавочна лішняй. Гэтая мова нагадвала Назару тую гульню, у якую гулялі раз-пораз ад няма чаго рабіць ягоныя аднаклясьнікі. “Давай размаўляць на бумскай мове”, – казаў адзін другому такому ж сапліўцу. “Давай. Бум’я бум’еў бумсёньня бум’суп. Бум’а бумты? – Бумкатлеты”. Карысьці ад новага школьнага прадмету было ня больш чым ад бумскай або чумскай мовы. Назар не разумеў і ненавідзеў яго.

9.

Па-за школай здараліся й прыемныя моманты. Маці апранала лепшую сукенку, брала Назара як маленькага за руку і яны йшлі да аўтобуснага прыпынку. Сястра, якая пасьпявала ўпотай стэлефанавацца зь якім-небудзь дэбілам, пра якога Назар ведаў шмат, а бацькі – толькі добрае, заставалася дома; яна мела добрую нагоду – рыхтавалася паступаць у інстытут. Назару адкрываўся горад – аглушальны, таўхатлівы, падзелены паміж чэргамі, поўны сюрпрызаў. Яны ехалі ў кавярню “Вавёрачка”, аднак якая ж гэта была вавёрачка? – сапраўдная вавёра, з высокай столяй, зэдлікамі амаль у Назараў рост, вітражамі ў вокнах, якія фарбавалі панылую школьную форму ў колер прыгодаў. У-у, гэтыя пятніцы, марозіва ў вазачках, жэле з трускавак, якое, здавалася, можна есьці тонамі, але асабліва – загадкавы й непараўнальны Самбук. З чаго яго рабілі, што за зельле клалі на дно, які чараўнік з дапамогай гэтай раскошы купляў душы дзяцей?... хто б ён ні быў, Назар бы штодня аддаваў яму душу за лыжачку Самбуку.

Таварыш Мінус быў вольны ад сваіх неадкладных грамадзкіх справаў толькі па суботах – па нядзелях ён пісаў скаргі ды актуальныя артыкулы для газэтаў, ягоная пішучая машынка даводзіла да гістэрыкі дачку, суседзі грукалі ў сьценку. Па суботах жа таварыш Мінус выконваў бацькоўскі абавязак: вёў сына ў кіно. Найбліжэй да іх знаходзіўся кінатэатр імя Жданава. Ён месьціўся на першым паверсе старога змрочнага дому, заля была разьлічаная чалавек на шэсьцьдзесят, ня болей. Першы рад, куды ім раз-пораз даводзілася садзіцца, ад экрану адзьдзяляла ўсяго некалькі квадратных мэтраў стракатай пліткі, на сьценах віселі ўрачыстыя, нібы пахавальныя, фота савецкіх кінаартыстаў. Назар прасоўваў грошы ў вакенца – жанчына, якая сядзела там, заўсёды глядзела на яго з-за шкла так асуджальна, нібыта Назар з бацькам бралі квіткі ў бардэль. Першы час Назар не заўважаў сувязі паміж пільным промнем сьвятла за сьпінай і карцінкаю на экране; ён увесь быў засяроджаны на дзеі, у самыя адказныя моманты кулакі ягоныя міжволі сьціскаліся, і так і дрыжэлі ў шчасьлівым паралюшы, пакуль рэжысэр не замазваў чорнае белым і перад вачыма не пачыналі прасьцюжана мігцець расчаравальныя словы велічынёй з галоўнага героя. Таварыш Мінус вадзіў сына толькі на правільныя фільмы: краіна была набітая шпіёнамі як трамвай у гадзіну пік; нібы лайдак, паглядаў у сіняе неба забіты мусульманамі малады памежнік, рабочыя са шчасьлівымі тварамі аддавалі начальнікам свае заробкі, а тыя не хацелі браць, і дзяўчаты закахваліся выключна ў міліцыянтаў. Апошні нямецка-фашысцкі захопнік са сваім неад’емным характэрным сьмехам і вечным “Лёс, лёс” быў нашмат лепшы за любога амэрыканца – амэрыканца заўсёды звалі Біл, а савецкага марака – Сярога. Чорных амэрыканцаў кіно не чапала, хаця і адгукалася пра іх чамусьці пагардліва: негры. Улюбёнай стужкай бацькі й сына Мінусаў была “Затрымаць любой цаной”. Яны хадзілі на гэты фільм тройчы.

Назар спадзяваўся, што кіно дапаможа яму ўсё зразумець. Яно й праўда было падобнае на ключ у канцы задачніку, але Назар ня верыў, што разгадка можа быць такой простай. На тварах актораў праступала стома; адсоўваючыся на задні плян, яны са шкадаваньнем пазіралі на гледача з-за плячэй галоўных герояў: ня верце нам, даруйце нам.

10.

Прыкладна раз на месяц да іх у госьці прыязджалі бабка зь дзедам. Бабка неўзабаве напівалася й давай казаць на таварыша Мінуса нехарошымі словамі. Маці прамаўляла з дакорам “Мама”і йшла мыць посуд. Малады практыкант з жэку, які зьняў сабе пакой у суседнім пад’езьдзе, таксама сядзеў за сталом, абдымаўся зь дзедам, жор аліўе – зрэшты, цяпер ён быў ужо не практыкант, а інжынэр са штатным акладам, уладар сантэхнікаў і дворнікаў, і таварыш Мінус любіў пагаварыць зь ім пра патрыятызм. Госьці разыходзіліся доўга. “Мора, мора”, – неслася з вокнаў на ўвесь двор, заходзілі на сто грамаў суседзі, маці зноў і зноў адчыняла халадзільнік. Грамада са змрочнаю асалодаю ў вачох цягнула нудныя, бясконцыя сьпевы, якія лічыліся народнымі, аднак насамрэч былі напісаныя заслужаным кампазытарам Іванам Хрулям, Шукшыным савецкай песьні, як казалі пра яго ў перадачы “Музыка нас зьвязала”. Чаму яны ўвесь час прыходзяць па адных і тых жа днях – ламаў галаву над незразумелымі заканамернасьцямі жыцьця сваёй сям’і Назар Мінус, якому дзед, рагочучы, суваў за каўнер навюткія грошыкі. Чаму калі ад сястры па вечарох пахне віном і тытунём, маці б’е яе па галаве ручніком, а за сталом зь дзедам і бабкай маці зь сястрой паляць і моршчацца ад партвэйну як дзьве сяброўкі?

Таварыш Мінус нападпітку кожнага разу ўсаджваў Назара перад сабой на крэсла й пачынаў адзін і той жа аповед: пра сваю колішнюю вайсковую службу ў Запаляр’і. Белага мядзьведзя, які калісьці ледзь ня зьеў тату, Назар ведаў як роднага.

11.

На наступнае лета, як потым высьветлілася, апошняе на радзіме, Назара адправілі ў піянэрскі лягер. Новыя загадкі тамілі Назараву душу. Але ён вытрымаў. “Рукі на коўдру!” – лямантавала выхавацелька, уваходзячы ў цёмную хлапечую палату ды ўключаючы сьвятло, бо ніхто ня мог дазволіць чалавеку права на асабістае, таемнае і, што самае жахлівае, бескарыснае для краіны задавальненьне, і ён паслухмяна клаў рукі далонямі ўніз туды, куды загадана, а пад коўдраю вырастала трэцяя рука й шэптам чытала свой верш на свабоду.

12.

Яны пераехалі ў Ніжнюю Кулумчу раптоўна, нібыта ўцякалі ад кагосьці. Некалькі тысяч душных кілямэтраў сям’я Назара адолела зь цяжкасьцю, таварыш Мінус валяўся з тэмпэратурай на верхняй паліцы й патрабаваў у жонкі даць яму грамадзкае даручэньне. На другі дзень у вокны вагона зазірнула сталіца, яе погляд абыякава прасьлізнуў па Назаравым твары, назаўсёды пакінуўшы ў ягоных вачох чырвоныя зорачкі. Сястра бадзялася па вагонах; цягнік выстрыгаў у бясконцых пушчах і дубровах даўгія палосы. Някрасаўскія мужыкі, зьняможаныя кабылкі й падобныя да Назаравага бацькі ўазікі з выглядам фаталістаў чакалі, пакуль падымецца шлягбаўм. Рэкі станавіліся ўсё шырэй, а на трэці дзень іхнага падарожжа вагоны, здавалася, завісьлі над неабдымнай, страшнай, бяскрайняй воднай паверхняй. Назар глядзеў уніз з захапленьнем, а потым азіраўся на сваіх спадарожнікаў: як гэта яны не баяцца ўпасьці ў Касьпійскае мора. Маці жавала варанае яйка й драмала, таварыш Мінус чытаў мясцовую праўду.

Увечары ў вагоне зьявіўся першы Салавей-разбойнік, прадаваў кавуны. Назар атруціўся й да самае Ніжняе Кулумчы праседзеў у прыбіральні.

13.

“А мне што”, – шчэрыла рэдкія зубы правадніца. – У вас у білетах напісана: да Кулумчы. Ідзіце ў міліцыю”. Усё красамоўства таварыша Мінуса апынулася бясьсільным перад гэтай жалезнай лёгікай; уздыхнуўшы, ён схаваў у кішэню клятчасты лісток з кароткім тэкстам: “Я сустрэла чалавека, зь якім мы пасьлязаўтра расьпісваемся. Не сярдуйце на мяне. Ваша дачка”, узяў у вадну руку чамадан, а ў другую – валізу й павёў жонку з сынам на станцыю.

Ніжняя Кулумча была маленькім сонным пасёлкам, які, нібыта сярэднявечная вёска вакол фэадальнага замку, вырас за апошнія пару дзясяткаў гадоў пры вялікім чыгуначным вузьле. Дзевяноста працэнтаў насельніцтва працавала на чыгунцы, астатнія або кармілі чыгуначнікаў, або лячылі іх, або імі камандавалі. Цётка сустрэла парадзелае Назарава сямейства прыхільна, саступіла бацькам свой высокі, дзявочы ложак, сама спала на двары, а Назару пашанцавала – у яго ўпершыню ў жыцьці зьявіўся ўласны пакой, цёмная камора збоку ад вэранды.

Таварыш Мінус неўзабаве ўладкаваўся па партыйнай лініі, да таго ж ён раз на некалькі дзён пісаў у мясцовы баявы лісток “Кулумчанскі чыгуначнік” зьедлівыя крытычныя артыкулы пра фармалізм у працы з моладзьдзю ды ў пажарнай ахове – праз тыдзень іхнага знаходжаньня тут бацьку Назара ўзьненавідзела ўся ня толькі Ніжняя, але й Сярэдняя Кулумча, ня кажучы ўжо пра Верхнюю. Маці Назара пайшла ў школу, вучыць салаўятаў-бандзюжанятаў вялікай і ўсім зразумелай мове. Праз два месяцы прыйшла паштоўка ад сястры: яна пісала, што цяжарная і носіць цяпер прозьвішча Рамаданава. Назар, такім чынам, мусіў стаць камусьці дзядзькам, чым вельмі ганарыўся. Жыцьцё наладжвалася. Цётчын тэлефон цяпер часта будзіў іх сярод ночы: малады інжэнэр жэку, а цяпер ужо, як высьветлілася, начальнік гэтай установы, доўга размаўляў з мамаю й перадаваў усім цёплыя, як дранікі, прывітаньні.

Наўкола панаваў аранжавы стэп, тутэйшымі тотэмамі былі рыба, кавуны й лякаматывы. Недалёка застыла ўласнае Мёртвае мора – салёнае возера, у якім немагчыма патануць, чароўная лямпа мінэральнага аладзіна. Мясцовыя насельнікі рэдка наведвалі гэтую перліну роднай прыроды, затое ўлетку сюды дзікунамі прыязджалі пракажоныя нават зь Фёдара-Кузьмічска, ставілі палаткі, адольвалі, абуўшы гумовыя віетнамкі, саляныя таросы, што, нібы бялок яешні, атачалі жаўток густой, нерухомай вады, уваходзілі ў возера асьцярожна, як паганцы, якія надумалі храсьціцца.

Напачатку Назару падабалася тут – жыць у Ніжняй Кулумчы было і цяжэй, і прасьцей, чым у горадзе дзяцінства. З пазачалавечым сьветам ён заўжды меў неблагія стасункі, а людзі ў гэтым пасёлку не выдумвалі нічога мудрагелістага. Пілі, нараджалі дзяцей, працавалі да поту №7, сьпявалі песьні ўсё таго ж заслужанага кампазытара Івана Хруля. Аднак у тым далёкім цяпер горадзе заставалася шмат неразгаданых таямніцаў, і запаветны Назараў успамін, хаця й спавіла яго, нібы воблак гару Кулум на даляглядзе, нечаканая зьмена месца жыхарства, прачынаўся часам уначы й пёк, пёк, пёк. І тады будні, школа, футбол, камсамол, стэп, дзе няма куды схавацца, і грудастая крэолка Даша Мірзабекава падаваліся тым пяском, якім заносіла Ніжнюю Кулумчу ў ліпені, і сьвятло кінапраектара ў кінатэатры імя Жданава запальвалася за сьпіной, нібы за Назарам гнаўся нехта зь бязьлітасным ліхтарыкам, каб урэшце куды-небудзь ды прывесьці.

14.

Мы ўсе падобныя да знакамітых людзей, хаця б звонку. Няхай не цалкам, няхай не да кагосьці пэўнага, а адразу да некалькіх. Я даўно думаю пра тое, што пры апісаньні якога-кольвечы чалавека няма патрэбы карыстацца грувасткімі й састарэлымі прыметнікамі. Дастаткова сказаць: “Ён быў падобны да...” і ўсім адразу ўсё стане зразумела. Чалавек паўстане перад намі як жывы. У адной маёй сяброўкі быў пудзель, у профіль поўная копія Сяргея Ясеніна. Праўда, сьпераду ён больш выдаваў на вядомага кожнаму верніку тутэйшага мітрапаліта, а ззаду нагадваў кампазытара Івана Хруля. Сама сяброўка была падобная да Антоніё Бандэраса і, адпаведна, лічылася рэдкай прыгажуняй.

Назара Мінуса ў ягоныя дваццаць два было не адрозьніць ад Энтані Хопкінса ў зэніце славы. Зрэшты, пра гэта ведаю толькі я.

15.

Ён дажыў да заканчэньня школы нібы ў сьне: матэматыка, што выглядала кашчунствам між дзікай тутэйшай неабсяжнасьці, таропкі ананізм у сваёй каморцы пасьля заняткаў, пакуль усе на працы, экскурсіі ў суседні горад, практыка на чыгунцы. Выбухам васямнаццацігодзьдзя Назара адкінула на два халодныя гады за пару тысячаў кілямэтраў на ўсход. Выдрэсыраваны школай, ён неяк перажыў гэты вар’яцкі час і ягоны гідкі гумар. Вяртаньне дахаты прынесла навіны: цяпер бацька жыў праз вуліцу зь юнай карэспандэнткай “Кулумчанскага чыгуначніка”, а маці зь цёткай пілі па начах чырвонае спэцыяльнае. Малады начальнік жэку па тэлефоне павіншаваў Назара з дваццаць першым годам жыцьця – знаёмы ад пачатку сьвету голас паведаміў з ганарлівасьцю, што цяпер ён ні хто іншы, як дэпутат гарсавету. Маці плакала. Назараў бацька зашпільваўся на ўсе гузікі й крычаў пра таталітарызм. Даша Мірзабекава выйшла замуж за начальніка станцыі. Назар плюнуў і зьехаў у сталіцу імпэрыі вучыцца.

“Вось, паглядзі, – кінулі яму аднойчы праз плячо ў інтэрнацкім калідоры. – Там сёньня тваю радзіму, блін, другі раз паказваюць”. Назар тэлевізар глядзеў рэдка, газэтаў не чытаў, аднак ведаў, што цяпер ягоная радзіма не радзіма ўжо, а Рэспубліка Радзіма, і зь вялікімі літарамі ўсім даводзілася лічыцца. На факультэце гаварылі пра разгул нацыяналізму й мянялі камсамольскія значкі на праваслаўныя крыжы; на вуліцах сталіцы яшчэ нядаўна стралялі, пад вокнамі жаночай часткі інтэрнату штораніцы зьяўляўся мужык у паліто, накінутым на голае цела – ён распахваў крысьсё й гучна сьмяяўся, а калі яго спрабавалі спаймаць, мужык бег у парк і пакрыўджана крычаў: “Не чапайце мяне, я сэксуальная меншасьць!”. Назар падыйшоў да тэлевізара, прысеў на кукішкі. На экране грукаталі танкі, біліся ў гістэрыцы сьцягі, нехта няўлоўна знаёмы ў залатой фуражцы велічна ўздымаў руку, а за ягонай сьпінай смутна ўгадваліся абрысы кавярні “Вавёрачка”. “Скажы што-небудзь па-бумску”, – хіхікнуў з кута сакурсьнік у есаульскай форме. Чалавек на экране цяпер размаўляў з народам, голас ягоны саграваў сэрца й вяртаў туды, у незабруджаную загадкамі самоту, у адзінае месца ў сусьвеце, дзе Назар быў самім сабой. Ад таго самага практыканта жэку ў чалавеку ў фуражцы засталіся хіба вочы – кожны раз, калі начальнік Радзімы казаў зь вялікай літары, яны наліваліся праўдай і блішчэлі, як у нутрыі.

Наступны дзень Назар прапіў, прасядзеўшы да зорак ў таннай сталічнай ташнілаўцы, а ноч прабавіў у пакоі інстытуцкай сяброўкі. Раніцай, калі яшчэ толькі выпаўзала з-за крамлёўска-кромвэльскіх зубцоў дэмакратычнае сонца, ён выйшаў у непрыбраную сталіцу й пашыбаваў у накірунку вакзала.

16.

Сьмерць у сваіх дачыненьнях з Назаравай цёткай улічыла яе прафесійныя заслугі й напаткала пажылую кулумчанку акурат на чыгуначных рэйках, пад коламі цягніка, на якім калісьці прыехала сюды Назарава сям’я. Бацька, які з былым імпэтам арганізоўваў у ва ўсіх трох Кулумчах ячэйку нейкай апазыцыйнай партыі, не пазнаў Назара; магілу маці паказалі яму суседзі. Назар прагуляўся да плошчы, дзе цяпер вісеў зусім новы сьцяг. Назарава таямніца, пазбаўленая бачнага ўвасабленьня, ныла ўнутры й выклікала яшчэ большую разгубленасьць. Людзі вакол гінулі за мэтал, за мэдаль і за мэтан. Ён стаяў між роўных штабеляў загадак і ня бачыў выйсьця. Вецер кідаў яму ў твар сухі пясок – жменю за жменяй. І тут зь нябёсаў пачуліся воплескі.

Назар абярнуўся. Нехта незнаёмы наклейваў на шчыт ля Дому культуры новую кінаафішу. Край яе адрывіста пахлопваў пад парывамі ветру. Чалавек адыйшоў, палюбаваўся на сваю працу й зьнік унутры будынку. Назар падыйшоў бліжэй. “Затрымаць любой цаной” – было напісана на афішы ахайным жаночым почаркам. “Худ.фильм. Нач. 20.00”.

Ён узяў у кладоўцы свой стары ровар і паехаў на салёнае возера. На адзінай аўтамабільнай дарозе, якая вяла да гары Кулум, было цесна. Доўгай чарадой па ёй цягнуліся нецярплівыя джыпы й пакорлівыя масквічы. Ля возера, захінаючы бульдозэры й бэтонныя блёкі, стаяла здаравенная палатняная бандура з паведамленьнем аб будаўніцтве каля Ніжняй Кулумчы санаторыя “Жывая вада” і стварэньні ажно да Кулуму суцэльнай лячэбна-курортнай зоны. Праз тыдзень Назар прадаў цётчын дом лупатаму дзядзьку, былому намесьніку дырэктара заводу, хвораму на псарыяз і трохі разгубленаму ад нечаканага багацьця, што нядаўна звалілася на ягоную галаву, і зьехаў з Кулумчы назаўжды.

17.

Калі б не Назар Мінус, я бы дагэтуль. Страшна нават падумаць, што б я дагэтуль. Нават не магу сабе ўявіць, што я дагэтуль бы. А цяпер я біёграф вялікага, без сумненьняў выбітнага чалавека. Раней я шмат чытаў, і ўрэшце захварэў на беспрычынную роспач. Тады я стаў пісаць, зранку перачытваў напісанае й мне станавілася яшчэ горш. Мая жыцьцёвая прастора звужалася. Мае ўласныя пінжакі пагражалі мне расправай, я кленчыў грошы ў заўзятых ворагаў, у тых, з кім бы год таму за адзін стол ня сеў, на ноч я клаў пад падушку нож. У маім пакоі вісеў на сьцяне чачэнскі сьцяг, а з раніцы ў лазьніцы я адплёўваўся крывёй.

Так працягвалася да той пары, пакуль я... Зрэшты, як пісалі ў старых, цяпер забароненых кнігах, пра ўсё па парадку.

ЧАСТКА ДРУГАЯ

Жыціе сьвятога К.

18.

Дзякуючы кіно мінуўшчына ўяўляецца нам чорна-белай; чорнымі былі робы тых палонных немцаў, якія ўзімку 1948 году пачалі будоўлю пяціпавярховіка на вуліцы Ўзорнай, і бела, белым-бела сьвяціліся на кадрах кронікі яго сьцены ў жніўні, калі аб’ект здавалі ў эксплюатацыю. Тады будавалі шпарка. У верасьні каля двухсот чалавек сьвяткавалі тут улазіны: усё як мае быць, зь дзіцячым плачам, песьнямі, скокамі й бойкамі. Дом атрымаўся шыракагруды, з ордэнскімі планкамі невялікіх балькончыкаў, з шырокімі пляцоўкамі, высокімі столямі, узараным дваром, дзе выцьвіталі на сонцы гімнасьцёркі й юныя дрэўцы, ды праставатай фігурнай ляпнінай, якая апярэзала дах. Праўда, першы паверх першага пад’езду новага дому на Ўзорнай так ніхто й не заняў – пляніроўка гэтай часткі дому прадугледжвала нейкія грамадзкія памяшканьні. Жыхары спадзяваліся, што там адчыняць булачную, аднак высьветлілася, што ўсё значна весялей. З новага году пад спачывальняй сям’і члена парткому зборачнага цэху матацыклетнага заводу тав. Грышука, на адзін цагляна-бэтонны мэтр уніз ад ножак шлюбнага ложку, пачала працаваць кіназаля.

У тым жа 1948 годзе за васемсот кілямэтраў ад вуліцы Ўзорнай з вакна гісторыі выпаў вялікі чалавек тав. Жданаў, Андрэй Аляксандравіч, хай будзе зямелька пухам ягоным фаміліянтам. Заслужаная была асоба, рукі па локці ў крыві, не цуралася культуры, нават болей: клапацілася пра мастакоў, па-бацькоўску павучала, як несьці разумныя, добрыя, вечныя і ідалягічна выверана-вывараныя яйкі ў масы. Даручэньне такое мела – клапаціцца. “Няма, няма ў нас таленавітых кампазытараў, – бедаваў, напрыклад, выходзячы з канцэрту клясычнай музыкі, Андрэй Аляксандравіч, у атачэньні паплечнікаў, у сэньсе тых, хто быў Андрэю Аляксандравічу па плячо. – Слухаў, слухаў, а цяпер ніводнай мэлёдыі пад нос не насьвісьціш. Незапамінальна”. Хавалі таварыша Жданава з усімі ўрачыстасьцямі, а ў магілу, згодна са старажытным паганскім абрадам, паклалі побач зь нябожчыкам цэлы горад Марыупаль. Па ўсёй краіне людзі клаліся спаць на адных вуліцах, а прачыналіся на імя Жданава, ішлі ў адны школы, а выходзілі з імя Жданава, падціраліся газэткаю ў адных Дамох культуры, а змывалі за сабой у імя Жданава, зачыналі адно дзіця, а нараджалі імя Жданава, ступалі раніцай на адзін сьнег, а прыносілі дахаты на ботах імя Жданава, і насілі імя Жданава, насілі, насілі, на сэрцы насілі, на руках, на тварах, як гнюсную скураную хваробу. Два дні назву “сяло Жданава” насіла і Верхняя Кулумча – пасьля таго, як у аблвыканкаме даведаліся, што гэта шостае Жданава ў раёне, рашэньне аб перайменаваньні было скасаванае – беспрэцэдэнтны выпадак!

Жыхары гораду, дзе месьцілася вуліца Ўзорная, зьяўляліся самымі вернападданымі людзьмі ўва ўсёй Родзіне. Нават чукчы з анэкдотаў былі большымі дысыдэнтамі. Так кіназаля на першым паверсе стала кінатэатрам імя Жданава.

19.

Гэта быў наймалы кінатэатр у горадзе – гледачоў сустракала вакенца, падобнае да тых, у якіх на матацыклетным заводзе выдавалі заробак, – за ім у цясьнюткім пакойчыку сядзела білетэрка, прысланіўшыся сьпінай да шафы з рыштункам прыбіральшчыцы і ўпіраючыся нагамі ў сэйф. Калідор вёў паважных наведнікаў у залю, ягонае адзінае адгалінаваньне выпіхвала ў прыбіральню з агульнай кабінкай, якая зачынялася на засаўку. Першыя рады залі, разьлічанай на шэсьцьдзесят восем чалавек, адзьдзяляла ад экрану некалькі квадратаў расьпісанай зоркамі пліткі. У сьпіны гледачоў, як мае быць, пазірала цыклопава вока рубкі кінамэханіка. З чорнага ўваходу можна было патрапіць у памяшканьне, якое займала мэтадыстка-адміністратар, і ў кабінэт дырэктара, злучаны з рубкай адмысловай лесьвіцай.

Запаветы Андрэя Аляксандравіча ў кінатэатры запомнілі надоўга. Паўстагодзьдзя тут ішлі толькі тыя фільмы, якія можна было спакойна насьвістваць, ідучы на працу.

20.

Першым дырэктарам кінатэатра імя Жданава стаў сьпісаны з войска аднарукі маёр – у кабінэце яму не сядзелася, працоўныя дні ён бавіў швэндаючыся па навакольлі, рыпеў ботамі й душу меў шчырую, як у Ільлі Мурамца. Падчас сэансаў маёр сядзеў у закуточку зьлева ад экрану й дыміў сабе ў кулак; на лысіне дырэктара вальсавалі трафейныя жарсьці. Сьмешна заікаючыся, ён хрыпла крычаў на ўсіх: супрацоўнікаў, жыхароў дому, нябачных тэлефонных начальнікаў, дваровых хлапчукоў, што залазілі на прываконьне кабінэту, сабакаў, якія грэліся наўкола люку каля ўваходу. Мясцовыя жанчыны шкадавалі маёра й называлі за сьпіной Мудзёначкам.

У шасьцідзесятыя, пасьля некалькі часовых і нічым не выбітных асобаў, кінатэатр імя Жданава ўзначаліла энэргічная дама, падобная да Робэрта Плянта. Яна любіла высокія боты; вакол была хрушчоўская адліга, новая дырэктарка тупала па лужынах, абпырскаваючы рэпэртуар імпартнымі кінакроплямі. Потым кінатэатрам кіравалі таварышы дэ Фюнэс і Жан Марэ... Гэта быў залаты век у гісторыі няшчаснага сынэма, давялося нават закупіць два тузіны нязручных, але танных крэслаў з патыліцамі кадэбістаў; пэнсіянэркі, што ішлі ў кінатэатр імя Жданава білетэркамі па спакойны сон і ціхую старасьць, не вытрымлівалі наплыву гледачоў і сканчалі жыцьцё самагубствам.

Але неўзабаве кінатэатр абязьлюдзеў. Фантамас пагудзеў яшчэ крыху ды вярнуўся ў родную капкраіну, дзе перайшоў на парляманцкія сродкі барацьбы, перамог на муніцыпальных выбарах у Сан-Трапэ, горадзе-пабраціме сталіцы нашай Радзімы, і напісаў кніжку мэмуараў. Стужка ў кінатэатры імя Жданава пайшла айчынная, панылая, аднастайная, як бясконцы лістападаўскі дзень. А дырэктарам стаў ціхі, хваравіта ахайны, паталягічна ветлівы чалавек, які вітаўся нават з прыбіральшчыцай. Аднойчы па яго прыехалі і пасьля гэтага сымпатычнага начальніка ніхто ня бачыў. Па чутках, небарака раней працаваў у адным далёкім аўтаномным краі і быў заўзятым хабарнікам. А тут зноў узяўся за старое – спэкуляваў фінскай сантэхнікай, якую захоўваў у кінарубцы. Кінамэханік быў апраўданы празь недахоп доказаў.

21.

Потым дырэктары пачалі зьмяняцца як рымскія кесары ў пэрыяд заняпаду імпэрыі. Прэтарыянская эпоха прынесла нябачныя дагэтуль пераўтварэньні. Ля кінатэатру паставілі будку з марозівам, пепсі-колай і півам, прыбіральню зачынілі на рамонт, а пасярод двара выкапалі падземную, платную. На экране замільгалі голыя грудзі заакіянскіх супэрмэнаў і бліскучыя потныя попы іхных сябровак. Увесь дом піў цэлы тыдзень, адыходзячы ад галоўнага красавіцкага шоку першага году новае эры: заслужаная артыстка рэспублікі на вачах у мільёнаў працоўных зьняла станік і агаліла свой падазрона роўны загар на цалкам савецкім бюсьце. Другая заслужаная артыстка, якая дагэтуль так пранізьліва грала патрыётак, задрала спадніцу і закрычала проста ў камэру: “Прастытутка я, разумееш!”. Ёй ня вельмі паверылі, бо абсалютная большасьць кінагледачоў ведалі артыстку як выканаўцу адзначанай ленінскай прэміяй ролі юнай партызанкі, закатаванай гестапа – у тым кіне яна крычала гэткім жа голасам: “Камсамолка я, камсамолка!”. Пасьля дзевяці ў кінатэатры пачынаў працу нядаўна адчынены відэасалён “Асалода” для дарослых – ды мясцовыя дзеці туды ня вельмі і рваліся, бо ўжо празь месяц працы гэтай культурнай установы ведалі на памяць увесь рэпэртуар: хто, каго, куды й колькі разоў. У дырэктарскім кабінэце адкрыўся магазінчык, у якім за неймаверныя грошы можна было набыць пасьпешліва змайстраваную парнаграфію айчыннай вытворчасьці. “Уся заля мокрая пасьля гэтага кіно”, – скардзілася давераным асобам з жыльцоў прыбіральшчыца падчас абеду. “Гэта дух маёра ходзіць”, – закатваў п’яныя вочкі вэтэран матацыклетнага заводу Грышук, на днях афіцыйна прызнаны маразматыкам першай групы. “Ходзіць, на кіно гэтае пазірае і плюецца, плюецца!”.

Неўзабаве ў галоўнай гарадзкой газэце зьявіліся артыкул “Што на экране? Голь непракатная!” і адкрыты ліст інтэлігенцыі да гаркаму партыі, у якім пад сарамліва прыпаднятай накрыўкай прозьвішчаў і лаўраў кіпела абурэньне. Справу з кіно трэба было ўзяць на кантррроль. Філёлягі й філялягіні йшлі на французскую драму пра Арцюра Рэмбо, а ім замест гэтага крышыў казённыя зубы, акуляры й душы нейкі янкі. Гэта быў час, калі кожная газэта лічыла сваім абавязкам надрукаваць такі ліст, такі артыкул ды яшчэ вершык ананімнага гумарыста, дзе зь неперадавальнай тонкасьцю было б зрыфмавана “Сталонэ – з талонам” і “Дытэр Болен – очэнь болен”.

Наступствы былі жахлівымі. Дзейны дырэктар быў арыштаваны, відэасалён закрыты, у залі на суткі замкнуты поп з кадзілам, платная прыбіральня засыпаная, з калектывам праведзеная прафіляктычная размова, кінамэханіку ўвалена паўсотні шпіцрутэнаў, прыбіральшчыцы за пільнасьць прысвоена воінскае званьне капітан, мэтадысту ўсаджаны ў сэрца асінавы кол, рэпэртуар прыведзены ў адпаведнасьць з нормамі – партыйная камісія па парнаграфіі выпіла на руінах шампанскага з гарбатных кубачкаў і пастанавіла зрабіць установу на вуліцы Ўзорнай так званым кінатэатрам апошняга экрану. Цяпер шэдэўры сусьветнага кінамастацтва пачыналі ісьці ў кінатэатры імя Жданава толькі пасьля таго, як іх пакажуць ува ўсіх вялікіх сынэматографах сталіцы. Гэта быў канец. Гэта быў пачатак.

22.

Публіка пасьпела трохі падзабыцца на існаваньне кінатэатру імя Жданава і кіно навогул, калі цягнік гісторыі раптам затармазіў на годзік каля адной цудоўнай станцыі зь сінім возерам і белымі бусламі. Пасьля смутнага часу бясцар’я дырэктарам нарэшце прызначылі паджылую, але юную душой Маю Леанідаўну, патрыётку, што нават са стаматолягамі размаўляла выключна па-бумску, асабіста ведала ўвесь айчынны дысыдэнцкі дыснэйлэнд і чытала на ноч Шамякіна. Ведала б яна, да чаго прывядзе гэтае яе імкненьне зрабіць з кінатэатру культурны цэнтр, куды зьляталася б сакалінай сям’ёй моладзь і вывучала б Камасутру патрыятызму, узаемнічаючы зь дзеячамі культуры, мастацтва і чагосьці трэцяга, а таму лішняга. Памяшканьняў для такіх заняткаў у горадзе апошнім часам бракавала; неўзабаве кіно імя Жданава ўзгадала, што такое чалавек і чым ён пахне зімовымі вечарамі. Таварыш Грышук лаяўся па мацеры, калі падлога пад ягонымі тапачкамі выбухала загадкавым, аднак адназначна непрыстойным воклічам: “Жыд ведае Русь!”. Калі нацыяналістычныя шабасы сканчаліся, ён выглядваў у вакно: у сутоньне з кінатэатру выходзілі падлеткі зь бела-чырвонымі стужкамі ў валасах ды вясёлыя картавыя дзядкі, у кожнага пісьменьніцкі барэт на пляшыне. “Чуеш, Мікола!...” – неслася па двары; нехта нібы бомж валасаты валачыў за сабой гітару, а падобная да баптысткі дзеўка гучна запрашала ўсіх у “сядзібу на каву з канапкамі”. “Ну падаждзіце, будут вам седібы, будет вам і кава с канапай”, – хаваў свой гарачы шэпт у складкі бруднай фіранкі Грышук; дом заміраў, на кухнях выключалася сьвятло, жыльцы пачуваліся як пад акупацыяй. І толькі калі апошні нашчадак паліцаяў садзіўся ў трамвай, зноў запальваліся экраны тэлевізараў, вулічныя ліхтары й сонцы ў душах; людзі, гнаныя нейкім прыемным шалам, шукалі ў трох тэлевізыйных хваінах Леаніда Якубовіча – мудрыя вусы супакойвалі йдавалі надзею. А ў гэты час Мая Леанідаўна ўласнаручна ставіла кінатэатр на сыгналізацыю, падымала каўнер асеньняга паліто й рушыла на прыпынак.

23.

Яна была разумнай жанчынай, Мая Леанідаўна, і пасьля таго як цягнік гісторыі зноў набраў ход і над краінай усталявалася стабільна-бязвоблачнае неба, у дырэктаркі зьявіліся нядобрыя прадчуваньні. Аднак, аптымістка па натуры, яна спадзявалася, што ў яе яшчэ ёсьць хаця б пара гадкоў... У кінатэатры штотыдзень адбывалася якая-небудзь імпрэза, білетэрка, пабудзі яе сярод ночы, магла на памяць распавесьці біяграфію любога клясыка айчыннай літаратуры, кінамэханік спакойна мог пісаць доктарскую па дакумэнталістыцы семідзесятых, а прыбіральшчыца мыла падлогу новым дзяржаўным сьцягам. Шафа ў кабінэце Маі Леанідаўны ламілася ад кніг з аўтографамі славутых майстроў культуры – прыемна было часам зірнуць на сьляды заслужаных асадак: “Дарагой Маі з падзякай! Няхай не згасае сьветлы агмень...” і г.д. Кіно ў Жданаве спраўна працягвалі круціць, аднак нейкім чынам яно адыйшло на другі плян. Барадатыя барды, адсьпяваўшыся, забіралі публіку ў бліжэйшую пяльменную жлукціць гарэлку, у залі заставаліся адзінкі, якія не зьвярталі на экран ніякай увагі, а гучна лаялі ўладу. І слова ж ім ня скажаш, бо сталыя ж і знакамітыя людзі!... Аматары бяспройгрышнага галівуду, вядома ж, аддавалі перавагу іншым кінатэатрам, на “Жалезныя сківіцы”ў кіношку імя Жданава, напрыклад, прыйшло толькі пяцёра школьнікаў, што бессаромна прагульвалі дыктант па бумскай мове, дырэктарка ведала кожнага ў твар – дагэтуль іх клясу гвалтоўна прыцягвалі на дакумэнтальны фільм пра Адамовіча, а яшчэ раней – на юбілейную рэтраспэктыву Пташука, з панядзелка па пятніцу. Мая Леанідаўна, застаючыся сам-насам з сваёй параненай душой, неаднойчы вырашала: трэба ратаваць сытуацыю, аднак на наступны дзень да яе прыходзілі юныя паэты-скандалісты, і яна, пагаварыўшы зь імі чвэрць гадзінкі, пусьціўшы сьлязу ад роднай мовы пад яшчэ просячымі малака вусікамі, пагаджалася: “Добра, праводзьце сваю вечарыну”, і праз два тыдні яны прыходзілі: на плітцы перад экранам курчыўся бамбіза ў бруднай вадалазцы, лямантуючы на ўвесь дом: “Сала!!! Сала!!!”, а ў прыбіральні нудзіла на сьцены кагосьці забінтаванага з ног да галавы. Нарэшце гвалдзёж сьціхаў, пачыналася кароткамэтражка пра маладыя гады кампазытара Івана Хруля; Мая Леанідаўна сама не заўважала, як стужка захоплівала яе, прымушаючы ўзгадаць уласную дзявоцкасьць. Ціха граў гармонік у руках лепшага сябра кампазытара, і вядучая дзяржаўнага радыё пранікнёна пыталася пра пляны... Потым у залі запальвалася сьвятло, і дырэктарка знаходзіла сябе ў горкай адзіноце між абоймаў працёртых, бы старыя сёдлы, крэслаў.

24.

Пасьля Новага году кінатэатр на камісіі прызналі стратным і пастанавілі да траўня ліквідаваць установу. “Нядоўга музыка іграла, нядоўга фраер танцаваў”, – прашаптала зласьліва Маі Леанідаўне на вуха дырэктар “Шчасьця”, нядаўна адрамантаванай аграмадзіны ў цэнтры гораду, з “долбі-сыстэм” і більярдам, сынэматографа, што таксама спэцыялізаваўся на выхаваньні моладзі ў патрыятычным духу, толькі ў трошкі іншым. Мая Леанідаўна паспрабавала пратэставаць.

– Ну што вы, – паморшчыўся кіраўнік Кінавідэапракату Гагулевіч. – Вы ж разумны чалавек прагрэсіўных поглядаў. Ну падумайце самі: каму ў новым стагодзьдзі трэба кінатэатр імя Жданава?

Назву кінатэатра Гагулевіч узяў голасам у шматзначны й пагардлівы курсіў.

– Да таго ж маецца заключэньне экспэртаў з санэпідэмстанцыі: памяшканьні вашыя не адпавядаюць нормам... Цесната... І навогул – няправільна гэта: кінатэатр на першым паверсе жылога дому... Вы бы самі змаглі там жыць, у такім доме, а, Мая Леанідаўна? У тым і справа, што не-е-е... Ды вось яшчэ... Грамадзкасьць піша...

Ён пакруціў у руках скаргу таварыша Грышука, паказаў збляднелай Маі Леанідаўне здалёк і тут жа схаваў назад у папку.

– Марнуеце вы там плошчу. Забыліся, што ў вас кіно... а ня што другое. Да траўня памяшканьні здаць. І ніякіх пытаньняў.

25.

У той сонечны травеньскі дзень Мая Леанідаўна, як чалавек, якому ўжо няма чаго губляць, выйшла з трамвая на прыпынку “Кінатэатр імя Жданава” апоўдні, спазьняючыся на працу роўна на тры гадзіны. “Тонучы карабель”, – зь невясёлай усьмешкай падумала яна, затрымаўшыся крыху перад вэртыкальна прымацаванай да сьцяны чырвонай аблупленай шыльдаю, што адчайна хапалася за тынк жалезнымі лапамі. “Мой тонучы карабель. Капітан будзе на ім да апошняга. Толькі вось патануць мне не дадуць.Калі судна скрыецца пад вадой, капітан спакойна сядзе ў шлюпку й празь пяць хвілінаў апынецца на бліжэйшым беразе”. З вялікім чорным валуном на душы дырэктарка зайшла ўнутр, ля касы было звычна прахалодна й пуста; яна папіла кавы зь білетэркай, паўшчувала дружалюбна прыбіральшчыцу й пайшла ў свой кабінэт.

26.

Яна ўладкавалася за сталом, пад раскідзістымі вушамі мудрага кактуса, які сталеў на прываконьні, пашалясьцела крыху па звычцы паперамі; сядзела на самым ускрайку крэсла, бо ўжо даўно, з пачатку вясны, Мая Леанідаўна перастала прысланяцца да сьпінкі, па-гаспадарску адкідвацца ў ім і са зморанай упэўненасьцю класьці рукі на падлакотнікі, яе падсьвядомасьць на дзіва хутка зьмірылася з тым, што кінатэатр давядзецца аддаць. Натуральна, такая-сякая барацьба была: дырэктарка ўзяла з шуфляды пазатыднёвы нумар апазыцыйнай газэты, на апошняй паласе якой капціўся гнеўны загаловак “Кінатэатр імя Жданава: пахаваньне зажыва” – зварот да гарадзкіх уладаў падпісалі практычна ўсе, хто летась выступаў ва ўстанове на вуліцы Ўзорнай, і што? – у глыбіні душы кожны зь іх ведаў, што змаганьне скончыцца паразаю. Цяпер памяшканьні ўжо чакалі арандатараў – для “Кінавідэапракату” гэта была цудоўная магчымасьць зарабіць грошай. Мая Леанідаўна паднялася, падыйшла да вакна. Дзьве мамашы ля суседняга пад’езда прасавалі заліты трохкутным ценем асфальт аднолькавымі каляскамі й палілі адна адной у твар; трохі воддаль старэйшыя дзеці распачыналі гульню ў хованкі: пахілы няўклюда закрываў далонямі вочы, а ад яго гаманлівымі коламі разьбягалася зграйка дзяўчынак. “Толькі не падглядвай!” – звонка закрычала адна, нахабна кіруючыся ў той самы пад’езд, дзе месьціўся кабінэт. “Нават дзеці ўжо ведаюць”, – падумала Мая Леанідаўна – зрэшты, нязлосна. Яна адчыніла фортку, і тут у дзьверы пагрукалі.

– Калі ласка, – прамовіла Мая Леанідаўна, як заўсёды, на бумскай мове.

У кабінэт увайшоў малады яшчэ чалавек у шыкоўным касьцюме, усклычаны, відаць, па апошняй модзе, зь нейкімі невідушчымі вачыма й воранам на плячы. За сьпінай у наведніка сьціпла хаваўся нехта невысокі, маршчыністы й нязграбны. Мая Леанідаўна зьдзіўлена хітнула галавой у бок крэслаў, аднак незвычайнная пара засталася стаяць.

– Добры дзень, – павітаўся ўсклычаны, увесь час гледзячы кудысьці міма дырэктаркі, як сьляпы. – О, забытая мова дзядоў! Мілагучная і велічная, нібы сама гісторыя! Прабачце, што мы без папярэдняга тэлефанаваньня...

Незнаёмы пачаў доўга й прыгожа перапрашацца за візыт, асобна папрасіў дараваць яму за ворана, якога, як высьветлілася, завуць Нэвэрмор – “Ён зусім ручны, вось засуньце палец яму ў дзюбу!”, а той, другі, маршчыністы, усё ніяк не хацеў паказвацца, топчучыся за шырокай сьпінай усклычанага. Мая Леанідаўна паспрабавала спаймаць позірк гэтага балбатуна, але той загадкавым чынам спрытна ўварочваўся і працягваў глядзець убок. Аднак неўзабаве ўсё стала зразумела. Справа была не з прыемных. Візытанты апынуліся тымі самымі арандатарамі, якія задаволілі сваімі грашыма “Кінавідэапракат”. Дзень Х надыйшоў. Мая Леанідаўна для прыстойнасьці запатрабавала дакумэнты, хаця сэрца стомлена шаптала, што гэта лішняе. І праўда: усклычаны сунуў руку за сьпіну й тут жа працягнуў дырэктарцы бліскучы файлік, у якім усё было як мае быць – і пячаткі, і подпісы, і сумы пропісам. Неўзабаве тут мусілі зьявіцца рабочыя – руплівыя гномікі з малаточкамі й дрэлямі, ды перайначыць усё на свой капыл. Нядорага ж ты прадаешся, спадар Гагулевіч.

– Спакойна, Нэвэрмор. Мы хацелі б аглядзець памяшканьні, – вінавата прамовіў усклычаны, і Мая Леанідаўна цяжка ўздыхнула. У гэты момант яна нечакана пабачыла нос маршчыністага – той, абсалютна не цікавячыся размовай, з інтарэсам утаропіўся на вершніка зь мячом, які скакаў па сьцяне, імкнучыся да форткі і абмінаючы Маю Леанідаўну, як нейкую прыкрую перашкоду.

– Ну што ж, – дырэктарка дастала зь верхняй шуфляды зьвязак ключоў і марудна, па-старэчаму пачала падымацца зь месца. – Хадземце. А дазвольце пацікавіцца... Дазвольце пацікавіцца, што вы плянуеце разьмясьціць тут? Бар-рэстаран? Кампутарную краму? Ці інтым-шоп? Ну адкажыце ж, не адмоўце ў апошнім жаданьні асуджаным на сьмерць!

І тут усклычаны падняў вочы ўгору й хутка адступіў у бок. Воран прыглушана крыкнуў. Мая Леанідаўна апынулася перад нізкарослым, маршчыністым і вельмі нэрвовым маладзёнам, які зь незвычайнай хуткасьцю то засоўваў рукі ў кішэні, то высоўваў іх і цёр, цёр, цёр – нібы нарыхтоўваў папяровую муку.

– Што-што – дзед Пішто, – раздражнёна прамармытаў чалавек. Ён павярнуўся да дырэктаркі ў профіль, схаваў нарэшце беспакойныя далоні за сьпінай і ціхім, бясколерным голасам дадаў:

– Тут будзе тэатр.

ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ

Кацінае места

27.

Звычайна ў гэты час газонакасільшчык ужо пачынаў сваю працу; праклятая прылада ўмомант забівала нават самы моцны сон, Даражок нехаця падымаўся ды падыходзіў да вакна. Нядаўна траву стрыглі пад самым бальконам: малады чалавек, мружачыся, штурхаў перад сабой касілку, нібы плуг, якім аруць цішыню – Даражок зь нянавісьцю глядзеў хлопцу проста ў паголенае цемя, думаючы пра тое, што з гэтай узаранай цішыні, засеянай дробнымі клопатамі, нічога не прарасьце – ну хіба што яшчэ адзін дзень, банальны, як хлеб. Назаўтра віскат перамясьціўся кудысьці ўбок, потым накірунак, дзе працавала касілка, ужо немагчыма стала вызначыць – здавалася, касец шчыраваў на даху. А сёньня ён зусім зьнік, і Даражок, які звыкся прачынацца заўсёды ў пілавіньні ўласных сноў, вырашыў паваляцца ў ложку яшчэ трошкі.

Ён ляжаў, баючыся варухнуцца, бо так нядоўга й расплёскаць сябе, наталяўся цішынёй і думаў пра тое, што зусім неабавязкова прамаўляць услых: пра тое, што грошы сканчаюцца і трэба нарэшце знайсьці сабе хаця б нейкі заробак, пра тое, што ў гэтую хвіліну няблага было б адкінуць коўдру й пабачыць побач ружовае жаночае сьцягно, у радзімках і прышчыках, як на прыватных фота ў інтэрнэце, цёплае сьцягно, успацелае пругкае паўшар’е – наколькі б яно выратавала гэтую раніцу. Пра тое, што калі грошы скончацца, давядзецца вяртацца ў Неглыбокае да бацькоў. Некалькі месяцаў таму ён сказаў ім, што знайшоў у сталіцы працу, і бацькі, пераглянуўшыся, далі яму грошай на першы час: пакой, мэтро, толькі ня еш у макдональдсах, і ня пі, галоўнае, ня пі, сынок. А ён і ня піў, наколькі можна ня піць у гэтай краіне, спраўна дасылаў дахаты лісты, заўсёдны ляканізм якіх кампэнсаваўся амаль дзіцячым аптымізмам: Даражок кожнага разу імкнуўся аздобіць сваё кароткае пасланьне якой-небудзь яскравай дэталяй, кшталту памады на гальштуку шэфа, і з дапамогай гэтага няхітрага падману ўдала, як яму здавалася, падтрымліваў у бацькоў стан душэўнае раўнавагі. Ён нават тэлефанаваў у Неглыбокае раз-пораз з паштамту; па-першае, там, адлюстроўваючыся ў шматлікіх кабінках, сядзела за шкляной перагародкай вельмі прывабная дзяўчына, якая пазірала на Даражка з інтарэсам, а па-другое, самі гэтыя кабінкі... Паклаўшы слухаўку, Даражок звычайна не выходзіў, а заплюшчваў вочы й некалькі хвілінаў сядзеў у цудоўным задушлівым паўзмроку – вялізная лічба на плексыглясавай дзьверцы засланяла Даражка ад позіркаў звонку, захінала сваім фігурным ценем, ён пачуваўся як дома й сядзеў у кабінцы да першага грубага грукату.

Цішыня ў пакоі цудоўным чынам працягвалася. Даражок чуў адно пошум дрэваў за вакном ды клявішныя каляратуры птахаў. Ён асьцярожна перавярнуўся на бок і падумаў, што людзі яму відавочна супрацьпаказаныя. Ні ў Неглыбокім, ні тут, у сталіцы, здымаючы пакой у някепскіх па вялікім рахунку людзей, ён не адчуваў сябе так утульна, як у тэлефоннай кабінцы. У гэтай паўпразрыстай труне ніхто не вымушаў яго ні да чаго – і як прыемна было ўсьведамляць, што шчасьлівае таемства адзіноты адбываецца ўпрытык з тэлефонным апаратам, з тым самым прыстасаваньнем, пакрытым лакам сотняў тысяч дотыкаў, крывадушным, распухлым і чорным, як неглыбоцкі попік. З тэлефонам, які, нібы зводня, утварае чалавечыя калектывы. Ён падумаў, што няблага было б пайсьці ў газонакасільшчыкі – лепш штодзень адчуваць на сваім цемені нянавісьць, чым пяшчотную руку калектыва – на вуснах. Людзі, якіх мы не выбіралі сабе ў сябры, вымушаюць нас да неўласьцівых нам дзеяньняў і прымушаюць адказваць ім тым жа. Гэта й называюць ўзаемінамі.

28.

Іншая справа – людзі няісныя. Даражок любіў выдумваць людзей і гутарыць зь імі. Часта, зачыніўшыся ў сваім пакоі й з агідай слухаючы, як хорам рагоча гаспадарская сям’я ад казыткі чарговага кавээну, ён, дыхаючы часта-часта, як дварняк на сьпёцы, ня маючы моцы ў нагах дабрацца да ложку й выратавальнага супрацьгазу падушкі, прысланяўся ілбом да дзьвярэй і прыдумваў, прыдумваў, уяўляў: міліцыянтаў, сакратарак, бандытаў, мастакоў, прастытутак, дырэктарак кінатэатраў, прыбіральшчыцаў, прыдумляў сабе братоў і жонак, сыноў і дачок, выклікаў зь нябыту неімавернага асабістага лекара, або ўласнага ката, або фанабэрыстага шэфа, зь якім зараз жа давядзецца размаўляць, – прамінала хвіліна, і ў пакоі зьяўляліся іхныя дзіўныя постаці, якім было адведзена на жыцьцё роўна столькі часу, колькі зь імі жадаў гаварыць іхны стваральнік; Даражок пачуваўся ў гэтых гутарках надзвычай упэўнена, яго нават п’яніла тая нечаканая лёгкасьць, што нараджалася ў словах і гэстах; бадай, у гэтым сьвеце яго лічылі цынічным балбатуном. Але за сьцяной зноў ванітавала ад сьмеху ягоных гаспадароў, убогія, бляклыя галасы паўтаралі і абсмоктвалі нейкую пошласьць – вось хто быў напраўду жывы, вось хто быў рэальнасьцю. А здані зьнікалі – як не было.

29.

Між тым час ішоў, на думках Даражка, бы пячатка на афіцыйнай паперы, стаў усё мацней праступаць вобраз першай ранішняй цыгарэты. Трэба было падымацца, але ён не сьпяшаўся. Спачатку яму ў галаву прыйшла падказаная ўласным целам дурнаватая фантазія наконт дыктатара адной няшчаснай краіны, які найвышэйшым указам пад страхам сьмерці забараніў народу спраўляць натуральныя патрэбы: сам дыктатар, геніяльны параноік-герантафіл у пагонах, загадзя паклапаціўся пра адпаведныя “удобствы” ў сваім кабінэце й толькі пасьміхаецца з тэлеэкранаў, а людзі, жылая плошча якіх пашырылася такім неверагодным чынам, дзякуюць правадыру за мудрасьць: затое цяпер на вуліцах ніхто ня мочыцца, і ёсьць куды ставіць закаткі на зіму. Знаходзяцца незадаволеныя, ладзяць сядзячыя пікеты... Што ж, большасьць насельніцтва неўзабаве па-майстэрску авалодвае навукай патаемнай дэфэкацыі й раніцай у нядзельку, як сьлед аблягчыўшыся ў замаскаваны пад урну з прахам продкаў унітаз, ідзе граміць сраных адшчапенцаў. Даражок ускочыў з ложку й кінуўся ў прыбіральню. У кватэры ўжо нікога не было, гаспадары сышлі на працу. Гэтая пустая трохпакаёўка магла бы быць ягонай.

Ніхто б не назваў яго правінцыялам – ён шмат бываў у сталіцы яшчэ дзіцёнкам, далоні ягоныя памяталі сьлізкую шыю аблупленага атракцыённага каня ў гарадзкім парку адпачынку, у вачах яшчэ ня згас залаты бляск навюткіх, рудых пяцікапеечных манэтаў, на якія яны з бацькамі разьмянялі калісьці цэлы рубель, гэта было ў дзень адкрыцьця сталічнага мэтро. Потым ён некалькі год вучыўся тут, прагна, не разжоўваючы, заглынаў гарадзкія спакусы, ёй не было яшчэ сямнаццаці, хаця выглядала на ўсе дваццаць два, салаты з кніг пад гарэлачным соўсам, неахайна расфасаваная чалавечына, знаёмыя маці, у якіх ён жыў, выправаджвалі яго з дому, калі прыходзілі госьці. Клюбы, кавярні; неглыбоцкія білі яго кожнае лета. Даражок скончыў вучобу аброслы знаёмствамі, як ліхтарны слуп на прыпынку – аб’явамі. Раней кожны зь іх быў сябрам, потым інфляцыя часу, найвышэйшай, найкапрызьлівай інстанцыі, за некалькі нікчэмных год ператварала былую экзальтаванасьць у пыл. Ён выцер накрыўку ды выйшаў. У лазьніцы проста на падлозе стаяў пусты слоік, дзе спаў стары, зьняможаны павук. Побач на падлозе бялелі плямы пены для галеньня, у якіх варушыліся чорныя валаскі.

30.

На гэты раз ён прыехаў у сталіцу са спадзяваньнем, што былыя сувязі страчаныя і ніводныя з вачэй гэтага места не пазнаюць у ім колішняга Даражка... Як бы ня так! Ужо на вакзале ён спаткаў Драпковіча й прачнуўся праз тыдзень у таго дома перад тэлевізарам, з вывіхнутай рукой і талеркай халодных пяльменяў на каленях. Потым была кароткая перадышка, Даражок цьвёрда зарокся пазнаваць каго б ні было, і ўсё ж здараліся дні сапраўдных аблаваў, калі яму даводзілася даваць чужыя нумары тэлефонаў, уцякаць праз форткі ў прыбіральнях, шукаць чорныя хады ў гэтай шахматнай гульні, дзе ўсе фігуры белыя. Часам здавалася, што ўсё скончана, але спатрэбілася вясна, каб ён пачаў хадзіць па вуліцах спакойна. І аднак жа сталіца была раем у параўнаньні зь Неглыбокім, хаця яно й называлася райцэнтрам – там у іх дома, у двухпакаёвай кватэры, рабілася немавед што: у лядоўні жыў Канстанцін Цімафеевіч, а над ім у маразілцы – ягоная жонка Кацярына Андрэеўна, у духоўцы пліты – шматдзетная сям’я Арцыбашкіных, тэлевізар займаў вэтэран унутраных органаў, а таксама іх інвалід Засімчанка, а крыштальныя вазы зьмяшчалі братоў Рубіцкіх. Калтуноў сьціпла жыў у хлебніцы. Усе яны пісалі біяграфію Даражка, падрабязную, ілюстраваную, з багатым фактычным матэрыялам, аўтарскі калектыў у дзесяць тысяч душ. Ён задыхаўся там, ён знайшоў адмычкі да іхных пытальнікаў і зьбег туды, дзе былі патрэбныя іншыя героі. Туды – у сталіцу. Даражок выштурхнуў з роту на бруднае дно ванны сіне-белае месіва й раптам заўважыў прусака, які лез па сьцяне. Пальцы міжволі пстрыкнулі – і прусак як куля працяў друзлае павуціньне на дне слоіка. Даражок хмыкнуў і выключыў сьвятло.

31.

Сёньня Даражка чакала чарговая кантора з тых, дзе ён мог бы знайсьці сабе заробак. Дагэтуль яго паўсюль сустракалі ласкава, вакансіяў было шмат. Выходзіў старшы мэнэджэр, пачынаў распавядаць пра абавязкі й выгоды, бачыў лагодны, шчыры твар Даражка, які то захоплена ківаў, час ад часу задаючы ўдакладняючыя пытаньні, нязьменна ў цяперашнім часе: “Значыць, я мушу а пятай... А я, значыць, еду ў банк і...”, то напускаў на сябе сур’ёзнасьці й, праціраючы вочы, горка прамаўляў: “У вас занадта высокая, як для мяне, зарплата...” – і старшы мэнэджэр распаляўся, і маляваў схемы, і рваў аркушы з блякноту, і знаёміў з супрацоўнікамі, а Даражок усьміхаўся, быў з усімі ветлівы і ў той жа час карэктна кампанейскі, потым паціскаліся рукі, прызначаўся на заўтра час афармленьня дакумэнтаў, Даражок даваў – “на ўсялякі выпадак!” – нумар тэлефону Драпковіча й бясьсьледна зьнікаў. Празь некалькі дзён Даражок дамаўляўся па тэлефоне аб сустрэчы з гаспадаром вялікага офісу, чалавекам з маркотным голасам, што сьведчыла пра ягонае багацьце, і празь некалькі гадзін у жыцьці Даражка зьяўлялася сакратарка, якая ішла за высокія дзьверы дакласьці. “Барыс Міхайлавіч прыме вас празь пяць хвілін...” Даражок праваджаў юрлівым позіркам яе загарэлыя, глупыя ногі, уцягваў у сябе воблачак водару парфумы, і не пасьпявала сакратарка сесьці за стол, як на крэсьле перад ёй сядзеў сьлед Даражка і кашляў проста ў твар, а нядаўні наведнік ехаў сабе ў маршрутцы й ціха цешыўся з таго, што так спрытна ўратаваўся.

32.

Ён выйшаў з дому, калі ўжо прыпякала; трое катоў праводзілі яго насьцярожанымі вачыма. Зазвычай на лаўцы сядзелі вечныя, велічныя й старажытныя, як руіны Парфэнону, бабулькі – зрэшты, каты, што занялі іхнае месца, выглядалі ня менш салідна. Не было відаць і дворнічыхі, зь якой Даражок заўсёды вітаўся. Між ідыёцкіх рознакаляровых пысаў іншамарак стаяла некалькі пустых бутэлек з-пад шампанскага. Даражок дастаў цыгарэту; высьветлілася, што ён забыў запальнічку. Аднак вяртацца не хацелася, надта ўжо прыязнай была зь ім сёньня вуліца. Змрочныя думкі пра тэлефонную кабінку на паштамце пакрысе зьнікалі – усё ж моцна прыкутыя дзьвюхногія да зьменаў прыроды, варта сонцу зьявіцца, і можна здымаць вяроўку. Нырнуўшы ў зялёнае, нешта рэпэтавалі птахі. Даражок не дайшоў яшчэ да крамы, а ўжо забыў пра газонакасільшчыка й пра Драпковіча – пагатоў, і ля крамы людзей чамусьці не было, хаця там зь сямі гадзінаў штодня таўкліся ведама хто. На тым баку вуліцы, як цалкам скончаныя скульптуры, віднеліся штабелі пліткі. Даражок прайшоў далей, запаліць трэба было зараз жа, інакш – катастрофа, сьмерць, выгнаньне. Нечакана для сябе самога ён усьміхнуўся, але тут жа сьціснуў вусны і аглядзеўся вакол. Ніхто тут ня мусіць бачыць ягонай усьмешкі. Абапал алеі нясьпешна пагойдваліся дрэвы. Раз-пораз яму здавалася, што між дрэваў зьяўляецца нечая постаць, але ніхто так і ня выйшаў яму насустрач. Пасярод дарогі над раструшчаным пачкам печыва, якое, відаць, нехта выкінуў з вакна машыны, нэрвова ківаў галавой голуб. Даражок спыніўся ля пешаходнага пераходу, дачакаўся зялёнага сьвятла й падыйшоў да прыпынку. Зубы на рэклямным шчыце заклікалі да карыесу.

– Запальнічкі ня будзе ў вас? – сказаў Даражок ў цёмнае адчыненае вакенца шапіку й сунуў цыгарэту ў рот. Прадавачка яго ведала: не па імені, не, толькі ў твар. Яны пасьміхаліся, бывала, адно адному: навошта? Ён пачакаў, потым дастаў з кішэні дробязь. Словы пра запальнічку прагучалі неяк недарэчна, не пасавалі яны неяк гэтай раніцы. Даражок прыгнуўся й зазірнуў у шапік, гатовы вось-вось апынуцца вочы ў вочы з прадавачкай, якая, мусіць, зараз пад прылаўкам, ды не: нікога там не было, толькі чырванела запальнічка побач з касавым апаратам. Даражок ужо працягнуў руку, але тут за шапікам пачуліся грузныя крокі, ён імгненна вярнуў запальнічку на месца й нават міжволі схаваў рукі за сьпіной. Птахі сьпявалі гучна, нібы недзе ў Неглыбокім. Крокі паўтарыліся. Даражок абыйшоў шапік, ужо апранаючы на твар патрэбны выраз. Але і там нікога не было. Зь вялізнай разламанай картоннай каробкі выскачыў кот і кінуўся ў кустоўе. Даражок вярнуўся, запаліў і пайшоў да мэтро пехатою.

“Усё зразумела”, – падумаў ён, падыходзячы. “Усё, усё зразумеленька. Людзі-коткі. Галівуд. Мне, як заўжды, не пашанцавала”. Аднак катоў ён болей не спаткаў. Мэтро было прахалодным, Даражок атрымаў па левым калене, калі паспрабаваў прайсьці бясплатна – ён абыйшоў турнікеты бясьпечным шляхам і прысеў на лаўку у цэнтры плятформы. У яго было такое адчуваньне, што цяпер ноч і ён чакае апошняга цягніка. Аднак была раніца, і калі ён і мог куды-небудзь адсюль зьехаць, то толькі з глузду. Гадзіньнік добрасумленна паказваў час. Калі Даражок хацеў пасьпець на сустрэчу, яму трэба было сьпяшацца.

Ён вярнуўся наверх, прайшоў па Абрыкосавай, зьвярнуў на Вінаградную, пастаяў у ценю на Цяністай. На вуліцах былі прыпаркаваныя машыны, блішчэла шкло, віселі расклады працы крамаў і прадпрыемстваў. Зьнерухомеў тралейбус у тралейбусным парку (мэханік, гад, пераблытаў правады). Застыў з раскрытымі абдымкамі перад школай экскаватар. Імкнуліся ўкусіць сябе за хвост сьцягі на афіцыйных установах. Паўзла кудысьці рака. Абурана азіраліся вакол помнікі. У горадзе гаспадарылі сонер і ветра. Плястмасавыя крэслы стаялі на століках у непрыстойных позах. І толькі вучоны хамяк Сапіенс кудысьці падзеўся.

Ад станцыі да плошчы пешшу – тры гадзіны. Даражок ішоў, зусім ужо вар’яцеючы, прысаджваўся на лаўкі, прыпальваў, карыстаючыся чырвонай запальнічкай, скрадзенай у прыватнага прадпрымальніка Губанава, крочыў па тратуары, строга выконваючы правілы дарожнага руху. І толькі на мосьце ня вытрымаў, спыніўся, стаў на бэтонную тумбу й закрычаў у горад:

– Аўтара! –

– як быццам ён так ужо хацеў аўтара. На скрыжаваньні Даражок павярнуў туды, дзе месьцілася кантора – ён зьбіраўся сёньня быць там, гаварыць, дыхаць, пакідаць сьляды на падробным паркеце. Каля пад’езда стаяла раскошная, як маладая афрыканка, машына. Даражок асьцярожна ўвайшоў, нават пагрукаў перад тым як увайсьці ў прыёмны пакой. Але нарвацца на вокрык у гэтым горадзе было ўжо немагчыма. Па прыёмным пакоі кружляла звонкая муха. Ён, парыпваючы падэшвамі, прайшоў у кабінэт. На стале ляжаў адгорнуты блякнот, і ў ім, сярод мноства выдуманых, няісных прозьвішчаў і імёнаў, аптэкарскім почыркам было выдрапанае і імя Даражка. Спазьніўся на дзьве з паловай гадзіны. Аднак гэта было ўжо няважна. Толькі цяпер ён зразумеў, што застаўся ў горадзе абсалютна адзін.

33.

Сто разоў уяўляў сабе тэрарыст Ягорка, як кідае бомбу ў царскі экіпаж, аднак у вырашальны момант разгубіўся, зьняў капялюш ды пакланіўся па-рабску ў пояс танаванаму шклу вокнаў – і пашыбаваў прэч, праклінаючы сябе; утапіў пякельную машынку ў ставе на Патрыяршых, вярнуўся ў свой стылы пакойчык на Мойцы ды павесіўся на кальсонах. Тысячу разоў думаў калісьці Даражок пра тое, што ён зробіць, калі патрапіць у рай адзіноты, а цяпер усё пайшло неяк наперакасяк, і зьдзяйсьненьне самага важнага, здавалася, можна лёгка пакінуць на бясконцае потым – пасьпеецца – а цяпер дазволю сабе адпачыць. І былі ягоныя дні занятыя дзіўнымі й дробязнымі справамі, і горад быў вялікі, пакорлівы й паслужлівы; і Даражок марнатраўнічаў, як хацеў. Пра тое, што Яны могуць раптам вярнуцца, думаць неяк не хацелася; гэтак ня хочацца ў выходны дапускаць існаваньне панядзелка, гэтак у ложку з жанчынай ня верыш, што яна можа ад цябе калі-небудзь сысьці. Вечная нядзеля, пэрманэнтнае сьвята; вясельны абед на адну пэрсону.

Што ён рабіў у першы тыдзень сваёй доўгачаканай адзіноты, ён, Даражок, шчасьлівы й трохі зьбянтэжаны ўладальнік уласнага гораду, нібы незабыўны ад самага дзяцінства Кармадзі з кнігі “Прадаецца плянэта”? Сьнедаў у “Італьянскім куточку”, на адкрытай тэрасе, абедаў у малой залі рэстарацыі “Патсдам”, вячэраў у “Таджыцкай кухні” – сам сабе кухар, сам афіцыянт, сам кліент. За першыя два дні паглядзеў усё тое модна-жорсткае кіно, на якое калісьці не ставала грошай. Пераспрабаваў мора цыгарэтаў і ўрэшце спыніўся на “Лакі страйку”; адзін дзень Даражок не паліў зусім – абкурыўся паганымі й дарагімі цыгарамі. Пасядзеў у прэзыдэнцкай ложы на стадыёне. Лянотна пагартаў шыкоўныя выданьні ў “Сьвеце кніг”, аднак жаданьне чытаць, дагэтуль дастаткова моцнае, зьнікла як і не было, і Даражок, пазяхнуўшы, падумаў: “Потым”. Нічога не чапаючы, пахадзіў па некалькіх незачыненых кватэрах у цэнтры, неўзабаве ўсё ж ня вытрымаў: пакахаўся зь нечымі ачмуральна-кужэльнымі майткамі, асьцярожна выцершы за сабой; сунуў у кішэню суворага выгляду пісталет, аглушыўшы вечарам таго ж дня ў парку сям’ю разамлелых ад цішыні качак (страляў ён, натуральна, не па птахах, а па піўных келіхах, выстаўленых на каменны парапэт – сем стрэлаў, і ўсё міма); пасадзіў на плячо зусім нерэальнага нават у гэтай казцы ручнога ворана, які еў асірацелых прусакоў у трохпакаёўцы каля цырку; ахайна, строга захоўваючы пасьлядоўнасьць, праз роўныя прамежкі часу перакалаціў малатком дваццаць восем гліняных галоваў, раскіданых па нечай майстэрні; у другой майстэрні натрапіў на надзіманага чалавека, фігуру якога складалі штук дваццаць вялізных поліэтыленавых пакецішчаў: усьмешка, рот, вочы, нос, рукі й гэтак далей; гуляў у нейкае падабенства сквошу сам з сабой на могілках, прайграўшы ўсе партыі; зрабіў на цэнтральнай плошчы вогнішча з газэтаў (думаў, атрымаецца вялікае), падняўся на трыбуну й доўга стаяў, выкінуўшы руку ў фашыстоўскім прывітаньні (з трыбуны вогнішча выглядала убога); накарміў нейкага зусім ужо лядашчага ката дэлікатэсамі й ледзь уцёк ад зграі ягоных суродзічаў, якім заставалася, відаць, няшмат часу, каб навучыцца самім пранікаць у запаветныя сховы; патрынькаў трохі на “Фэндэры”; перапіў абсэнту і глупым чынам заснуў на падлозе ў адзьдзеле цацак самага буйнога супэрмаркету.

34.

Спачатку Даражку было жудкавата адчуваць сьпінай гэтыя скіраваныя штохвіліны толькі на яго н і ч ы е позіркі – можа, таму ён гэтак імкнуўся рабіць як мага болей шуму, можа, таму ён стараўся ні на імгненьне не заставацца цалкам цьвярозым.

Жыў ён цяпер у сьціплым, але чыстым, як правінцыйны бардэль, гатэлі “Пераможца” – і ўсё таму, што тут некалі, падчас ягонай вучобы ва ўнівэрсытэце, спыняўся сам Эліс Найтмар, ужо ў тыя дні занадта стары й незапатрабаваны, каб граць дзе-небудзь яшчэ, апрача як у гэтым горадзе; Дзядзьку Найтмара ў сталіцы памяталі хіба што толькі саракагадовыя пярдуны, а вось у Неглыбокім яго круцілі на кожнай дыскатэцы. Дзядзька Найтмар даў тады адзін канцэрт у Палацы спорту, на які Даражок хадзіў з Драпковічам і ягонай сяброўкай, але ў памяці засталося газэтнае: “Эліс Найтмар, рок-зорка 70-ых, будзе начаваць у нумары 79 гасьцініцы “Пераможца”. Цяпер Даражок спаў на тым жа ложку, на якім дрых калісьці СупэрАнкл. Калі гэта было? Піць абсэнт, глядзець зь сёмага паверху на тое, як Даражокбург падстаўляе плечы травеньскім маланкам, уварочвацца ад пранізьлівага погляду ворана. Яны ня вернуцца. Ніколі.

35.

У сераду Даражок напісаў першую карціну, адшукаўшы патрэбныя прылады ў адным сьмярдзючым падвале: свой аўтапартрэт – атрымаўся нехта падобны да маладога Ганібала Лектара. Ён павесіў карціну ў пакоі, дзе калісьці жыў Драпковіч, – палова дня была патрачаная Даражком, каб узламаць дзьверы. Раніцай наступнага дня Даражок сабраў па некалькіх буціках стос рэклямных картонных хлопцаў з дэзадарантавымі ўсьмешкамі й расставіў па ўсёй вуліцы Молатава – узьняўся вецер, некаторыя пападалі, зьбіваючы астатніх. Увечары ён паглядзеў тэлевізар: Арафат быў хутчэй жывы, чым мёртвы, вёска адраджалася, а апазыцыя занепадала, і людзі адзначалі свае маленькія перамогі, і горад, гаспадаром якога быў цяпер Даражок, здаваўся на экране больш рэальным, чым насамрэч. У інтэрнэце спрачаліся, каму быць трэнэрам сборнай краіны па футболе. На наступны дзень Даражок патэлефанаваў бацькам у Неглыбокае. Слухаўку ўзяла маці: сам зьдзіўляючыся, ён пачаў вярзьці нешта пра падвышэньне заробку, а тая, нібы адчуўшы перагар з сынавага роту, завяла вечную сваю песьню: ня пі, ня пі. У суботу Даражок загрузіў тое-сёе ў новенькі пікап і паехаў да кальцавой дарогі. Сонца імчала наўздагон; воран безуважна паглядаў у люстэрка задняга агляду. Зьлева зьявіліся аграмадзіны шклозаводу – Даражок не зьмяншаючы хуткасьці разьвярнуўся й паехаў назад да гораду. Указальнік на ўзбочыне выглядаў дзіка, яшчэ глупей – бэтонныя літары “Сардэчна запрашаем!”, што стоўнхэнджам грувасьціліся на ўзгорку.

Тэлевізар ён цяпер глядзеў штодня. У нядзелю Даражок кінуўся галавой уніз з вакна нумару 79, але потым ачуняў, сеў на падваконьне, паглядзеў з сорамам на распасьцертае ўнізе цела са знаёмай патыліцай, махнуў рукой: “Каты зьядуць” і вырашыў, што заўтра ўсё будзе па-іншаму. Карыстацца дык карыстацца.

36.

Гэта адбылося раніцай панядзелка ў фае; яшчэ на прыступках Даражок, нібы дасканалая жывёла, адчуў: за ноч тут нешта зьмянілася. Ён пастаяў крыху наверсе, скідваючы попел у кветкавы гаршчок, насьцярожаны ягоны позірк пераходзіў ад патрыятычных пано на сьценах да стойкі адміністратара, ад шкляных дзьвярэй, што вялі ў рэстарацыю, да цёмнага правалу калідору зьлева, з муміфікаваных пальмаў на нізкую столь, з пустэчы на пустэчу, зь нішы на нішу. Уначы прайшоў дождж, дзень пачынаўся неахвотна, шэра, у фае гарэла сьвятло, робячы вуліцу за празрыстымі ўваходнымі дзьвярыма яшчэ больш бясколернай; было такое ўражаньне, што на двары кастрычнік. Даражок зрабіў некалькі крокаў уніз, пагасіў цыгарэту й пабачыў іх – Сьляды.

Так, чарада зусім невялікіх сьлядоў ад мокрых і гладкіх падэшваў цягнулася ад уваходу да стойкі адміністратара, а затым аддалялася ў бок рэстарацыі. Сьляды пасьпелі трохі падсохнуць; па краёх іх цямнела ломкая корачка вулічнай гразі. Даражок добра памятаў, што лівень, магутны й кароткі, якія часта бываюць напрыканцы траўня, пачаўся не раней чым апоўначы, разбудзіў яго на некалькі страшных хвілінаў; да гэтага некалькі дзён было пагодна й суха – так што Даражку сьляды належаць ніяк не маглі. Ён узьняў падбародзьдзе й драпежна панюхаў паветра ў пошуках Другога.

37.

Асьцярожна, на дыбачках, рушыў у накірунку рэстарацыі, спыніўся перад дзьвярыма, зазірнуў. Там нікога не было; чыстыя столікі пад белымі абрусамі ў вяршках сурвэтак чакалі наведнікаў, блішчэлі рытуальныя пары нажоў і відэльцаў. Рызыкуючы быць засьцігнутым зьнянацку, Даражок прайшоў у цэнтр, абвёў вачыма падлогу. Сьляды прывялі яго да барнай стойкі – на ёй стаяў кубачак зь недапітай кавай, вакол якога шныралі мурашы крошак. Ён дакрануўся да кубачку – парцаляна была яшчэ цеплаватай.

Далей сьляды губляліся, але Даражок, зазірнуўшы за стракатую фіранку, знайшоў новыя дзьверы. Відавочна, існаваў яшчэ адзін шлях наверх, да нумароў, і Другі скарыстаўся менавіта ім. Кароткі калідор прывёў Даражка туды, дзе ён сёньня ўпершыню адчуў нябачную прысутнасьць Другога – да пляцоўкі перад ліфтам.

Нумар за нумарам, трымаючы ў вадной руцэ бутэльку каньяку, а ў другой – незараджаны пісталет, Даражок дасьледваў гатэль. Некалькі разоў яму здалося, што ён напаў на сьлед: у трыццаць пятым быў падазрона неахайна засьцелены ложак, у саракавым – адчыненае вакно, у пяцідзесятым з крану ліўся тонкі струменьчык вады, аднак, выходзячы адтуль, Даражок чамусьці ўсё адно быў упэўнены, што сюды ўжо тыдзень ніхто не завітваў: у пакоях панаваў халодны і абыякавы дух бязьлюдзьдзя. Урэшце ён апынуўся на апошнім паверсе, выйшаў на балькон і выкінуў пустую бутэльку ўніз. Стаяў ён там даволі доўга, узіраўся ў вільготны й нерэальны горад, пакуль у ягоных вушах не зьявіўся знаёмы шум натоўпу; Даражок глядзеў на горад з заплюшчанымі вачыма: людзі беглі да гатэлю нібыта на штурм, пераскокваючы праз агароджы, перакульваючы машыны й бэтонныя урны, той-сёй трымаў у руках сьцяг, і ставілі да сьценаў пажарныя лесьвіцы, і цягнулі абложныя прылады, і даражокбургцы лілі на гэты охлас кіпячую смалу.

Другі, відаць, пайшоў дасьледваць горад, і паляваньне зацягнецца.

Даражок спусьціўся ў свой нумар, ногі ўжо слаба трымалі яго, ён кінуў пісталет на тумбачку і ў поўнай зьнямозе паваліўся не здымаючы чаравікоў на канапу. Дзьверы лазьніцы адчыніліся, адтуль выйшаў маленькі, не раўнуючы курдупель Цахес, чалавек. Казённы гасьцінічны ручнік быў яму як рымская тога, а болей на чалавеку нічога не было.

– Я разумею, што гэты нумар на аднаго, – прамовіў Другі, кінуўшы на Даражка хуткі позірк. Даражок хацеў падняцца, але ня здолеў.

– Але адміністратарка сказала, што ўжо два гады яго выкарыстоўваюць як двухмясцовы, – незадаволеным рыпучым голасам працягваў маленькі, нібыта пярэчачы справядлівым пратэстам Даражка. – Так што ўсе прэтэнзіі да яе.

38.

– Зрэшты, – Другі зьняў ручнік, чакальна паглядзеў на Даражка, няўхвальна ўздыхнуў і павярнуўся да таго сьпінай. – Зрэшты, ніякіх клопатаў вам я не ўчыню. Мяне цалкам можна трохі пацярпець. Пагатоў, заўтра я адсюль зьязджаю.

Даражок рабіў намаганьне за намаганьнем, каб нарэшце адарвацца ад канапы, але ногі ягоныя зрабіліся нібыта ватныя, і рукі ніяк не хацелі слухацца. Скарыўшыся, зь цяжкасьцю варочаючы языком, ён мацюгаючыся паспрабаваў высьветліць, што ж здарылася. І дзіўна, невыносна дзіўна было зноў скарыстоўваць сваё цела для такога забытага занятку, як маўленьне – Даражок быццам гаварыў на той мове, на якой даводзілася размаўляць у апошні раз шмат гадоў таму. Паступова, аднак, словы пачалі давацца яму ўсё лягчэй. Другі цярпліва слухаў, абсалютна не зьдзіўляючыся, і апранаўся – паволі, акуратна, і Даражок пакрысе разумеў, што Другому ягоны аповед не падаецца ні трызьненьнем, ні праўдай. Другі слухаў і раз-пораз кідаў вострыя позіркі паверх галавы Даражка, туды, дзе ляжала на століку адрасная кніга.

– Прамінула тры дні, як горад быў узяты, а частка ягоных жыхароў усё яшчэ нічога ня ведала пра гэта, – сказаў Другі, укруціўшыся ў пінжак і здалёк паказаўшыся люстэрку. – Гэта з аповеду Арыстотэля пра захоп Вавілону пэрсамі. Я, прынамсі, бачыў тут людзей, і даволі шмат. Вось, напрыклад, афіцыянтка ў рэстарацыі гэтага мілага гатэлю. Сапраўдны анёл. Аднак я дапускаю, што пры пэўным поглядзе на рэчы гэтае места (не такое ўжо, трэба сказаць, вялікае – даводзілася мне бываць і ў гарадох паболей) цалкам можа падацца бязьлюдным. Нічога дзіўнага. Людзі, людзі... А мы з вамі хто? Ня трэба так скептычна ставіцца да сваіх суайчыньнікаў – сярод іх трапляюцца вельмі дастойныя асобы. Спадзяюся, вы ня гадзілі на вуліцах і выкідалі недапалкі выключна ў сьметніцы? А то вашая адзінота тут ніяк ня можа служыць апраўданьнем для таго, каб какаць на праезджую частку. І раз ужо мы з вамі тут толькі ўдвух, як вы мне распавялі толькі што, то раю вам выкінуць гэта (Другі паказаў на пісталет) або схаваць да лепшых часоў. На ваш горад я зусім не прэтэндую, мне патрэбныя адно некалькі дзясяткаў квадратных мэтраў. І хочацца верыць, што ні ў якім выпадку вы не зьбіраліся страляць па чароўных катах, якіх, я бачу, у гэтым месьце вялікае мноства.

Пакуль Даражок, ня верачы сваім вушам, слухаў гэты зусім спакойным тонам прамоўлены маналёг, Другі прысеў на край фатэлю, пазяхнуў і раздражнёна дадаў:

– Людзі, людзі... Мяне мала хвалюе, ці маюцца яны тут. Мне трэба, каб яны зьявіліся Там...

Ён махнуў рукой у вакно, потым цапнуў з-за галавы Даражка адрасную кнігу й таропка яе пагартаў.

– Там... На вуліцы Ўзорнай, 2. Мне гэта вельмі трэба. Дарэчы, вы ня ведаеце: кавярня пад назваю “Вавёрачка” у цэнтры гэтай вашай Нінэвіі ўсё яшчэ існуе? Вы не спалілі яе, часам, у імгненьне трыюмфу чалавеканенавісьніцтва? Не? Выдатна. Цяпер слухайце ўважліва...

Другі нахіліўся над ложкам, і Даражок адчуў, як ён пахне. Ніякай серы.

– Мяне завуць Назар Мінус, і я хачу прапанаваць вам адну справу.

ЧАСТКА ЧАЦЬВЕРТАЯ

Сьвіст

39.

У адну з цудоўных красавіцкіх раніц 199... году, калі зімовае паліто раптам становіцца занадта цяжкім, а думкі – лёгкімі й заганнымі, студэнтка журфаку Іра Агіеўская пачула сьвіст. Гэты сьвіст, відавочна, быў прызначаны выключна для яе, бо йшоў аднекуль знутры яе сьвядомасьці й гучаў толькі ў ейнай, не пазбаўленай, дарэчы, ачараваньня, галаве. Спачатку ён быў ненавязьлівы, ціхі, Ірына нават падумаць не магла, у які кашмар гэта неўзабаве ператворыцца. Ужо назаўтра, варта было Ірыне прачнуцца, сьвіст загучаў удвая мацней, а ўвечары ёй ужо здавалася, што нехта нябачны штосэкунды насьвіствае ёй у самае вуха. Не, гэта было ня тое непрыемнае гудзеньне, на якое часам пакутуюць людзі з-за капрызаў ціску; гэта было сапраўднае жывое насьвістваньне, у меру фальшывае, ня вельмі мілагучнае – да болю знаёмы матыўчык, нешта такое з грамадзка-карыснага дзяцінства, музычная фраза, якая бадзёра пачыналася, крыху запавольвалася, абрывалася й тут жа гучала зноў. На трэці дзень сьвісту Ірына ўжо моршчылася, у яе разломвалася галава, яна патэлефанавала ў “Газэту №13”, дзе праходзіла практыку, сказала, што блага пачуваецца й ня прыйдзе сёньня, і сьвіст набыў зласьлівую радасьць.

Назаўтра яна зноў не пайшла на практыку; у пэўныя моманты ёй здавалася, што сьвіст становіцца цішэй, і тады яна замест адпачынку, ненавідзячы сама сябе, таропка спрабавала ўспомніць усё-ткі: адкуль жа гэтая знаёмая мэлёдыя. Марна – катавальны матыўчык жадаў заставацца інкогніта.

– Ну, табе проста трэба разьвеяцца, – трос галавой загадчык маладзёжнага адзьдзелу “трынаццаткі” Мацьвей, да якога Ірына мела патаемную сымпатыю і якому прызналася неяк пра свае праблемы. – Схадзі ў кіно, ці, лепей, у тэатр... Ведаеш, колькі цяпер маленькіх тэатраў новых, авангардных у горадзе паадкрывалася! Сёньня? Не, сёньня я не магу... А заўтра мне пра тралейбуснае дэпо пісаць... Схадзі вось з Жэнечкам...

Бацькі Ірыны, малаадукаваныя й баязьлівыя людзі, якія вельмі ганарыліся, што дачка абрала сабе такі пачэсны шлях у жыцьці, палезьлі з роспытамі, аднак пра сьвіст не паверылі, сказалі: ну, да лекара давай. Рэч у тым, што Ірына ня так даўно пісала для “Газэты №13” вялікі матэрыял пра адну рэлігійную сэкту, “Марсавы сёстры” яна называлася, ці як, і нацягала дахаты іхнай літаратуры, а бацькам нічога не распавядала – яны й спалохаліся за дачку. Ачмурылі сэктанты, вось у дзіцяці й вочы чырвоныя.

Маці, праўда, патэлефанавала знаёмай лекарцы, і Ірына, якая ўжо й сама баялася ня менш за бацькоў, цэлы тыдзень езьдзіла на край сьвету, з трыма перасадкамі, абсьледвацца. Аднак дактары паціснулі плячыма: здаровая. На дзясяты дзень сьвіст, між тым, стаў ужо папросту невыносны, сьвідраваў мозг, плавіў розум; Ірына на сьценку лезла. Яна круглыя суткі бавіла ў навушніках, начыненых разнастайным хардкорам; сьвіст практычна не даваў спаць... толькі пад раніцу ёй удавалася пагрузіцца на гадзінку ў хісткае забыцьцё. Рукі трэсьліся, позірк ня мог зачапіцца ні за людзей, ні за прадметы, Ірына гатовая была ахвяраваць любой часткай цела за тое, каб сьвіст нарэшце зьнік або стаў прынамсі цішэй. Яна піла транквілізатары, гарэлку, снатворнае й прадукцыю кампаніі “Панацэн”, аднак сьвіст бязьлітасна працягваў выядаць Ірыну знутры. І вось тады, калі Ірына цьвёрда вырашыла скончыць жыцьцё самагубствам, роўна празь месяц з пачатку гэтай незвычайнай, пачварнай хваробы, сьвіст нечакана стаў сьціхаць.

40.

Залік па практыцы яна, натуральна, атрымала; яе многія ведалі, яе любілі, яна ж падавала надзеі ў гэтым вялікім бандыцкім кабаку пад назвай “Айчынная журналістыка”, ня вельмі прыгожая, але абаяльная афіцыянтачка з талентам публіцыста, ад яе чакалі, што праз пару-тройку гадкоў яна пачне падаваць і буйныя, па-майстэрску прыгатаваныя стравы на замову патрабавальных дзяржаўных кліентаў. Аднак на іспытах узьніклі праблемы: Ірына заваліла адзін, другі, трэці, на пераздачу не прыйшла, і ўвосень стала вольнай як падхоплены ветрам пусты цэляфанавы пакет.

Празь некаторыя асаблівасьці арганізмужанчын у нашай краіне ў войска не бяруць; Ірына досыць лёгка ўладкавалася ў “Газэту №13”, тую самую, дзе праходзіла практыку, нармальна зарабляла, на даляглядзе віднелася магчымасьць паступаць наноў. Сьвіст не пакідаў яе, засеў недзе глыбока, вуркатаў ціхенька і ў параўнаньні з тым, што адбывалася з Ірынай той жахлівай вясной, яе цяперашняе існаваньне стала цалкам цярпімым; яна нават звыклася са сьвістам, ён ператварыўся ў непрыемнага, але заўсёднага спадарожніка яе жыцьця. Ціхі, ненавязьлівы сьвіст.

41.

Упершыню я пабачыў Ірыну на адной прэс-канфэрэнцыі, той самай, скандальнай, пра якую ведае кожны гарадзкі журналіст і нічога ня чуў ніводзін шараговы чытач. Я тады якраз уладкаваўся карэспандэнтам у “Газэту №78”, маленькую, пошлую – я адтуль зьбег праз два месяцы й дагэтуль не разумею, як мяне магло туды занесьці. Прэс-цэнтр, ледзь прыкрыты скамечаным дзяржаўным сьцягам, лянотна аддаваўся намесьніку міністра культуры, які брыдкім голасам распавядаў пра падрыхтоўку да гарадзкога сьвята. Ірына сядзела за круглым сталом, усім сваім выглядам дэманструючы, што яна поўная сілаў і энэргіі – упэўненая юная тыгрыца над абглоданай косткай мікрафону. Мне ж – я сядзеў у апошнім радзе, надзейна схаваўшыся ад тэлекамэраў за сьпінамі калегаў, “настаяшчых” журналістаў – было цудоўна відаць усю жаласьлівую фальшывасьць яе намаганьняў; раз-пораз Ірына падносіла ўказальны палец да вуснаў, нібыта задумаўшыся, і я разумеў, назіраючы за панічнай дрыготкай падушачак, што яна кусае сабе пазногці, моцна, да крыві. Намесьнік усё казаў ды казаў, задуха труціла любую жывую думку ў гэтым прапахлым страхам памяшканьні, мазаіка на сьценах нешта значыла, але што? Зь цяжкасьцю пралезшы ў дзьверы, у залі зьявіўся заўсёдны спазьніўца, стары камсамолец з “Газэты №5”, грузна прабег да зарэзэрваванага для яго месца, мімаходзь пагладзіў Ірыну па плячы – толькі я ў гэтым маўзалеі заўважыў, як уздрыгнула яна, як уцягнула галаву ў плечы, а потым, зь нечалавечым напружаньнем, зноў выпрасталася й паспрабавала самаўпэўнена пасьміхнуцца. Я ня слухаў, голас намесьніка быў для мяне толькі роўным і непрыемным гулам, я нічога не запісваў, дый навошта – у мяне ўжо меўся прэс-рэліз, дзе было пазначана ўсё патрэбнае. На каленях ляжаў блякнот, я ўпотай падняў да твару рукі й паглядзеў на іх – успацелая, бледная, нездаровага колеру арганіка з доўгімі лініямі жыцьця.

42.

Спачатку пытаньні задавалі фанабэрыстыя мэтры з газэтаў нумар адзін і два, потым пыхлівыя тэлекарэспандэнты. Па твары намесьніка блукала распусная ўсьмешка. Абводзячы прысутных адсутным позіркам, ён зноў гаварыў, журналісты ўцягвалі ягоныя лёгкія словы як дым і як дым выдыхалі, каб ніколі болей ня ўспомніць. Я скалануўся й паклаў рукі на калені.

– Сёлета мы вырашылі пашукаць новых формаў работы, – варушыў вуснамі намесьнік. – З мэтай зладзіць сёлетняе сьвята такім чынам, каб пазьбегнуць любых праяваў фармалізму. Каб ня толькі тыя грамадзяне, якія бачаць у надыходзячым – а нягледзячы на тое, што да сьвята яшчэ хапае часу, мы ўжо лічым яго надыходзячым, бо аб’ём работы наперадзе сапраўды калясальны і давядзецца напружана папрацаваць усім службам сталіцы – у надыходзячым, як я ўжо сказаў, сьвяце вечны сымбаль перамогі й імкненьня да дабрабыту кожнага насельніка нашага гораду, дый ня толькі яго, і я маю на ўвазе ня толькі прыгарад, і таму возьмуць у мерапрыемствах самы актыўны ўдзел, але і маладое пакаленьне, тое, што традыцыйна лічыцца не настолькі зацікаўленым у падобных акцыях, паставілася да гэтага сьвята як да свайго, уласнага. Мы хочам, каб сьвята атрымалася сучасным, сучасным ува ўсіх сэнсах. Таму мы рыхтуем жыхарам гораду некалькі сюрпрызаў, і паколькі гэта сюрпрызы, ня буду адкрываць усіх таямніцаў. Скажу толькі, што мы ўжо заключылі дамову з многімі маладымі музыкантамі і іншымі творчымі людзьмі, якія возьмуць удзел у афармленьні сталіцы й правядзеньні сьвяточных мерапрыемстваў. Напрыклад, з намі пагадзіўся працаваць адзін малады авангардны мастак, шырока вядомы ў маладзёжных колах, ён прапанаваў нам супрацоўніцтва, і мы не адмовіліся, больш за тое – гэтая ініцыятыва надзвычай нас усьцешыла. І няхай прадстаўлены ім праект неардынарны й незвычайны для нашага гораду, гэта маладзёжнае, новае мастацтва, спэцыяльная камісія міністэрства і аргкамітэт сьвята ўжо далі дабро... Мы падумалі – чаму б і не? Трэба даваць дарогу маладым, пагатоў надыходзячае сьвята – гэта і іхнае сьвята таксама, мы гэтага хочам, мы да гэтага імкнемся. Кожны ў гэты вялікі дзень знойдзе на вуліцах нашага цудоўнага гораду нешта сваё.

– Наступнае пытаньне, калі ласка, – вядучы прэс-канфэрэнцыі спадылба агледзеў залю. – Газэта №13.

43.

Ірына апусьціла руку й спалохана абвяла вачыма тэлекамэры. Мне падалося, што на нейкае імгненьне нашыя погляды сустрэліся. Журналісты глядзелі на яе з інтарэсам – многія ведалі, што здарылася зь ёй нядаўна, і па залі пайшоў перашэпт. Неўзабаве яна авалодала сабой і павярнула галаву направа. Намесьнік міністра адорыў яе бацькоўскай усьмешкай.

– Ірына Агіеўская, газэта нумар трынаццаць, – сказала Ірына ціха, а потым працягвала ўжо гучней. – У мяне адразу некалькі пытаньняў. Як будзе арганізаванае сьвяткаваньне ў аддаленых ад цэнтру мікрараёнах, ці плянуецца там праца канцэртных пляцовак і сьвяточных кірмашоў?

Ірына пацерла лоб. Перашэпт сьціх, залю апанавала цішыня. Намесьнік міністра пачакаў крыху, потым усьміхнуўся і ўжо набраў у рот паветра, каб адказваць, але Ірына, гледзячы проста яму ў вочы, загаварыла зноў:

– І ці плянуецца ўключыць у сьпіс сьвяточных расьлінаў кактусы? Жыхары ўскраіны вельмі любяць кактусы. Кактусы й пэдыгрыпал. Яны намазваюць сабачыя кансэрвы на кактусы й закусваюць такім чынам на кожнае, кожнае, кожнае сьвята. Сьвята-салата. Злучаныя Штаты.

Намесьнік зьдзіўлена ўтаропіўся на вядучага, той спахмурнеў і перавёў погляд на Ірыну, але наткнуўся вачыма на камэры й натужна засьмяяўся. Тыя, хто сядзеў перада мной, у адным парываньні павыцягвалі шыі, каб лепей бачыць тое, што адбывалася за круглым сталом, і я таксама падаўся наперад. А Ірына, прымружыўшы вочы, раптам залямантавала, і голас яе рваўся, як папера:

– І чаго будзе болей у надыходзячым сьвяце: кактусаў або відовішчаў? І колькі плянуецца спаліць цнатлівак на галоўнай гарадзкой плошчы? Якая будзе вышыня сьвяточнай шыбеніцы? Ці катуеце вы жонку кактусам? Ці адломваеце вы іхныя цьвёрдыя, мясістыя лісточкі з мягкімі й вострымі, як косткі варанай рыбы, іголкамі, і кладзеце яе на іх сьпінай, і хто назірае за вашымі дзеяньнямі праз шчыліну ў жалюзі? Ці хварэлі вы калі-небудзь на гаймарыт? Ці хварэлі вы калі-небудзь на гаймарыт? Ці хварэлі, ці хварэлі? Акварэлі! Акварэлі! Цынандалі? Вы любіце Брамса? Апошняе пытаньне: ці любіце вы Брамса? Адказвайце, прашу, ці любіце вы Брамса? Нашы чытачы хочуць ведаць: ці любіце вы Брамса? Як вы яго любіце? Вельмі? Надта? Наздвычайна? Моцна? Брамс! Брамс! Сукуленты!

Яна абхапіла галаву рукамі й затрэслася ў нямым крыку, а да яе ўжо лез праз стол Мацьвей, і вядучы прэс-канфэрэнцыі з асалодай біў Ірыну па шчаках, высякаючы зь іх вагонь, і халодная баба, якая сядзела побач, выкручвала Ірыне рукі, прыгаворваючы: “Гэта ў яе гістэрыка, гістэрыка, ня бачыце: гістэрыка, дайце ёй вады!”, а стары камсамолец і вечны спазьніўца з газэты нумар пяць лез Ірыне пад спадніцу й рохкаў: “Ёй не хапае паветра!”. Крыху паружавелага намесьніка міністра, на вуснах якога застыла бацькоўская ўсьмешка, пад рукі выводзілі з залі – я сутыкнуўся зь ім у дзьвярох, і ён чамусьці пагразіў мне пальцам.

44.

Як ні дзіва, і ў гэты раз усё абыйшлося, людзі ў нас жывуць добрыя, зразумець і дараваць могуць многае. Месяц Ірына прабавіла ў псыхіятрычнай лякарні, потым узяла яшчэ месяц за свой кошт – ёй спачувалі, яе шкадавалі, арганізавалі матэрыяльную дапамогу, дый прыкметаў вар’яцтва яна больш не дэманстравала – нармальная і здаровая, як пральная машына, маладая жанчына, ну хіба што сіневата-вугальныя кругі пад вачыма – з кім не бывае? Сьвіст, бадай што, зьнік, а можа, яго пасьпяхова глушылі няспынныя выбухі тых цудоўных ружовенькіх пігулак, якія Ірына піла па некалькі разоў на дзень; бацькі клапатліва дбалі пра тое, каб вазачка з чароўным зьмесьцівам на тэлевізары ніколі не пуставала. На наступны дзень пасьля таго, як ёй дахаты патэлефанаваў намесьнік міністра культуры і асьцярожна пацікавіўся яе здароўем, Ірына зноў выйшла на працу.

Прынята лічыць, што дзяржаўны чыноўнік – гэта заўсёды такі задышлівы, пузаценькі, вусаценькі свалачны бюракрат або жанчына з камсамольскай патыліцай і вачыма Маргарэт Тэтчэр. Ірына Агіеўская, маючы досьвед журналісцкай працы, даўно пераканалася, што гэта не зусім так. Чыноўнікі бываюць розныя. Напрыклад, даўным-даўна, яшчэ да сьвісту, Ірыне неяк давялося пісаць пра аднаго начальніка сярэдняй рукі. Ні ў каго б язык не павярнуўся назваць яго чыноўнікам. Нос каўкаскай работы, рост пад мэтр дзевяноста, высокі лоб, срэбра ў валасох, шляхетная худоба, доўгія й тонкія пальцы піяніста, непранікальныя вочы, якія заўжды глядзелі на любога суразмоўцу зь неперадавальна абаяльнай гіроніяй, уладны, з хрыпатцой, голас, моц, фізычная й духоўная, у кожным руху. А да таго ж – дарагі чорны гарнітур, нязьменны пунсовы шалік пад салідным паліто да самых костачак, пах сапраўднай мужчынскай парфумы, улоўны роўна настолькі, наколькі трэба... І галоўнае – масыўны пярсьцёнак на безыменным пальцы левай рукі ў выглядзе львінай галавы. Пра сябе Ірына адразу ж ахрасьціла яго Масонам – іншае слова тут не падыходзіла б. Кабінэт у Масона быў адпаведны, у ім хацелася павольна паліць, скручваючы шэрымі зьмейкамі дым, падслухваць чужыя таямніцы й заколваць ворагаў кінжалам. У куце чамусьці стаяла абцягнутая скурай канапа з падушкамі – ножкі высокія, узорчатыя, зь віньеткамі, – старая, антыкварная, відаць, рэч. Працоўны стол у Масона быў гэткі ж – двухсотгадовы, з чарнільніцай у форме чалавечага чэрапу, з ручкамі ў форме драконавых пашчаў. Ад вачэй Масона, ад водару ягоных цыгараў, ад усьведамленьня таго, што яны з Масонам у гэтым кабінэце сам-насам, Ірыне было неяк асабліва страшна й соладка, і замірала сэрца, і вільготна станавілася паміж ног, і цеснай апыналася кофта. Шторазу, ідучы пасьля гэтага на якоесьці заданьне, Ірына ўпотай спадзявалася, што й цяпер спаткае некага падобнага. Аднак масонаў яна больш не сустракала.

А гэты вось чыноўнік, да якога яна ішла сёньня пасьля вымушанага адпачынку, састарэлая на дзесятак год, млявая і аглушаная пігулкамі, быў быццам адмыслова змайстраваны паводле народных стэрэатыпаў.

45.

Звалі яго Іван Дзянісавіч, быў ён пляшывы й тоўсты, з вачыма як пасьля хабару. Непрыязна-зьдзіўлена паглядзеў на Ірыну, яна абыякава нагадала: “Дамаўляліся”, ён стомлена махнуў рукой на крэсла перад сабой і не прыкрываючы рот шырока пазяхнуў. Праўда, прапанаваў кавы, аднак Ірына драўляным голасам адмовілася, і ў сьвіных зрэнках начальніка зьявілася палёгка. Ірына ўключыла дыктафон, і начальнік паныла зарыпеў, нібыта пачаў надакучлівую малітву нейкаму нямогламу, а можа, ужо й няіснаму богу. Вочы ягоныя глядзелі, не міргаючы, на тэлефон, што стаяў на стале, і Ірыне на сэкунду падалося, што апарат рухаецца, аднак яна была занадта змораная і безуважная, каб думаць пра гэта.

Іван Дзянісавіч усё казаў, а дыктафон слухаў і запамінаў, і Ірына, якая сама сабе нагадвала ляльку, уявіла, як яна заплюшчвае вочы, і падыходзіць да края чагосьці, што ціха плёскаецца й цырчыць у нябачных жалабках; заносіць над гэтым нагу, ні на імгненьне не задумваючыся, што там: басэйн ці бездань, і няўклюдна апускаецца – вадкасьць. Не расплюшчваючы вачэй, яна пагружаецца туды з галавой, вадкасьць цёплая, трохі гусьцей за ваду, па закрытых павеках прабягае сьвятло – прынамсі, цёмна-фіялетавая смуга дзе-нідзе становіцца сіняй ад ягоных уколаў. Выбухі, якія гучаць у галаве Ірыны, пакрысе ператвараюцца ў нечы вясёлы сьмех, і яе падзеньне запавольваецца, аднак ёй хочацца пагружацца далей, глыбей, безнадзейней, і яна напружвае плечы й сьцёгны, каб націснуць на прыдонную тоўшчу вады, вымаліць у яе дазвол на тое, каб дасягнуць дна. Усё сканчаецца тым, што яна завісае недзе пасярэдзіне, загорнутая ў цёплую, цесную бязважкасьць.

– Я магу паказаць табліцы, – прамаўляе стомлена Іван Дзянісавіч, і яна вяртаецца ў прапахлы потам кабінэт, і згодна хітае галавой: так, так, пакажыце.

– Вось тут, усё згодна з законам. Усе правілы, улучна з найноўшымі зьменамі й дапаўненьнямі, – дадае чыноўнік, і Ірына зноў ківае.

Вярнуцца туды, дзе яна толькі што так цудоўна апускалася на жаданае дно, Ірыне не ўдаецца. Яна бачыць Івана Дзянісавіча як праз мокрае шкло. Насамрэч яна не разумее, што ён хоча ад яе. Яна баіцца толькі аднаго. Толькі аднаго. Каб сьвіст не паўтарыўся.

– Прабачце, – слаба ўсьміхаецца яна, таропка адкрывае сумачку й дастае ружовую пігулку.

Яна адчула, што нешта ня так, яшчэ калі трымала яе ў руках, – пігулка ня важыла анічога, хаця раней адразу ж надавала раскрытай далоні радасьць свайго ратавальнага дотыку. Чыноўнік гідліва паглядзеў на Ірыну, адвярнуўся й суха адкашляўся. Ірына пахіснулася, але ўтрымалася на месцы, паказала гэстам, што можна працягваць, і Іван Дзянісавіч занудзеў наноў. Ірына, раз-пораз ківаючы, пачала сачыць за тым, як па шпалерах кароткімі пералётамі перамяшчаецца дзелавітая бялёсая моль.

Насамрэч яна, Ірына, баіцца толькі аднаго. Каб сьвіст не паўтарыўся. Усё, што заўгодна. Толькі ня сьвіст. За дзьвярыма пачуўся пранізьлівы голас сакратаркі. Сакратарка ў Івана Дзянісавіча была старая, уладная, чыстая, як паголеная мужчынская шчака, ведзьма. Але Ірыне гэта было да лямпачкі. Яна паднесла да вуснаў палец. Моль пакружляла крыху ў паветры, потым нырнула ў такія ж бялёсыя, як і яна сама, фіранкі й зьнікла. Шчокі Ірыны апякло смуродным, гарачым дыханьнем, і перад самым яе тварам пачуўся прыглушаны рык. Яе паўмёртвыя рэакцыі не спрацавалі, яна нават не ўздрыгнула, толькі павярнула галаву, і толькі тады нешта варухнулася ў яе грудзёх.

46.

За сталом, на невялікім узвышшы, зробленым з чырванаватага мэталу, шырока расставіўшы ногі сядзеў Іван Дзянісавіч і важна глядзеў на Ірыніна вуха. На чыноўніку нічога не было, апрача скураной набедранай павязкі й высокага залатога шлему, зь якога ў бакі тырчалі ненатуральна даўгія рогі. Абапал, выпаўзаючы з дзьвюх чорных трубак, курыліся ачмуральныя духмянасьці, захутваючы постаць Івана Дзянісавіча ў шызую, плыўкую сьпіраль дыму. Цела чыноўніка пакрылася за гэтыя сэкунды медным загарам, і цяпер блішчэла, нанізваючы на сябе адзін па адным усе аскепкі сонечных праменьняў, якія траплялі ў гэты не разбэшчаны сьвятлом убогі кабінэт. Жывот, сьцёгны, калені Івана Дзянісавіча палалі асабліва ярка, бо, па ўсім відаць, іх перад гэтым старанна умашчвалі рабыні – масламі ды алеямі, пахучымі, вязкімі, нагрэтымі непадробнай любоўю, як сокі ўлоньняў. Ірына ўзвыла і апусьцілася на калені. Ня гледзячы на яе, Іван Дзянісавіч яшчэ раз рыкнуў, потым у грудзёх ягоных нешта віскнула, і ён урачыста прамовіў:

– Я... Я, Тымультыністарта, Цар першы і апошні, Уладар Нінэвіі, Руйнавальнік і Забойца, Муж Глебы, Каханак Вады, Сын Неба, Я, Які Загадаў Зраўняць Зь Зямлёй Храм Іштар, Найвялікшы Вой, Маланка і Гром, кажу табе: служы!

І Ірына, падпарадкоўваючыся гэтай магутнай сіле, махнула галавой, ударыўшыся лбом аб падлогу, і папаўзла да ног Івана Дзянісавіча. Ён, як і раней, не глядзеў на яе, а Ірына, адчуваючы, як сьціхлі раптам усе тыя выбухі, што трымалі ў раўнавазе яе бедную сьвядомасьць, і ў страшнай, бязьлітаснай цішыні, як сьмерч, узьнік, разломваючы чарапную каробку сваёй знаёмасьцю й роднасьцю, сьвіст, кінулася да міжножжа Івана Дзянісавіча й рванула на сябе набедраную павязку. У гэты ж момант на стале, дзівосным чынам застаючыся безуважным да навакольных мэтамарфозаў, зазваніў тэлефон. Ірына здрыганулася й прыціснула непаслухмяныя рукі да скроняў. Яна зноў стаяла на каленях перад Іванам Дзянісавічам, і расшпілены прарэх на ягоных шэрых нагавіцах зьдзеклівай дзіркай чарнеў перад яе тварам, боўтаўся бессаромны расцугляны рамень, а сам чыноўнік, заплюшчыўшы вочы, пырскаючы сьлінай, шаптаў: “Мілая, харошая...”. Яна ўскочыла на ногі, падхапіла сумачку, кінула ў яе дыктафон і выскачыла з кабінэту. Старая ведзьма з падазрэньнем паглядзела на яе й марудна пачала падымацца з-за стала. Аднак Ірына была ўжо далёка.

Яна йшла па вуліцы, бадай, упершыню за апошнія месяцы шырока ўсьміхаючыся навакольлю. Ёй, і толькі ёй ад гэтага часу былі вядомыя тры неаспрэчныя ісьціны.

Яе завуць І.

Сьвісту болей ня будзе.

Яна, як грамадзянка Асырыйскага царства й карэспандэнтка Асырыйскай тэлевізіі, ня мае права працаваць на варожыя СМІ.

47.

Матэрыял яна, натуральна, так і не падрыхтавала, дый навогул – праз колькі дзён звольнілася па ўласным жаданьні. “Куды ж ты пойдзеш?” – уздыхнуўшы, трывожна запытаўся рэдактар, намагаючыся зазірнуць ёй у вочы – хітрыя, халодныя, хворыя, адслоненыя, а Ірына з палохаючым ажыўленьнем пачала распавядаць пра Асырыйскае тэлебачаньне: заробак там плоцяць золатам і дыямэнтамі, апаратура проста супэр, графік вольны, прэстыж, а галоўнае – калі яна ня возьмецца за свае абавязкі ў наступны панядзелак, ёй у рот заліюць расплаўленае волава: у гэтага тэлеканала нават маецца за горадам адмысловы ўласны ліцейны цэх, куды накіроўваюць нязгодных, прычым транспартуюць іх туды абмазаных смалой, абваляных у пуху ды пер’і, з адсечанымі пальцамі, ды цягнуць праз усе галоўныя плошчы сталіцы. А ў газэце №13 няма ніводнага жраца, і працуюць тут адны еўнухі. “Зусім кранулася”, – часалі языкі калегі, а больш за ўсё высільваўся Мацьвей; гучалі прапановы адправіць Ірыну ў лякарню, каб не пакідаць у бядзе, аднак рэдакцыя рыхтавала сьвяточны нумар, і пра такі намер неўзабаве забыліся.

Пагатоў Ірына была бяскрыўднай вар’яткай. Пасьля яе звальненьня я некалькі разоў бачыў Ірыну на прэс-канфэрэнцыях: яна нязьменна адзначалася ў лісьце рэгістрацыі (І, кар. Асырыйскага тэлебачаньня), уладкоўвалася ля сьцяны, даставала з сумачкі памаду й люстэрка і, намагаючыся ня ссоўваць бровы, малявала над пераносіцай трэцяе вока. Апранутая ў дзіўныя строі: у чорным, завялікім для яе балахоне, з пацеркамі нейкіх таямнічых гліняных аскепачкаў на нямытай шыі, у майцы з паўсьцёртым надпісам “Assirijskoe TV”, заўсёды босая (балазе лета пачыналася сьпякотай), яна й бяз гэтага малюнку напачатку шакавала ўсіх прыстойных карэспандэнтаў. Некалькі разоў яна спрабавала задаць пытаньне высокім гасьцям, крыху абалдзелым ад свабоды, пануючай у журналісцкім асяродзьдзі, аднак Ірыне літаральна заціскалі рот, і неўзабаве яна супакоілася й да мікрафону больш ня лезла. Сядзела, зморана прысланіўшыся да сьцяны, жавала рысавыя зярняткі, па адным дастаючы зь бездані сваіх кішэняў. Навічкі глядзелі на яе з жахам, а І з годнасьцю аглядвала прысутных, і тыя адварочваліся. Яна не прапускала ніводнай прэс-канфэрэнцыі, і хутка зь ёй звыкліся, як звыкаюцца з бамжом або бяздомным сабакам, што абіраюць нас насуперак нашай волі.

ЧАСТКА ПЯТАЯ

Маленькі лекар

48.

Паводле правілаў, яны мусілі быць на месцы празь сем хвілінаў пасьля выкліку, аднак мінула ўжо гадзіна, а іхны рафік толькі выбіраўся з праспэкту. Было недзе каля апоўначы, горад пакрысе застываў, разьліты ў падрыхтаваныя каменныя формы; легкавікі з паднятымі каўнерамі і апушчанымі капюшонамі прапускалі хуткую дапамогу неяк неахвотна, сірэна даўно не працавала, і яе ролю бралі на сябе нямыя сьветлафоры. Маленькі лекар пазіраў на апусьцелы тратуар, дзе яшчэ ўчора шпацыраваў пад руку зь вельмі прыемнай паненкай, і яму было млосна й маркотна – хацелася напіцца або хаця б забыць зонд у чыёй-небудзь дупе. І, здаецца, асаблівых прычынаў для смутку не было, дый праца ягоная лекару заўсёды падабалася, аднак сёньня ад самага ранку пасялілася ў ім нейкая пошасьць, грызла за грудной клеткаю, замінала дыхаць. Ён апусьціў фортку й выкінуў недапалак – высек з начы пару вострых вясёлых зьнічак.

Маленькі лекар мог распавесьці шмат цікавых выпадкаў са сваёй працоўнай біяграфіі. Прыемныя паненкі чырванелі і адварочваліся, аднак калі ён дэманстратыўна замаўкаў, зазвычай пачыналі вымольваць працяг. Лекар лёгка пасьміхаўся й пасьля паўзы задавольваў просьбы: адной дзяўчынцы падабалася кахаць сябе з дапамогай матрошкі, і аднойчы матрошка засела ўнутры дзяўчынкі так, што выдастаць не было аніякае магчымасьці – давялося выклікаць хуткую, і маленькі лекар уласнаручна, адну па адной, даставаў зь небаракі ўсьмешлівых і мокрых чырвоных разанскіх бабаў. А яшчэ быў выпадак: мужыкі на гаражах паспрачаліся, хто разаб’е дзетанараджальным органам лямпачку – і калі ўся гарэлка была выпітая й народ сабраўся разыходзіцца глядзець футбол, аднаму, самаму маладому, пашанцавала. Крывішчы было... Маленькі лекар сам зашываў. Ня вельмі весела, натуральна, дый працаваць трэба было ў траскай машыне, а то гэты тэрмінатар і скончыцца мог, пакуль да лякарні даехаў бы; а мацюгамі лекара абклаў – не дай божа пачуць жанчынам! – аднак жа цяпер ёсьць што ўспомніць.

– Узорная, – прамармытаў скрозь зубы паджылы кіроўца. – Узорная... Гэта ж там, дзе кіно імя Жданава... Ну, дакладна там... Хаця... Можа, гэта ля матацыклетнага...

– А закрылі ж ужо кіно імя Жданава, – пазяхнула мэдсястра. – Я па тэліку бачыла. Божа мой, каму яно было трэба? Ваську з гаўназборачнага цэху?

Маленькі лекар зь нянавісьцю зірнуў на тупы твар мэдсястры – пустыя вочы, нізкі лобік і любоў да добрай жрачкі – і адвярнуўся да вакна. На душы зноў засьвярбела. Можа, сэрца. Трэба кідаць паліць. Эканомія выйдзе – пяцьдзесят рублёў на месяц, ён нядаўна лічыў.

– А я вось калісьці жонку ў гэтую кіношку вадзіў, – дабрадушна прамовіў кіроўца, налегшы на руль, – калі мы зь ёй толькі хадзілі яшчэ. Пацалаваў яе там упершыню, дуру гэтую. У сямідзясятым гэта было, ці не... Не, пастойце... А, ладна. Прыехалі.

49.

Як водзіцца, выбіраючыся з машыны, яны заблыталіся ў нейкім калючым кустоўі, і мэдсястра коратка, па-пралетарску, вылаялася: новыя калготкі. “Гэта шыпшына, амаль што ружа, – мягка сказаў Маленькі лекар. – Нас сустракаюць кветкамі”. “Хуеткамі”, – мэдсястра бессаромна задрала халат разам са спадніцаю, ацаніла маштаб стратаў і ажно плюнула ў цямрэчу ад злосьці.

Іх чакалі ўжо на лесьвіцы; засунуўшы руку ў кішэню, Маленькі лекар не разбуваючыся шырокім крокам ступіў у чужы лёс, мэдсястра йшла ззаду, пагардліва азіраючы абстаноўку. Кватэра была абстаўленая багата, але з клясычным безгустоўем. Іх вяла наперад па калідоры, румзаючы й прыцішана галосячы, разьдзьмутая жанчына з пашкоджаным ад шлюбу тварам, лекар па чарзе адлюстраваўся ў шкле цэлай чарады танных кічавых карцінак, якія прадаюцца па дзесяць рублёў штука ў сувэнірным адзьдзеле ГУМу. Пахла капустай і асьвяжальнікам паветра ў клязэце. З-за прыадчыненых дзьвярэй залі на гасьцей глядзелі з захапленьнем два хлопчыкі гадоў дзесяці – чыстыя, ламбразіянскія, непрыгожыя, зробленыя бяз боскага дазволу.

“Дзяцей чамусьці заўсёды захапляе блізкасьць чужой сьмерці”, – падумаў Маленькі лекар, і ягоная рука міжволі мацней сьціснула валізку. “Для іх гэта як новая гульня, у якую не адмаўляецца зь імі гуляць ніводзін дарослы”. Ён прыгадаў, як калісьці размаўляў з адным хлопчыкам на пахаваньні нейкай сваячкі. Дзіцё прызналася: яму падабаецца, што цётка Ліля памерла, бо на пахаваньне прыехалі адразу ж і дзядзька Алег, і бабуля, а бацькі ніколі раней не рабілі пікнікоў на прыродзе, а заўтра яны паедуць усе разам за горад, і можна будзе бегаць вакол помнікаў, і ў пакеце на століку будуць ляжаць печыва й шакаляд, і цётку Лілю, такую заўсёды нехарошую, можна будзе цяпер разгледзець зблізку й шапнуць над яе лбом: “Ты дурная фашыстка”, а калі труну стануць закопваць, можна пайсьці зьбіраць зь дзядзькам Алегам суніцы ў бліжэйшы лясочак, ён малады, прыгожы й з залатой запальнічкай.

– Дык што ў вас? – задуменна спытаў Маленькі лекар, калі яны спыніліся перад зачыненымі дзьвярыма. З суседняй спачывальні віднеўся край разабранага ложку.

– Я ж вам па тэлефоне сказала, – адразу перастала галасіць жанчына й разгублена паглядзела на мэдсястру, а тая перавяла позірк на лекара. Тут жа жанчына скрывілася й зарумзала з падвоенай сілай:

– Усё зжарэ, усё зжарэ, гад, алкаш, усё, што для дзяцей зьбіралі, усё, каб яго парвала, скаціна гэтая зжарэ, усё да рубліка, усё да далярчыка!

Маленькі лекар таргануў на сябе ручку зачыненых дзьвярэй, але тыя не паддаліся. Ён зьдзіўлена абярнуўся:

– Што гэта значыць – зжарэ? Што зжарэ? Патлумачце, што тут у вас адбываецца, а то, ведаеце, мы ня Дзед Мароз са Сьнягуркай, нас людзі чакаюць.

– Я ж сказала, сказала па тэлефоне, – загаласіла жанчына, кідаючыся Маленькаму лекару на грудзі, і мэдсястра гідліва зморшчылася. – Усё зжарэ! Памажыце, доктар, ну не ў міліцыю ж мне званіць! Усё зжарэ дзеўбануты гэты!

– Так, – Маленькі лекар адсунуў ад сябе жанчыну, глыбока ўздыхнуў, а потым амаль без замаху, прафэсійным рухам заляпіў па чырвонай шчацэ хвосткую аплявуху. Жанчына аслупянела, але плакаць перастала.

– Хуценька, – стомлена кінуў Маленькі лекар, прысланіўшыся да сьцяны. – Сутнасьць справы.

– Ён там зачыніўся, – жанчына шырока раскрыла вочы, а потым зьбянтэжана апусьціла іх долу. – Зачыніўся, п’е і... П’е і... і грашыма закусвае. Там усе нашыя зьберажэньні, там, у гэтым пакоі, у куфэрачку, амаль дзьве тысячы даляраў, а ён іх жрэ, падла. Памажыце, доктар!

– Дай ёй супакаяльнага, – махнуў рукой Маленькі лекар мэдсястры, якая ўжо крывілася ва ўсьмешцы, а сам адрывіста пагрукаў у дзьверы:

– Адчыніце, гэта ўрач!

50.

– Пайшла ў жопу! – пачуўся з таго боку цяжкі голас. – Мала я табе, муха...

Маленькі лекар хмыкнуў і паглядзеў на жанчыну, якая запівала пігулку. Вусны той зноў задрыжэлі.

– Трэба было псыхіятрычную выклікаць, – незадаволена прабурчаў Маленькі лекар. – Што ж вы нам тэлефануеце...

Ягоная рука міжволі забегала па кішэні ў пошуках цыгарэты. Дзеці ўсё выглядвалі з залі, і ў сініх іхных вачах чыталася задавальненьне.

– Так, выклікайце псыхіятрычную, а мы паедзем, – суха прамовіла мэдсястра, аднак Маленькі лекар узьняў далонь і, памаўчаўшы, зноў павярнуўся да дзьвярэй.

– Слухайце, адчыняйце, у грошах шмат небясьпечных для арганізму рэчываў, вы ж капыты адкінеце, грамадзянін!

– А па я ня хочаш? – такім быў адказ. Маленькі лекар паціснуў плячыма. “У міліцыю званіце”, – раздражнёна сказала мэдсястра, зазірнуўшы з чыстай цікаўнасьці ў спачывальню.

– Нельга ў міліцыю, – заплакала зноў жанчына. – Яго й так ужо забіралі... Тройчы...

– Ну што ж мы можам тут зрабіць? – Маленькі лекар паглядзеў на яе са шкадаваньнем. – Начаваць застацца? Гэта, дарэчы, першы паверх, так?

– А што ж мне рабіць?! – залямантавала жанчына, стукнуўшыся лбом аб сьцяну. – А што ж мне?... Усё зжарэ, ірад паганы, казёл гэты...

Маленькі лекар дастаў цыгарэту, і тут голас з-за дзьвярэй сумна прамовіў:

– А ты й праўда доктар?

– Праўда, – спакойна адказаў Маленькі лекар.

– Пакляніся, што ня мент.

– Клянуся.

– Чым?

– Мацяр’ю, – прашаптала жонка паядальніка грошай. – Мацяр’ю пакляніцеся.

– Мацяр’ю, – сказаў Маленькі лекар неахвотна.

Некалькі сэкундаў трывала маўчаньне, потым голас змрочна прамовіў:

– Доктар няхай зойдзе. Астатнім заставацца на месцы. Хто ўвойдзе – са стрэльбы пакладу, пёрнуць не пасьпееце.

– Стрэльба ў яго маецца, маецца, асабістая, паляўнічая, даўно забраць хацелі, – трывожна прашаптала жанчына. Сьлёзы яе зьніклі, вочы загарэліся. Мэдсястра ўзяла з рук лекара цыгарэту й пасунулася да выхаду. Замок шчоўкнуў, ўздрыгнула ручка. Маленькі лекар у думках разьвітаўся з прыемнай паненкай з праспэкту й штурхануў дзьверы.

51.

Хворы сядзеў проста на падлозе, пад адчыненай форткай, прысланіўшыся сьпінай да батарэі. Гэта быў нічым не прыкметны чалавек з тварам фабрычнай вытворчасьці, вочы глядзелі на Маленькага лекара са злой роспаччу, на лбе блішчэў пот; шчокі колеру бульбянога мундзіру, акругласьць скулаў, насавых дугаў і падбародзьдзя сьведчылі пра тое, што да моцных напояў Ірад Паганы зусім не абыякавы. Між выцягнутых ягоных ног у сініх спартовых нагавіцах стаяла бутэлька гарэлкі й тырчэў вінны келіх, бялелі цыгарэты; каля пятак, завяршаючы доўгае паўкола крошак, ляжала паўбуханкі чорнага хлебу – з нажом у пахілай сьпіне. У руцэ хворага й праўда матлялася стрэльба, і Маленькі лекар адчуў, як на ягоную постаць дрыжачай нябачнай сеткай падае прыцэл, узважвае, трымае, выпускае – і зноў захутвае сваім маленькім сьмертаносным ценем.

А наперадзе хворага ў маляўнічым бязладзьдзі, ледзь ня цалкам пакрываючы стракаты дыван, валяліся амэрыканскія грошы рознага ўзросту й з розным пачуцьцём уласнае годнасьці.

– Дзьверы зачыні й пра замок не забудзь, – сіпла прамовіў пацыент, апусьціўшы стрэльбу руляй уніз, і Маленькі лекар падпарадкаваўся. Зноў апынуўшыся твар да твару з паядальнікам даляраў, лекар асьцярожна ступіў наперад, спыніўся ля самага краю дывана ды аглядзеўся вакол.

Гэта быў, відаць, найменш абжыты пакой ува ўсёй кватэры. Тут панавала чысьціня, якую не псавалі нават дзіўны гармідар на падлозе, салодкі перагар й гаспадарская фігура пад вакном. Ля сьцяны стаяў ахайна засьцелены шырокі ложак, другую сьцяну падпіраў буфэт, за шклянымі перагародкамі якога пыліліся розныя крышталёвыя ды парцалянавыя пасудзіны ды сасуды. З вузкай шафы зьлева ад дзьвярэй віднеліся драўляныя вешалкі – усё, што засталося ад прыезджых дзядзькоў і цётак. Тыповы пакой для гасьцей. Занадта вялізная хата для тых, хто жыў у інтэрнаце або памятае камуналкі. Добра яшчэ, што не зрабілі з гэтага пакоя кладоўку.

– Ды ты сядай, ня стой, – заварушыўся гаспадар. – Халат здымай...

– Ды тут... Дзьме, – прамармытаў Маленькі лекар і апусьціўся на край дывана, не засеяны зелянінай. Гаспадар, крэкчучы, падняўся на ногі й, не выпускаючы з рукі стрэльбы, хутка дастаў з буфэту келіх, наліў і паставіў перад госьцем:

– Цябе як завуць?

Маленькі лекар назваў сваё ймя й дакрануўся да келіху. На дне ягоным гарэла барвовае колца: калісьці тут пілі кагор, хрумсьцелі шакаляднай фальгой, рабілі пляны, чакалі дзіцячага крыку, чакалі пракураных мужчын зь лесьвічнай пляцоўкі, у пакамечаных касьцюмах, якія яны ніколі не навучацца насіць.

– А мяне, – прадставіўся хворы й прыўзьняў высокі келіх. – Я на аўтобусе працую... На трыццаць першым зазвычай... Ну давай, за знаёмства.

І Маленькі лекар адпіў амаль палову: барвовае колца на дне здрыганулася, пахіснулася, і доўга яшчэ вярталася ў належныя межы.

– А ты, значыць, доктарам, – кіроўца аўтобусу адрэзаў ад буханкі лусту, паклаў на калена, імгненна парваў на шматочкі старую пяцідзесяцідаляравую купюру, пасыпаў імі хлеб і, скрывіўшыся, гучна зачвякаў. – Танька, дура, выклікала... Зусім ад рук адбілася.

52.

– Ты вось думаеш, што я дзеўбануўся ўшчэнт, – спакойна прамовіў кіроўца, паволі й спраўна гатуючы свае прымітыўныя бутэрброды й раскладаючы іх у цэнтры дывана. – Думаеш, я дэбіл, і навогул на галаву... карацей, на галаву таго... А я табе вось што скажу.

Гаспадар узяў бутэльку, нахіліў яе над келіхам Маленькага лекара, аднак тут жа торгнуўся, нібыта яго ўкусілі, і пакрыўджана адвярнуўся да вакна: так ня пойдзе. Маленькі лекар неахвотна дапіў, і дзіва дзіўнае – як толькі барвовае колца агалілася й засьвяціла ярчэй, яму захацелася паўтарыць. “О цэ діло”, – блякла пасьміхнуўся кіроўца й шчодра напоўніў келіх.

– А я вось што скажу, – яны выпілі. – Не сьпяшайся ніколі з высновамі. Ты спачатку чалавека выслухай, потым сябе на яго месца пастаў, а потым ужо лячы. Выслухаеш ды паставіш – вось тады, можа, і сам да яго на лячэньне прыйдзеш. Вось так. Ды што ты ўсё старыя гэтыя бярэш, ты вось гэты, з новай, хрумсьціць яшчэ, а, чуеш як хрумсьціць? з новай вазьмі. Дзясятка, праўда, ды ім жа, пагадзіся, ужо ўсё адно.

– Многа ты ўжо? – запытаўся нерашуча Маленькі лекар. – Многа зьеў?

– А хто іх ведае, – адмахнуўся кіроўца, кладучы ў рот яшчэ адну пяцідзесятку. – У трыбуху яны ўсе – адна папера. Ты вось думаеш – навошта ён грошы жрэ? А мне нядаўна, можа, азарэньне было!

За дзьвярыма пачулася жаночае галашэньне, а потым голас мэдсястры са старой песьняю пра міліцыю.

– Справа была такая, – кіроўца з бачным намаганьнем пракаўтнуў рэшткі закускі, адрыгнуў, потым раптам схапіў бутэльку й затаўкнуў назад ванітоўны рэфлекс. – Перад дваццаць трэцім было. Ноч ужо, я ў парк еду, пусты. І вось жа стукнула мне двух падабраць ля тэатру опэрнага. Нармальныя хлопцы, здаецца, ну, выпілі, відаць, трохі...

Кіроўца ўскочыў, кінуўся ў кут, і пасьля кароткага вывяржэньня, прапаласкаўшы рот гарэлкай, працягнуў свой аповед. З-пад ложку выпаўз зеленаваты струмень, упёрся ў край дывана й замёр.

– Трохі не даязджаем мы да парку, яны ўсё маўчаць. Я дзьверы адчыняю, чакаю, пакуль выйдуць. Я ж ня шваль якая кантралёрская, квіткі ніколі не правяраю, туё-маё там... Не выходзяць. А той які маладзейшы падыходзіць да кабіны ды кажа: “Э не, стары, нам далей. Паехалі. Да Затрамвайшчыны”. Я кажу: “Мужыкі, трыццаць рублёў, і таксі ваша”. А яны тут на мяне як наехалі: ты ня ведаеш каго вязеш, круці баранку, а то... Сам разумееш, доктар. Ну, мы пагаварылі трохі, выкінуў я іх з салону ў сьнег – ды дахаты. Слухай, доктар...

Кіроўца дыхаў цяжка, вочы ягоныя наліліся крывёй, ён схапіў Маленькага лекара за рукаў, зазірнуў у самыя зрэнкі, потым паслабіў хватку, адкінуўся да батарэі.

– Слухай, паліва скончылася, трэба ў начнік зьбегаць. Э-э-э... Добра, пацерпім. Карацей, на наступны дзень, цёмна ўжо, зноў прыязджаю я ў парк... Ноч, я па кабіне рэчы зьбіраю, туды-сюды – а тут тыя двое, гляджу, перад аўтобусам стаяць. Зьніадкуль проста зьявіліся. А зь імі – яшчэ чалавек пяць, я твараў не разглядзеў, а тых дваіх вось добра, на ўсё жыцьцё запомніў... Я скеміць нічога не пасьпеў, а яны аўтобус бэнзінам аблілі і запальнічкай – пстрык. Я ў кабіне сяджу, што за вокнамі ўжо ня бачу, вагонь вакол, аўтобус гарыць як папера. Ну, я тут... Як кажуць, усё жыцьцё перад вачыма прайшло. І тут адчуваю – нехта мяне па плячы ляпае, мякка так, як баба. Паварочваюся – а гэта мужык такі, увесь у чырвоным, і валасы гараць, і рукі. Адкуль узяўся? – я ж, здаецца, усіх яшчэ каля паліклінікі высадзіў. У мяне ногі ватныя, выскачыць хачу й не магу. Гляджу я на гэтага, а ён пасьміхаецца, як попік, і пальцам абгарэлым на вокны раптам паказвае. Я зірнуў – а там ужо не вагонь, а даляры, грошы гэтыя, каб яны ўнылі, уюцца, як сьнег уюцца... Грошай як саранчы проста... Я вочы заплюшчыў, дзьверы адчыніў і ў іх...

Маленькі лекар паглядзеў у келіх: барвовае колца на дне скакала й скручвалася ў сьпіралькі. “Трызьніш, трызьніш”, – закрычаў ён весела, але не пачуў свайго голаса, і прыкусіў язык. Кіроўца ўтаропіўся ў адну кропку й працягваў:

– Падаю я ў гэтую грашовую завіруху, усё падаю й падаю, і не відаць ёй ні канца, ні дна... Вакол адны грошы. Тады я, відаць, прытомнасьць і страціў. Адрубіўся як... Ну, ты разумееш. Ты слухай.

– Я слухаю, – прамармытаў Маленькі лекар. У дзьверы цяжка, грузна бухнула, і потым голас жонкі вылаяўся – па-мужчынску, мудрагеліста й рычліва.

– Тараніць... – скрывіўся кіроўца. – А вось я табе...

Ён узьняў рулю й спусьціў курок, але стрэльба толькі бясьсільна шчоўкнула.

– Карацей, ачуняў я ў нейкім пакоі. Невялікім такім, як палова гэтага. Ні вокнаў, ні мэблі, ні дзьвераў. Нічога. Гладкі як залупа. Толькі ў куце нешта валяецца. Паўдні я ў ступары праляжаў, а пад вечар падняўся. Жэрці захацелася, ды ўсё астатняе: чалавечае ў ва мне прачнулася, ажыў я. Падыйшоў зірнуць, што ж там у куце. Гляджу, а гэта мужык нейкі, у касьцюме дарагім, культурны такі мужык. Толькі мёртвы. Ну праўда – мярцьвей не бывае. Вочы вылезьлі, і сьмярдзець пачынае. А ў руцэ ў нябожчыка – чамаданчык. Як бы мне пагана ні было, а потым я чамаданчык праверыў. Далярамі набіты пад завязку.

– Нешта гэта ўсё мне...

– Ды ты слухай далей, знахар. Хутка я ўжо зусім час страціў: колькі цяпер, і які дзень, і дзень ці ноч: хто яго знае? Доўга баяўся падыйсьці да мерцьвяка гэтага, аднак потым наважыўся: даляры сабраў, па кішэнях парасьпіхваў, сяджу, чакаю немавед чаго. Мінае, ну, скажам, пару гадзін, я вуглы ўсе абгадзіў, і адчуваю: з голаду падыхаю. І піць хочацца. Празь нейкі час ад голаду й смагі зноў адключыўся. У пакоі ні лямпачак, ні фіга, а сьветла, як днём. Прачынаюся: холадна, зуб на зуб не трапляе, адчуваю: усё – паміраю. Ну, думаю, пара мерцьвяка есьці. Нос затыкаю, падпаўзаю да яго, азіраю: бляваць хочацца, а няма чым. І тут заўважаю – так, ведаеш, левым вокам – грошы з маёй кішэні тырчаць. Я іх паклаў у рот, пажаваць, страўнік падмануць. Палягчэла. Яшчэ пажаваў. Смачна, ё-т акаёт! Так я некалькі паперак зжор. Адчуваю – сілы вярнуліся. Пажыву яшчэ, думаю, пажыву.

Кіроўца радасна ўсьміхнуўся самому сабе, пацёр нос, а калі адняў руку, вусны ягоныя зноў былі набрынялыя тугою. Ён зазірнуў у бутэльку й расчаравана ўздыхнуў:

– Пакапаўся я па кішэнях у таго дохлага і што, як ты мяркуеш, знайшоў? Паўлітровічак! Цалюсенькі! Выпіў, сагрэўся, наеўся-нажорся й заснуў. Прачынаюся, а тут дзьверы адчыняюцца і баба заходзіць. То, разумееш, на дзьверы ні намёку, ні шчылінкі не было, а тут – і дзьверы, і баба. Я на яе, так і так, а яна ў крык і ўцякаць. Потым зноў – ні дзьвярэй,ні бабы. Я яшчэ далярамі закусіў і зноў спаць. А што ж мне рабіць: сілы трэба. Цэлы дзень я тую бабу клікаў. Цішыня. Так я і жыў у гэтым пекле – доўга, можа, зь месяц , у мяне там календара не было. Баба потым яшчэ некалькі разоў прыходзіла. Спачатку крычала ды ўцякала, а потым на які час заставацца пачала. Па вуглох пачысьціць, мерцьвяка дэзікам спырсьне. А неяк яна памыла, сыходзіць – а я яе за азадак: ідзі сюды, мілая. Ну, мы зь ёй таго сяго, яна й не супраціўлялася. Потым пачала штодня прыходзіць, жратву прыносіла, але я ўжо ўсё – бяз баксаў не магу. Як маракі да рыбы прывыкаюць, так я да гэтых паперак. Фірмовая страва ў нашым рэстаране. Баба гэтая мяне, дура, адвучыць хацела – на, кажа, катлет табе, а неяк, памятаю, селядца прыцягнула. Мяне званітавала адразу, як я гэтыя хвасты пабачыў. Яна ж, муха паганая, скандаліць пачала. Міліцыяй пагражаць, падла. Заб’ю яе як-небудзь, зуб даю – заб’ю. Я вось і стрэльбу здабыў... Э, ты куды? Стаяць!

Маленькі лекар пакорліва спыніўся й нават прысеў на кукішкі ў цэнтры закіданага грашыма дывана. Кіроўца задаволена шчоўкнуў стрэльбаю ды ікнуў.

– А потым прачынаюся неяк, – гаспадар ужо, бадай што, роў, ды потым нечакана голас ягоны сьціх, і ён працягваў спакойна й стомлена, – а таварыш гэты, які ў куце з чамаданчыкам валяўся, стаіць перада мной – у халаце белым, увесь такі туё маё, што ты што ты... Ну проста фэльчар са здраўпункту.

Кіроўца зноў ікнуў:

– Холадна мне... Не паверыш – холадна. Слухай, гарэлкі няма, трэба схадзіць... Зьлётаеш? А, ладна, пайшлі разам. На двары пагаворым. Тут начнік блізка.

Хістаючыся, кіроўца сунуў у кішэню ахапак купюраў, некаторыя пападалі на галаву Маленькага лекара, і той сам зьдзівіўся, як мала яго ўсхваляваў гэткі дождж. Спрытна, каб ня рыпнулі шыбы, гаспадар адчыніў вакно, удыхнуў на поўныя грудзі чорнага, пераднавальнічнага паветра, і яны па чарзе ціха вылезьлі на двор.

ЧАСТКА ШОСТАЯ

Фатаграфія Моцарта

53.

Калісьці, шпацыруючы па праспэкце й разглядваючы мэмарыяльныя дошкі на сьценах дамоў, Кармушкін почасту разважаў пра тое, што клясыкі айчыннага мастацтва так і ня здолелі стварыць нічога вартага ўвагі менавіта з прычыны пражываньня ў цэнтры гораду – вокны іхных заслужаных жылішчаў выходзілі на самыя шумлівыя й загазаваныя вуліцы, што, натуральна, замінала плённаму творчаму працэсу. Вось і кватэра народнага кампазытара Івана Хруля, дзе пасьля сьмерці гаспадара адкрылі ягоны музэй, глядзела з-пад фіранак, нібыта з-за цёмных акуляраў, на вуліцу Бэндэ, адкуль да праспэкту было рукой падаць; уся зарослая платнымі аўтастаянкамі, з консульствам невялікай, але ўплывовай замежнай дзяржавы ў адным канцы і будынкам банку ў другім, вузкая, тлумная, яна не належала да тых, дзе Кармушкін хацеў бы адшукаць сваю неўміручасьць. Дамы тут ня мелі больш за чатыры паверхі, аднак вышынёй пераўзыходзілі любую хрушчоўку: усё таму, што пакоі ў тутэйшых кватэрах былі прасторныя, столі высокія, вокны шырокія – нібы ў школьных тэмах па замежнай мове. Цяпер практычна кожная кватэра ў гэтым раёне была здадзеная гаспадарамі ў арэнду пад офіс, і старыя, рамантычныя вокны трапілі за краты, пад апеку шклопакету, і толькі музэй народнага кампазытара вылучаўся сваімі састарэлымі шыбамі, шызымі, як галубы, якія любілі кахацца на ягоных падваконьнях. Бо кватэра, дзе некалі жыў і тварыў Іван Хруль, месьцілася на апошнім паверсе.

Не, Кармушкін хацеў бы працаваць у вежы са сланоўяй косткі й бачыць праз байніцы белыя ветразі на марскім даляглядзе ці, прынамсі, тралейбус раз на гадзіну. Аднак пасьля таго, як са сваім дыплёмам мэнэджэра культуралягічных праектаў трыццацігадо-вы Кармушкін так і ня здолеў знайсьці працы, яму давялося задаволіцца пакуль пасадаю супрацоўніка музэю Івана Хруля.

Зусім нядаўна пераступіў ён парог гэтай змрачнаватай кватэры, адлюстраваўся ў партрэтах і фота, пакінуў адбіткі пальцаў на кнігах, пазнаёміўся з чатырма ачаравальнымі старымі: Нінэль Пятроўнай, Адэлаідай Самойлаўнай, Нінай Баляславаўнай і Ядзьвігай Карлаўнай, якія ўсьміхаліся яму добрымі шчарбатымі іртамі і паабяцалі не нагружаць лішняй працай, бо “у маладых павінны быць іншыя клопаты – хі-хі”, мілыя бабулькі ў аднолькавых фартучках, падобныя адна да адной як кубачкі з гарбатнага набору; еў варэньне сярэбранай лыжачкай, выцер пыл зь піяніна,зламаў друкавальную машынку мэтра, правёў экскурсію для аўтобуснага парку нумар пяць і даў кароткае інтэрвію сямейнаму тэлеканалу пра ўдзел Івана Хруля ў вялікай і вельмі айчыннай вайне. Мінуў месяц.

54.

У той дзень яны скончылі працу раней чым звычайна – назаўтра мусіў быць дзяржаўны выходны. Першымі сышлі, памахаўшы Кармушкіну суханькімі ручкамі, Адэлаіда Самойлаўна і Ніна Баляславаўна, потым, пачаставаўшы яго хатнімі піражкамі, адправілася адпачываць Ядзьвіга Карлаўна. Кармушкін даўно й сам мог бы быць дома, аднак у музэй завітала дачка клясыка Ларыса, прывезла нейкія накіды, знойдзеныя сярод рэчаў Івана Хруля на лецішчы, і Кармушкін як адзіны, хто быў абазнаны ў нотнай грамаце, мусіў праверыць, ці не пашчасьціла музэю адкрыць новыя старонкі творчасьці кампазытара. Як высьветлілася, усе накіды былі ўсяго толькі чарговымі чарнавікамі вядомых хрулевых хітоў. А палове на пятую Кармушкін праводзіў Ларысу да таксі, вярнуўся, разьвітаўся з Нінэляй Пятроўнай, якая паводле дакумэнтаў лічылася загадчыцай музэю, і выйшаў на лесьвічную пляцоўку. Ён дачакаўся ліфту, у шчасьлівым прадчуваньні выходнага, даехаў да першага паверху; дзьверы расчыніліся, ён спусьціўся да дзьвярэй пад’езду, сунуў руку ў кішэню, каб па звычцы запаліць цыгарэту, і ўспомніў, што забыў пачак разам з запальнічкай на бальконе музэю.

Гэта быў маленькі балькончык, памерам ня больш за ванначку для немаўлятаў – такіх шмат на дамох у цэнтры гораду: старыя выходзілі туды, каб паліць кветкі, Кармушкін – каб цыгарэты. Нішто не магло сапсаваць Кармушкіну настрою; ён вярнуўся, шпаркай хадою прайшоў у далёкі пакой, забраў пачак і запальнічку, паклаў у кішэню. У гэты ж час Нінэль Пятроўна мімаходзь агледзела памяшканьні, усьміхнулася свайму адлюстраваньню, паправіла фатаграфію, на якой Іван Хруль прымае ў падарунак ад тульскіх майстроў катрынку, выйшла на пляцоўку й з пачуцьцём выкананага доўгу замкнула масіўныя музэйныя дзьверы з залатой шыльдай на тры рашучыя вісячыя замкі. Мінула трыццаць сэкундаў: Кармушкін, перадолеўшы раптоўнае галавакружэнь-не, дабраўся да перадпакою – Нінэль Пятроўна села ў ліфт. Яшчэ хвіліна: Кармушкін усё торгае за ручку; Нінэль Пятроўна выходзіць на вуліцу Бэндэ. Яшчэ шэсьцьдзесят сэкундаў: Кармушкін кідаецца на балькон – Нінэль Пятроўна адкрывае парасон, бо Гідрамэтэацэнтр зноў памыліўся – Кармушкін бачыць унізе некалькі дзясяткаў аднолькавых парасонаў, зьнясілена праводзіць ілбом па шкле й вяртаецца ў кватэру – Нінэль Пятроўна падымае вочы, усьміхаецца балькончыку, глытае некалькі дажджавых кропляў і рушыць у мэтро. Дождж ідзе не даўжэй за рэклямны ролік. Зноў зьяўляецца сонца, вуліца ўспыхвае, як ахопленая пажарам ювэлірная крама, Кармушкін сядае да тэлефону, але ўсе працоўныя ўжо, а ўсе хатнія – яшчэ.

55.

На кухні адмыслова для супрацоўнікаў музэю быў адгароджаны куточак – там бабулькі звычайна пілі гарбату зь печывам, вялі свае мудрыя размовы; там ля вакна стаяла невялікая пліта, а зьлева – чатыры нічым не адрозныя тумбачкі, у якіх старыя захоўвалі свае сьціплыя асабістыя рэчы. На тумбачцы Нінэль Пятроўны блішчэў імбрычак, усаджаны на драўляную падстаўку, побач у слоічку жаўцеў цукар, кульгаў слон цераз пачак гарбаты: усё гэта было агульнае, захацеў – падыходзь ды гатуй. На падваконьні ляжаў стос газэтаў, на ім – яшчэ адзін слоік, у якім захоўваліся лыжачкі. Завяршалі інтэр’ер гэтага пакою адпачынку букецік высахлых ландышаў у старой вазе, пакет з апэтытнымі крошкамі ды фатаграфія маладога Моцарта ў рамцы.

Кармушкін сваёй тумбачкі ня меў – не заслужыў пакуль, дый якія асабістыя рэчы ён мог сюды прыносіць – хіба што сродак супраць молі. Ён з уздыхам абвёў вачыма закуток, паставіў на пліту імбрык; пакуль кіпяцілася вада, ён пасьпеў папаліць у фортку ды пагартаць нейкую добра выдрэсыраваную газэту зь першага дзясятку. Навіны, як заўсёды, не ўразілі: першая паласа прапаноўвала рэпартаж з адкрыцьця новай станцыі мэтро, прычым шуму было столькі, нібыта на горад зваліўся марсіянскі касьмічны карабель; на другой ішлі бадзёрыя рапарты аб падрыхтоўцы да галоўнага дзяржаўнага сьвята; трэцяя была аддадзеная статку траваядных парнакапытных спартсменаў, а на чацьвёртай псавала зрок чытачу мноства дробных інфармацыяў пра культурнае жыцьцё сталіцы – у філярмоніі меўся выступіць ансамбль “Яромка”, недзе адкрываўся нейкі чарговы тэатр-аднадзёнка пад дзіўнай назвай “Мінус”, а культавы ў асяродзьдзі сталічнай моладзі мастак быў заняты праектам да ўсё таго ж доўгачаканага сьвята... Карацей, шмат рознай брахні й лабуды. Сярод яе ўзгадваўся й мэмарыяльны музэй Івана Хруля – ён, ведаеце, запрашаў на выставу “Пастаю над ракою жыцьця...”, прысьвечаную дваццацігодзьдзю з дня першага выкананьня гэтай песьні.

Кармушкін вярнуў газэту на месца й з кубачкам у руцэ пайшоў акурваць параю сваю турму.

56.

Перш-наперш ён усё ж накіраваўся да тэлефону, аднак той, на злосьць, цяпер не выдаваў нават гудку. “Трэба было заводзіць мабільны”, – ледзь не расплёскаў гарбату Кармушкін, ды хутка супакоіўся: у рэшце рэшт, можна нешта прыдумаць, каб вырвацца з гэтага нечаканага палону. Не сядзець жа яму тут да пасьлязаўтра, у гэтай кватэры, дзе бяз добрых бабулек адчуваеш сябе як у адной дамавіне з самім Хрулям.

Урэшце пасьля задуменных блуканьняў па музэі ён спыніўся ля вялікага, на палову сьцяны, партрэту Івана Хруля, выкананага перад самай сьмерцю маэстра адным заслужаным, узнагароджаным усім чым можна і ўсім чым нельга, да немагчымасьці народным мастаком. Аўтар патрэту спэцыялізаваўся на партызанах – за сваё жыцьцё ён напісаў іх столькі, што ўрэшце кожны, хто трапляў пад пэндзаль мастаку, будзь тое дзіця або цяперашні галоўнакамандуючы, атрымліваўся на палатне падобным да народнага мсьціўцы. Вось і тут Іван Хруль глядзеў на наведнікаў гэткім дзедам Талашом: сялянская сівізна ў ягоных валасох не абяцала нічога добрага, а знакаміты гармонік, здавалася, таіў у нутрох бомбу. Белыя геніяльныя пасмы на макаўцы маэстра гнеўна стаялі тарчма, нібы за сьпінай Івана Хруля быў уключаны фэн; з-пад расшпіленай кашулі пад відавочна малым кампазытару пінжачком віднеліся кранальныя старэчыя грудзі, таксама парослыя сівымі валасамі. Іван Хруль сядзеў на лаве ля хаты, а справа ад яго падсьлепавата вызіраў з-за плоту банальны айчынны далягляд.

Кармушкін адыйшоў на крок і ўважліва паглядзеў кампазытару ў вочы. “Бутэлечку пустую можна будзе ўзяць?” – адказаў нашчадку позірк славутага майстра, і Кармушкіну стала сорамна.

57.

У гэтым жа пакоі былі і іншыя цікавыя экспанаты. На стале пад шклом захоўваліся чарнавікі вершаў яшчэ жывога паэта Петруся Жучка – менавіта на ягоныя радкі Хруль клаў сваю неўміручую музыку. Чарнавікі, праўда, былі падазрона чыстымі, аднак у прастадушных наведнікаў гэта ніколі не выклікала падазрэньня. А каля самага вакна ў чорным футарале на пюпітры ляжаў бінокль.

Хаця Кармушкін працаваў у музэі яшчэ зусім нядоўга, яму ўжо былі вядомыя некаторыя тутэйшыя таямніцы – з тых, пра якія ня пішуць у газэтах і кніжках. Прынамсі, у зборніку “Нашы славутыя землякі”, выпушчаным летась, пра гэта не было ані слоўца. Вось, напрыклад, бінокль – спачатку Кармушкін ніяк ня мог даўмецца, навошта кампазытару быў бінокль (Нінэль Пятроўна паставіла за мэту захаваць усе рэчы, якія знаходзіліся ў кватэры перад сьмерцю гаспадара, у поўнай наяўнасьці й на сваіх месцах). Праўда Кармушкіна вельмі пацешыла. Ад гэтага часу многія песьні Хруля сталі ўспрымацца ім ня так адназначна...

Дакладна вядома, што знакамітая “Сябровачка” была створаная 25 ліпеня 197... году. У той дзень пад вечар да Івана Хруля прыйшоў у госьці Пятрусь Жучок. Жонка Хруля, цяпер нябожчыца, капалася ў гэты час на лецішчы й мелася прыехаць заўтра. Творцы выпілі па бутэльцы гарэлкі, закусваючы капустай ды салам, і паэт дастаў з партфэлю бінокль – моцную, учэпістую, востравокую вайсковую штуку. Хруль і Жучок сталі ля вакна, прыкрыўшыся фіранкаю, і пачалі высьвятляць, што дзеецца ў доме насупраць. Амаль адразу ж Жучок натрапіў на прыгожую піянэрку гадоў чатырнаццаці, якая, ратуючыся ад невыноснай сьпёкі, хадзіла па сваёй хаце ў чым маці нарадзіла. Больш моцны фізычна, менш п’яны й больш валявы Хруль забраў у Жучка бінокль і цэлую гадзіну натхняўся сузіраньнем чыстае красы. Жучок жа, якому перапала хіба дзьве хвіліны далучэньня да хараства, быў пасаджаны за пісьмовы стол з заданьнем не марудзячы выдаць тэкст. За ўсім гэтым назірала праз шчылінку ў дзьвярох дачка Хруля Ларыса, якая й распавядала цяпер кожнаму гісторыю стварэньня песьні – за цыгарэту або шклянку віна.

А хіт усіх часоў і народаў “Таварыш блізка і далёка”? Ларыса, якая часта заставалася ў дзяцінстве дома з п’яным бацькам, пакуль мама была на працы, распавядала неяк, як стваралася гэтая песьня. Адзін маёр, вялікі прыхільнік хрулёўскай творчасьці, завітаў неяк да кампазытара з каньяком. Выпілі, паглядзелі балет, ацанілі ногі ў кожнай лебедзі. Маёр вырашыў пастраляць па птушках – адчыніў вакно, дастаў пісталет, ды і выляцеў вонкі. Хруль кінуўся на падваконьне, хацеў дапамагчы, аднак раптам дэман натхненьня сказіў ягоны праставаты твар, маэстра схапіў гармонік ды за пяць хвілін прыдумаў прыпеў для “Таварыша”. Тэрмінова быў выкліканы Жучок, і празь месяц твор атрымаў галоўную ўзнагароду Елабускага фэстывалю патрыятычнай песьні.

“Мора”, пад якое так шмат было выпіта за апошнія гады насельніцтвам рэспублікі, таксама мела сваю патаемную крыніцу. У суседнім пакоі музэю знаходзіўся яшчэ адзін партрэт: Іван Хруль на палубе цеплаходу, прысланіўшыся да парэнчаў, сьпявае пад уласны акампанімэнт – рот кампазытара раскрыты, і ў глотцы можна заўважыць хвосьцік непражаванай музы. У сьвеце толькі дзесяць чалавек, улучна з Кармушкіным, ведалі, што за ўнушальнай рамай карціны знаходзіцца адмысловая ніша, прыкрытая дзьверцаю. Тайнік зьмяшчаў у сабе невялікі, але заўжды гатовы задаволіць усе душэўныя парываньні бар, дзе знаходзілася месца ня толькі любімым прадуктам заводзкай вытворчасьці, але й клясычнаму самагону, чыстаму й гаючаму, нібы марская вада з пахмельля, – яго славутаму земляку спраўна пастаўлялі жыхары вёскі Мяропхі, што на Жабаўшчыне.

58.

І піяніна стаяла ў гэтым пакоі, як жа яму тут не стаяць – хаця было агульнавядома, што Іван Хруль заўжды аддаваў перавагу вясёламу гармоніку, жонка трывала і іншыя інструмэнты. Апрача піяніна, ад кампазытара засталіся гітара ручной работы, скрыпка, якую ён купіў за бутэльку чарніла падчас нейкай агіткамапаніі ў рыкаючага ўжо ад п’янства маладзёна, – на такой скрыпцы, мусіць, граў калісьці сам Сымон-музыка; кампанію ім складалі клярнэт, труба і, невядома чаму, барабанныя палачкі. Усё гэта было зваленае ў суседнім пакоі – Кармушкін аднойчы хацеў прывесьці калекцыю да ладу, аднак Нінэль Пятроўна забараніла: “Зьнікне аўра!”

Кармушкін паставіў на піяніна кубачак і паспрабаваў зноў скарыстацца тэлефонам. Пракляты апарат маўчаў. На вуліцу, між тым, неяк непрыкметна ўпалі першыя вечаровыя цені, навялі рэзкасьць на абрысы прадметаў, зайшло сонца, па вызваленых гарачых каляінах праляцеў вецер, астудзіў горад, нагадаў пра нядаўні кароткі дождж. Кармушкін адчыніў вакно, цяжкія фіранкі здрыгануліся й зноў налеглі жыватамі на падваконьні, лянотна скінуўшы сьвежыя пылінкі. Кармушкін прагна ўдыхнуў прахалоду й гэта надало яму рашучасьці. Дапіўшы рэшткі гарбаты, ён накіраваўся да балькону.

Да бліжэйшай вадасьцёкавай трубы было мэтраў пяць, і пры вялікім жаданьні і ўпэўненасьці ў нагах можна было паспрабаваць адолець гэтую адлегласьць, рухаючыся па гранітным гаўбцы, што апярэзваў дом. Справа ад балькончыку сыходзіла яшчэ мокрымі пасьля дажджу мэталічнымі прыступкамі ўніз пажарная лесьвіца. Да яе было рукой падаць – была б толькі рука сантымэтраў на трыццаць даўжэйшая. Кармушкін аглядзеўся, і перажагнаўся ў душы, і нават таргануўся наперад, але тут жа ўцягнуў сваё перапуджанае цела назад, і адчуў вялікую сарамлівую радасьць. У пятках кальнула, сэрца заныла, і потым яшчэ колькі сэкундаў страх салодка таяў унутры.

– Дзяўчаты, – крыкнуў Кармушкін дзьвюм юным істотам, што ў непрасохлых футболках і міні-спадніцах праходзілі якраз пад вакном – так блізка, што можна было заўважыць адсутнасьць станікаў. – Дзяўчаты, – паўтарыў ён, але зразумеў, што насамрэч усяго толькі шэпча. Дзяўчаты аддаляліся. Кармушкіну было вельмі няёмка. Аднак гэта было ўсё ж прасьцей, чым лезьці на сьлізкі й вузкі гаўбец. Ён заплюшчыў вочы й цяпер ужо напраўду заенчыў:

– Дзяўчаты!

Тыя пачулі, спыніліся, павярнуліся, пашукалі, паціснулі плячыма, потым нарэшце паднялі коратка стрыжаныя галовы ўверх.

– Дзяўчаты, дапамажыце, калі ласка. Мяне тут замкнулі выпадкова, не маглі б вы патэлефанаваць, я вам нумар скажу, і паведаміць, што Сяргей...

Адна зь дзяўчын нецярпліва пацягнула за сабой другую. Другая паморшчылася.

– Гэта праўда, нумар тэлефону – дзьвесьці дваццаць... не, гэта ня той... дзьвесьці...

– Хадзем, Кацька, – і дзяўчаты рушылі наперад, паказаўшы Кармушкіну ладныя сьпіны, з-пад маек выпіралі вострыя лапаткі, патыліцы былі выстрыжаныя так мудрагеліста, што іх можна было прыняць за твары. Каля аркі адна зь іх павярнулася й памахала Кармушкіну рукой:

– Парань, ты ня каціш! Ня каціш!

Кармушкін хацеў паспрабаваць яшчэ, але няўдача раптам забіла ў ім усю рашучасьць. А вуліца, звычайна такая ажыўленая, дзелавая вуліца, была цяпер паўпустая. Кармушкін стаяў на балькончыку, паліў, углядаўся ў прахожых, і чамусьці яму трапляліся адны бамжы. Чорнай кропкай у канцы вуліцы мігцеў засунуты ў будку каля консульства міліцыянт. Справа няўхільна ішла да шарай гадзіны. Кармушкін вярнуўся ў кватэру, пабарабаніў у сьцяну, хаця цудоўна ведаў, што за ёй кватэру здавалі пад офіс, і ў такі час напярэдадні выходнага тамака нікога няма, – і потым бясьсільна апусьціўся ў фатэль.

59.

Заставалася чакаць, пакуль ня ўключыцца тэлефон. Кармушкін паказаў язык партрэту Івана Хруля, дастаў нейкую газэтку за семдзесят дзявяты год і пагрузіўся ў чытаньне. Дакладней, вельмі хацеў пагрузіцца – у галаву палезла ўсялякая дрэнь, як мышы, набеглі пытаньні без адказаў: шкодная рэч для чалавека гэты вольны час, нічога добрага не прыносіць, пачынаеш шукаць сэнс жыцьця ці прыдумваць вершы, замест таго каб наталяцца здаровым адпачынкам і зараджацца моцаю дзеля заўтрашняга радаснага працоўнага дня. Кармушкін трымаў на каленях пажаўцелую газэту, а Іван Хруль паглядаў на яго спадылба са сьцяны, і ўжо не прасіў пустую бутэлечку, а відавочна задумваў нядобрае, фатэль быў мяккі, гадзіньнік цікаў так пяшчотна-падступна-утульна, у пакой запаўзала шарая гадзіна, і танчыла перад Кармушкіным эратычны танец...

Ён прачнуўся ў цемры й не адразу зразумеў, дзе знаходзіцца. Па кватэры былі разьвешаныя нечай не пазбаўленай густу рукой водбліскі ліхтароў, за вакном зноў ішоў дождж, і па няўлоўнай мернасьці ягонага шуму было зразумела, што гэта надоўга. Фортку зачыніць ён забыўся, і цяпер у музэі стала халаднавата. Кармушкін, крэкчучы, падняўся. На сівых валасох Івана Хруля бледна зьзяў прадаўгаваты водсьвет.

Кармушкін прайшоў на кухню, уключыў сьвятло, прыгатаваў гарбату. Тут жа цвынкнуў у суседнім пакоі тэлефон, цвынкнуў ціха, але гэтага хапіла, каб Кармушкін стрымгалоў кінуўся да апарату.

– Іван Мікалаевіч перакульваецца ў труне, – сказаў ясны, выразны, лялечны голас, хутчэй за ўсё, жаночы, і слухаўка хіхікнула.

– Алё! Алё! Гэта Нінэль Пятроўна? Гэта я, Сяргей!

– Перакульваецца ў труне, у труне, – на гэты раз слухаўка ледзьве ня пырснула сьмехам, і побач захіхікаў нехта яшчэ.

– Алё! Хто гэта?

– А чаму перакульваецца? Чаму перакульваецца?

Кармушкін ня ведаў, што сказаць. Цяпер яму стала па-сапраўднаму жудасна.

– Таму што ён заўсёды спаў на левым баку. На левым, на левым. А яны паклалі яго на сьпіну. На сьпіну, на сьпіну.

І слухаўка абрынулася на беднае вуха Кармушкіна тысячай хіхіканьняў, лялечных, гідкіх, бяззубых. Кармушкін выпусьціў слухаўку з рук, і яна пляснулася акурат на належнае месца. Ён падняў яе, але ці варта казаць, што цяпер у ёй зноў панавала цішыня.

Кармушкін ня стаў уключаць сьвятло – уключальнік знаходзіўся там, там, у страшным куце, пад змрочным нагрувашчаньнем цемры. Ён кінуўся на ратавальную кухню, якая перакідвала праз маленькі калідорчык у пакой хісткі сьветлы масток, прабег па гэтым мастку, прыклеіў сябе да кута каля тумбачак. Аддыхаўся, імкнучыся не глядзець у цёмны правал дзьвярэй, запаліў цыгарэту. І тут погляд ягоны, што шалёна рыскаў па прадметах, нібы яны, прадметы, былі ад пачатку хаўрусьнікамі Кармушкіна, – загнаны погляд ягоны ўпаў на кубак з гарбатай. Кармушкіна закалаціла – на чорнай паверхні напою, паволі тонучы, плаваў клок рэдкіх сівых валасоў.

60.

І зноў яму давялося заплюшчыць вочы, быццам ад гэтага нячыстая сіла, у існаваньні якой Кармушкін ужо не сумняваўся й ня будзе сумнявацца да канца сваіх дзён, перапыняецца на рэкляму; ён праімчаўся праз д’ябальскі пакой, навобмацак уключыў сьвятло і апынуўся перад партрэтам: Іван Хруль усьміхаўся яму, шчэрачы зубы, пальцы яго па адным адгіналіся, адрываючыся ад клявіятуры гармоніку. Кармушкін кінуўся ў калідор, да суседняга пакою, адкуль шлях вёў да замкнутых дзьвярэй, якія калісьці – як даўно! – вялі жывых людзей на лесьвічную пляцоўку. Аднак і наступны пакой не адпавядаў сваёй мірнай назьве. Ледзь Кармушкін ступіў туды, як піяніна, дыхнуўшы на яго пылам, выдала дзіўны, бразгатлівы гук, і ў паўзмроку, у водблісках ліхтарнага сьвятла Кармушкін заўважыў, як падымаецца накрыўка, і клявішы бязладна, сумбурна, быццам зьдзекуючыся, уціскаюцца й пругка вылятаюць на месца... Як яму ні было страшна, ён на нейкі момант разабраў у гэтым чортавым віхуры безнадзейна сапсаваны, скажоны нечай замагільнай воляй матыў песьні “Пастаю над ракою жыцьця”. Чуючы, як у бакавым пакоі адгукаюцца пачварным найгрышам барабанныя палачкі, як мяўкае клярнэт, распрацоўвае свае шатанскія лёгкія труба й рэжа кагосьці на жывую скрыпка, Кармушкін кінуўся назад, у кухню.

У тое імгненьне, калі нага Кармушкіна ў роспачы ступала на запаветны масток сьвятла, электрычнасьць, нібыта яе зьдзьмуў вецер, выключылася – адна за адной згасьлі лямпачкі ў пакоі з партрэтам і на кухні. Кармушкін апошнім намаганьнем зачыніў за сабой дзьверы й зараз жа прыпёр іх лёгкім, як пух, дубовым сталом, зь якога на падлогу абрынулася шкло, дзе захоўваліся сямейныя фота Хруля. Шоргат фатаздымкаў пад нагамі прымусіў Кармушкіна падскочыць і палезьці на падваконьне, адкуль не марудзячы зьляцелі слоік ды ваза.

Ён, аднак, здолеў неяк узяць сябе ў рукі, узгадаў, дзе ляжаць запалкі, і хутка па кутох кухні заскакалі цені – сіняе полымя асьвяціла надзейна прыпёртыя дзьверы; Кармушкін падняў з падлогі мокрыя цыгарэты, знайшоў адну яшчэ прыдатную, ды запаліць ня змог – трэсьліся рукі, як пасьля тыднёвага запою. Урэшце ён асьцярожна прысеў перад тумбачкамі бабулек-супрацоўніц: пераконваю-чы сябе, што шукае ліхтарык або паўбутэлькі гарэлкі (ну хаця б на дне!), насамрэч ён шукаў крыж.

Ліхтарык тут і праўда быў – мякка скочыў у руку, пальцы інстынктыўна моцна заціснулі яго, так што ажно хруснулі суставы; гэта насуперак усяму надало Кармушкіну моцы, і ён прадоўжыў агляд. Спачатку з тумбачкі дрыжачая рука Кармушкіна выцягнула доўгі маток тоўстай вяроўкі. Потым пальцы наткнуліся на нешта халоднае. Кармушкін узяўся лацьвей.

У ягонай руцэ ляжаў востры й доўгі нож з зазубрынамі на лязе, якое слаба блішчэла ў кухоннай паўзмрочнай мітусьні; потым Кармушкін выцягнуў з тумбачкі цэлы набор кайданкоў, сапраўдны гішпанскі боцік, яго часта паказвалі ў апошні час па тэлевізіі, – а потым, адкрываючы іншыя тумбачкі, Кармушкін узбагаціў гэты арсэнал сякерай, жалезнымі шчыпцамі, цяжкім ланцугом, прыладаю для таўраваньня жывёлаў, яшчэ двума нажамі рознай даўжыні, але аднолькава пагрозьлівых памераў, шлемам, які з дапамогаю адмысловых шрубоў мог памяншацца амаль удвая... Было яшчэ дзіўнае прыстасаваньне, мэталічнае, рупліва змазанае, навюткае – Кармушкін так і ня змог здагадацца пра ягонае прызначэньне, зразумеў толькі, што змайстраванае яно не дзеля прыемных справаў.

Тыцкаючы незапаленай цыгарэтай сябе то ў нос, то ў шчокі, Кармушкін прыціснуўся да сьцяны й быў гатовы ў любы момант схапіць з падваконьня самаробны крыж, утвораны з двух алюміневых лыжачак. За дзьвярыма ў гэты час рыпелі крокі, надрываўся гармонік, енчыў голасам чалавека, якога рэжуць без наркозу, і мярзотнае хіхіканьне начным матыльком білася па сьценах. У гадзіне стала шэсьцьдзесят сэкундаў, стагодзьдзе цягнулася не даўжэй за жыцьцё дажджавой кроплі. Кармушкін ня ведаў ніводнай малітвы, і шаптаў усё, што прыходзіла ў галаву – кінэматаграфічнае, галівудзкае, савецка-праваслаўнае, стараславянскае, гэта супакойвала, але ненадоўга – варта было шклу на дзьвярох афарбавацца раптам у пранізьліва-жоўты колер, і дубоваму сталу заварушыцца пад націскам невядомай, але жахлівай, нетутэйшай, вечнай як самое зло сілы, як Кармушкін кінуў у гэтае жоўтае пекла лыжачкі, рвануў на сябе ваконную шыбу, ускочыў на падваконьне й рушыў наперад. У ста мэтрах ад яго нехта парэзаўся, голячы спрасоньня неба, на дах ратушы ўпаў першы прамень, і гадзіньнік на яе вежы запілікаў песьню народнага кампазытара Івана Мікалаевіча Хруля.

61.

На заданьне карэспандэнтка “Газэты №1” паехала ўсё ж трамваем. Рэдакцыя мела цэлы парк мікрааўтобусаў, новых, сініх, бліскучых, зь цікаўнымі рэпарцёрскімі пысамі, аднак усе яны сёньня ўжо былі занятыя – набліжалася галоўнае дзяржаўнае сьвята, і з самага новага году журналісты працавалі як шахтары ў забоі. З ранку намесьнік загадчыка адзьдзелу толькі разьвёў рукамі – няма машыны, і невядома, калі вернуцца. Давялося набываць квіток на трамвай, трэсьціся паўгадзіны праз палову гораду, нібыта няма ў тваёй сумачцы салатавага лямінаванага пасьведчаньня супрацоўніцы самай уплывовай газэты краіны.

Што праўда, карэспандэнтка была яшчэ юнай, працавала ў рэдакцыі “Газэты №1” толькі тры месяцы, адказных справаў ёй яшчэ не даручалі, так, культурка там, карацісты, школьны конкурс на лепшы антысьнідавы плякат. Аднак карэспандэнтка была асобаю амбітнай, характар мела сапраўдны журналісцкі, на ўсіх вакол глядзела як на матэрыял для артыкулаў і разьлічвала ўжо ў наступным годзе скінуць намесьніка загадчыка зь ягонага крэсла. Зрабіць што-небудзь гучнае, хвосткае, каб яе запрасіў у кабінэт Сам, пачаставаў віскі – гэтак, як распавядаюць, ён адзначае найлепшых, каб праз пару дзён па тэлефоне млява паведаміць: “Зь сёньняшняга дня вы прызначаныя на пасаду...” – непатрэбнае закрэсьліць.

Ногі ў карэспандэнткі расьлі, пісала яна з памылкамі, у прыгожай яе галаве было шмат пілавіньня з курсу ідэалёгіі, чужых канспэктаў і модных кніжак і трохі менш мазгоў – роўна столькі, каб не пераходзіць вуліцу на чырвонае сьвятло, не займацца сэксам без прэзэрватыву й не апранаць зялёнае з ружовым. Карэспандэнтка ганарылася сабой, і таму паездка на трамваі была прыніжальнай. Калі яна выходзіла з трамвая, нейкі казёл пралетарскага выгляду падаў ёй руку – карэспандэнтка абражана ўзьняла галаву, выставіўшы наперад вострае падбародзьдзе, гідліва махнула доўгімі пальцамі й ледзь ня трапіла пад шальную машыну.

62.

Яна паглядзела па кампутарнай мапе яшчэ ў рэдакцыі: дом трэба было абагнуць, уваход знаходзіўся проста на першым паверсе, з двара. Насустрач ёй кульгаючы пратэпаў сьмярдзючы дзядок, спыніўся, заўважыўшы карэспандэнтку, прыклеіўся поглядам да каленяў – зямлёй пахне, а ўсё туды ж. У сквэрыку мацерна лаяліся дзеці; з адчыненага дарожнага люку густа лезла белая пара, якая абсалютна не пасавала лету. Паштовачна-сіняе неба рабіла сьцены дому яшчэ больш старымі ды ўбогімі. Карэспандэнтка прайшла міма зарасьнікаў шыпшыны да першага пад’езду, над якім вісела круглая шыльда “Тэатр “Мінус”, уздыхнула з палёгкай й тут жа зь непрыемным зьдзіўленьнем пабачыла каля ўваходу гэтую дзеўбанутую Агіеўскую, алігафрэнічку й наркаманку, хадзячы анэкдот сталічнай прэсы.

Агіеўская выглядала як заўсёды: нейкае парнаграфічнае ашмецьце, на шыі боўтаецца рознае гаўно, босая, з рысавым шалупіньнем на вуснах. Вочы закончанай наркаманкі. Брудныя пазногці, такой трэба ў мэтро міласьціну прасіць, як яе ў прэс-цэнтр пускаюць.

Карэспандэнтка асьцярожна, каб не дакрануцца да пляча дэбілкі, прайшла ў пад’езд і адразу ж апынулася перад замкнутымі дзьвярыма. Ну, адступаць карэспандэнтка не зьбіралася, нездарма ж яна перлася сюды на гэтым паскудным трамваі, у якім ня толькі цноту можна страціць, але й кашалёк. Яна выйшла, спыніла цяжарную з такой жа сумкай, ветліва, як вучылі, параспытвала.

– Ня ведаю, – паціснула плячыма цяжарная. – Прыязджаюць усялякія. Гэтая вось цыганка – яна махнула рукой у бок Агіеўскай – таксама туды, у тэатр, прыйшла. Яна іх нібыта ведае, вы ў яе спытайце...

Карэспандэнтка раздражнёна паглядзела на Агіеўскую, аднак вырашыла чакаць да апошняга, адыйшла ў сквэр, прысела на лавачку, у цень. Пад’езд быў блізка, як на далоні, у яе ўсё было як на далоні, у карэспандэнткі газэты нумар адзін – лёс, людзішкі, Лёшка, Лімасол, лахі, лішняе ў сьметніцу. Яна запаліла цыгарэту, набрала Лёшкаў нумар, пагаварыла ні пра што й падфарбавала вусны. Агіеўская ўсё тырчэла на сонцы перад пад’ездам, ня дзіва, што яна чорная як цыганка.

Гэта відавочна быў сам Мінус – сапраўдны мастацкі кіраўнік і рэжысэр, высокі, усклычаны, падобны да Пятра Першага, толькі бяз гэтых мярзотных вусікаў, досыць малады, – ён шырокімі крокамі набліжаўся да дому. Пад нагамі ў Мінуса круціўся нехта зморшчаны й непрыкметны. Карэспандэнтка шпарка паднялася й кінулася ім напярэймы, але крок у Мінуса быў сапраўды як у бамбізы. Яна дагнала іх толькі каля пад’езду.

– Добры дзень, – павіталася карэспандэнтка. – Добры дзень, спадар Мінус.

Аднак усклычаны не зьвярнуў на карэспандэнтку аніякае ўвагі і ў два крокі апынуўся ля дзьвярэй. “Ну і сноб”, – падумала злосна карэспандэнтка, нават мысьленна пішучы гэтае слова праз “п”.Там Мінус спыніўся й запытальна паглядзеў на свайго спадарожніка, які неахвотна запаволіў хаду. Агіеўская ўсьміхнулася гэтаму плюгаўцу такой хворай усьмешкай, што карэспандэнтку перасмыкнула.

– Назар Мінус – гэта я, – без намінкі на нейкія эмоцыі прамовіў непрыкметны. – Чым магу служыць?

– Я карэспандэнтка газэты нумар адзін, – расчаравана сказала карэспандэнтка. – Шукаю вас ужо тыдзень па тэлефоне, але ні працоўны, ні мабільны...

Назар Мінус сумуючы зірнуў на яе зьнізу ўверх, нібы парыжанін, якому падарылі паштоўку зь відам на Эйфэлеву вежу.

– У вас адкрываецца тэатр, і я бы хацела зрабіць з вамі невялікае інтэрвію.

Зусім не зьмяняючы ні тону, ні выразу твару, Назар Мінус склаў рукі за сьпінай:

– Па-першае, я заняты: у нас неўзабаве прэм’ера, а ў тэатры ня скончаны рамонт. Па-другое, сёньня я даю інтэрвію для вашай калегі з Асырыйскага тэлебачаньня, мы зь ёй ужо даўно дамаўляліся. А маё залатое правіла, і спадар Даражок гэта пацьвердзіць: ня больш за адно інтэрвію на месяц. А цяпер прабачце, я вымушаны адкланяцца.

І Мінус запрашальна адчыніў перад шызічкай Агіеўскай дзьверы. Тая прасьлізнула ўнутр, усьлед за ўсклычаным. Карэспандэнтка кінулася за імі, лёгка дакранулася да рукава Мінуса, мімаходзь падумаўшы пра ягоны сапраўды дзіўна невысокі для мужчыны рост. Мінус незадаволена спыніўся.

– Паслухайце, – карэспандэнтка перайшла на даверлівы шэпт. – Я – Карэспандэнтка Газэты Нумар Адзін. А гэта... Вы проста ня ведаеце, відаць... Вы ж паглядзіце... Яна хворы чалавек... Яе трэба лячыць... Паверце.

– Спадарыня І – таленавітая журналістка, сапраўдны прафэсіянал, – важка прамовіў Назар Мінус. – Мы ўжо даўно супрацоўнічаем з Асырыйскім тэлебачаньнем і ніколі ў нас не было нагодаў абвінаваціць спадарыню І ў неаб’ектыўнасьці. Больш за тое: супрацоўнікі Асырыйскага дзяржаўнага тэлебачаньня заўсёды з павагай адгукаліся пра плён вашай працы. Так што раю вам ставіцца трохі справядлівей да сваіх калегаў.

І далібог, перад тым як зьнікнуць за дзьвярыма дырэктарскага кабінэту, гэты самы Мінус ледзьве не абцасамі шчоўкнуў, жыд пархаты. Такі ж вар’ят, як і Агіеўская. Адна лякарня. Карэспандэнтка пастаяла яшчэ крыху ля пад’езду, папаліла, напісала недапалкам на дзьвярох мацернае слова й рушыла да прыпынку. Зрэшты, каля дарогі яна збочыла, схавалася ў хмызох, ускараскалася на агароджу школьнага двара і адтуль з дапамогаю адмысловага прыбору паспрабавала зазірнуць праз адзінае вакно ў той кабінэт, куды толькі што, так нахабна пакінуўшы ў пралёце яе, карэспандэнтку газэты нумар адзін, увайшла гэтая дурная тройца. Ды толькі ніякай тройцы ў кабінэце не было.

ЧАСТКА СЁМАЯ

Тэатр

63.

І тады я паехаў да бабулі.

– Роўна праз два месяцы ўся наша краіна адзначыць Вялікае Сьвята, – бадзёра прамовіў дыктар, і я раптам успомніў, што нідзе не працую ўжо цэлыя паўгады. Так, сапраўды, я звольніўся з “Газэты №78” у лістападзе. Ня памятаю, як пражыў гэты час, не магу ўзгадаць. Жыў як расьліна – але расьліны не забываюцца на некалькі дзён цяжкім тэлевізійным сном, не бадзяюцца па вуліцах, каб мэтанакіравана выпадкова сустрэць напаўзнаёмых філянтропаў з грашыма, не гуляюць у кампутарны кёрлінг да сьвітаньня. Віка цярпела месяц, а потым сыйшла да бацькоў – пакінуўшы, праўда, маленькую надзею на сваё вяртаньне, так і ляжыць яна, надзея, у верхняй шуфлядзе, нераспакаваная, пратэрмінаваная.

– Падрыхтоўка да ўрачыстасьцяў, супэрпраект, супэрсюрпрыз, – радасна сказаў дыктар, і я нібыта паглядзеў сам на сябе са столі: разасланая на каленях тэлепраграма, міска зь недавараным халодным рысам у руцэ, камень у страўніку, камень у сэрцы, камень у галаве. Доўг за камунальныя паслугі – шмат непрыгожых лічбаў. У лядоўні – пабітае яйка й шмат пустых пачкаў з-пад маянэзу. Яго можна яшчэ доўга выціскаць, гэты маянэз, і не бяды, што сапсаваны – намазваеш яго на хлеб і падсмажваеш трохі гэткія бутэрброды: смачна. Праўда, хлебу ў мяне няма. І грошай няма. А рыс дала Віка – я стаяў у панядзелак пад вокнамі яе бацькоў, і яна скінула мне яго, цэлы пакет. Дзякуй. Але чаму рыс? Скінула б лепш мяса. Я вельмі люблю мяса. Я ўжо шэсьць месяцаў нічога не ствараю. Я нічым не займаюся. Я не ствараю нават бескарысных рэчаў. І шкодных не ствараю. Я не абслугоўваю тых, хто стварае, я нічога не перапрацоўваю, я не прадаю й не набываю. Добра б калі я лайдачыў, займаўся, да прыкладу, мастацтвам – дык не, гэта мяне ніколі не цікавіла. Я нават не зьдзяйсьняю злачынстваў. Законапаслухмяны беспрацоўны, які жыве на пазычаныя грошы. Я гляджу тэлевізар і гуляю ў кампутарны кёрлінг.

– Гандлёвая сетка таксама рыхтуецца, – горда паведаміў дыктар, і я сьцёр яго ў парашок.

64.

Мне вельмі хацелася паліць, аднак апошнюю цыгарэту я выпаліў уночы, і цяпер горкая густая сьліна напаўняла мой рот, не даючы пракаўтнуць рыс як сьлед. Зярняткі хрумсьцелі на зубах, як пясок. Можна было б выйсьці на двор і папрасіць, ды толькі я паліў такім чынам ужо месяц, мяне тут ведаў кожны, і мне было сорамна. Урэшце я ўсё ж выпаўз на вуліцу, накіраваўся на прыпынак. Там было чыста, як зазвычай, ні бычка, ні сучка, яны ж усе культурныя сталі, недапалкі ў сьметніцы выкідаюць, сволачы, а яшчэ напярэдадні Вялікага Сьвята вуліцы прыбіраюць ледзь ня тройчы ў дзень, школьнікаў выганяюць, каб яны здохлі. Мне здалося, народ на прыпынку ад мяне адварочваецца. Хаця выглядаў я яшчэ няблага. Галіўся штодня, адзежу мыў. Я наогул занадта добра выглядаў для беспрацоўнага. Нечакана мае сьлёзавыя залозы закрыліся, я нават раззлаваўся трохі, стаў пасярэдзіне, азірнуўся з выклікам. Паліў толькі адзін, пажылы ўжо, просьценькі, вусаты. Я падыйшоў – адмова апынулася такой грубай і адназначнай, што захацелася памерці. Ён паліў танныя, сьмярдзючыя цыгарэты бяз фільтру, авальныя, амаль пляскатыя, як стужкавыя чарвякі. Адна такая цыгарэта не каштуе Нічога. – Самому трэба зарабляць, – сказаў ён, нібы вылаяўшыся. Зьнясілены, я апусьціўся на лавачку, спадзеючыся, што зараз прыедзе аўтобус. Ён і праўда зьявіўся, як толькі я сеў. О шчасьце – вусаты кінуў недапалак на зямлю й нясьпешна памкнуўся да адчыненых дзьвярэй. Недапалак яшчэ дыміўся, і я ня вытрымаў: кінуўся да яго, уратаваць, уратаваць агеньчык, агмянёк, кінуўся як першабытны чалавек, вырваць агеньчык з лапаў ветру, захаваць яго, гаючы дымок, ты напоўніш моцай мае спакутаваныя лёгкія, яны ўсе паедуць, гэтыя людзі, а я спакойна падыму цябе! Гэта была памылка. Вусаты абярнуўся, зірнуў на мяне з усьмешкай, падняў нагу й з асалодай расьцярушыў недапалак падэшвай. Размазаў па асфальце, гад, з пачуцьцём выкананага доўгу сеў у аўтобус і паехаў далей.

Давялося ісьці да суседа, зноў размаўляць зь ім голасам выпаратага прыгоннага мужычонкі, зноў ржаць зь ягоных жудасных анэкдотаў, лісьліва падтакваць кожнаму слову – а сусед быў сапраўдны прол, хам і паскуда, з тых людзей, якія думаюць, што ведаюць, як жыць правільна. Задавальненьне было сапсаванае. Я вярнуўся дахаты, уключыў кампутар, уставіў дыск. Клявіятура выклікала агіду, хацелася есьці. Кёрлінгісты раздражнялі, нібы людзі, зь якімі правёў пяць гадоў на падводнай лодцы. Я згуляў матч, прайграў, пры думцы пра рэванш у мяне забалеў страўнік. Змахнуўшы пыл з чачэнскага нацыянальнага сьцягу, згінаючыся ад рэзкага болю, ня здолеўшы сьцерці з твару паныласьць, успомніўшы, што сёньня дзень нашага зь Вікай знаёмства, я запіхнуў у сябе апошняе яйка замест пігулкі, сунуў за пояс нож і паехаў на сваю былую працу.

Ня ведаю чаму, але на працы мяне ніколі не любілі. Калі я звальняўся, я бачыў на тварах калегаў палёгку. Ніхто ў мяне тады нават не запытаўся, чым я зьбіраюся займацца па звальненьні. І цяпер нікому да мяне не было справы. Як я не стрымліваўся, як не пераконваў сябе, што знаходжуся на чужой тэрыторыі між варожых істотаў, калідор рэдакцыі мяне ўсхваляваў. Я зайшоў у свой кабінэт, за маім сталом сядзеў нехта барадаўчаты й крэмзаў нейкую актуальную хлусьню. У супрацоўнікаў быў дзень авансу, і цікава было назіраць, як імгненна згасьлі іхныя ўсьмешкі, калі яны паднялі галовы. Я зьвярнуўся да загадчыка адзьдзелу – калі ў нас і не было прыяцельскіх стасункаў паўгады таму, то, прынасмсі, ён размаўляў са мной ня толькі на працоўныя тэмы. Спачатку я папрасіў даволі шмат, потым усё зьмяншаў і зьмяншаў суму, ажно пакуль яна не скарацілася да кошту адной паездкі ў мэтро. Аднак і тут загадчык праявіў цьвёрдасьць. Ён ня даў мне нават на ільготны квіток. Я ў роспачы аглядзеў астатняе насельніцтва кабінэту. Яны маўчалі й глядзелі адно на аднаго з адслоненымі паўусьмешкамі, яны не падымалі галоваў, а я стаяў у цэнтры пакоя, і бачыў плешы на іхных макаўках, стаяў і прасіў. Адзіным ў гэтым памяшканьні, хто дапамог бы мне, быў маленькі бюст Караткевіча, ды толькі ён ня меў рук, мае былыя калегі не маглі дазволіць сабе трымаць у кабінэце кагосьці з працягнутай рукой. У рэшце рэшт я стаў перад імі на калені. Яны апусьцілі галовы й так і не далі мне ні капейкі.

І тады я паехаў да бабулі.

65.

Часам яна давала мне грошы. Няшмат, аднак што такое шмат для чалавека ў маім становішчы? Я ніколі не прасіў у яе, яна давала сама, некалькі паперак з маленькага старэчага кашальку, з усьмешкай, з пажаданьнем купіць што-небудзь для Вікі. Самае галоўнае, у тым, дасьць яна грошы на гэты раз або не, не існавала аніякай заканамернасьці. Я ніколі не адмаўляўся, браў, аднак асабліва не нахабнічаў, часта не заязджаў, так, пару разоў на месяц. За апошнія паўгады яе падарункі некалькі разоў выратавалі мяне ад галоднае сьмерці. Яна ня ведала, што Віка ад мяне сыйшла, а пра звальненьне ведала, усё вучыла, як размаўляць з начальнікамі, каб тыя цанілі цябе. Бабуля думала, што я пасварыўся з шэфам, а я ні з кім не сварыўся, я ціха звольніўся, як папаліць на ганак выйшаў. Я ніколі не сядзеў у бабулі доўга – дзесяць-пятнаццаць хвілін, і бег. Бег жыць.

Я прыехаў да бабулі, аднак дома яе не было. Галодны й злы, адчуваючы настойлівае, неадступнае, смокчучае жаданьне паліць, я сеў на лаўку перад ейным пад’ездам і вырашыў абавязкова яе дачакацца. Старыя, што шпацыравалі па-чарапашаму ўздоўж дому, глядзелі на мяне з падазрэньнем. Прамінула гадзіна, потым яшчэ адна. З маёй змрочнай постацьцю звыкліся. За сьпінкай лавачкі дзяўчынкі закопвалі ў зямлю загорнутыя ў фальгу шкельцы – сакрэты, побач прыгрэўся на вечаровым сонцы кот з п’янымі вачыма, нейкая старая мне ўсьміхнулася, бяззуба-вінавата.

Бабуля зьявілася каля сямі. Ведучы яе, задышліва-зьдзіўленую, пад руку, я маліўся, каб яна дала мне грошай. Мы папілі гарбаты, пагаварылі, я навыдумляў пра тое, якая мне файная сьвеціць праца, як мы бавім зь Вікай выходныя. Паглядзелі сэрыял пра чарговага архітэктара-мэндысабаля. Яшчэ раз папілі гарбаты. Я пачытаў ёй услых газэту, распавёў усё, што памятаў пра палітычнае жыцьцё краіны шасьцімесячнай даўніны, некалькі разоў распытаў пра яе здароўе. Было відаць, што бабуля дзівілася ўсё больш. Я праглядзеў усе фотальбомы. Дрыжучы ад нецярпеньня, я вымушаны быў праглядзець канцэрт зорак айчыннай эстрады. Нарэшце бабуля спытала, ці не зачакалася мяне дома Віка. – Не, не, – ледзь не закрычаў я. – Не! Не! Не!

І тут нож выпаў з-за поясу й, глуха дзвынкнуўшы, упаў на драўляную падлогу. Бабуля прыціснулася да дзьвярнога касяку й зірнула на мяне шырока расплюшчанымі вачыма. Яе чорны дэрмантынавы кашалёк ляжаў зусім блізка, на камодзе. На кухні засьвісьцеў імбрык.

– Не, не, не, – замармытаў я, нахіліўшыся й спрабуючы непаслухмянымі, траскімі рукамі падняць нож. – Не, не, не... Гэта я так... Ножык... Дом... Віка...

Я сунуў нож на месца, і ён зноў вываліўся ды паляцеў на падлогу. Я мітусьліва кінуўся падымаць яго.

– Я пайду, – я выціснуў зь сябе непрыемную, нядобрую, неўласьцівую мне ўсьмешку. – Віка чакае. Я пайду, бабуль. Шчасьліва, бабуль.

Я скаціўся ўніз па прыступках і пакрочыў у бок мэтро. Мне здавалася, я зараз каго-небудзь заб’ю. Насустрач ішлі з працы стомленыя ад саміх сябе гараджане, ганарыліся адно перад адным поўнымі сумкамі, як адкормленымі сьвіньнямі. Перад самымі сходамі я спыніўся, пастаяў імгненьне, а потым кінуўся назад. Бабуля адчыніла мне, пераапранутая, з мокрымі рукамі, з глыбіні пакою даносіўся гнюсны тэлевізійны сьмех.

– Бабуль, – я імкнуўся на яе не глядзець. – Разумееш, мне вельмі трэба грошы. На мэтро.

Я атрымаў што хацеў – чарадзейную купюру, адну, не сагнутую яшчэ напалам, мастацкі твор. Я ішоў да мэтро, трымаючы яе ў руках, забыўшы пра голад, на двары быў цудоўны вечар. Перш-наперш я купіў сабе бутэльку моцнага піва й цыгарэт, і стаў каля парапэту. Атрутным воблакам мяне ахутвала маё прыніжэньне, маё вялікае, штодзённае, маё вернае, неадступнае, непахіснае, наканаванае мне Прыніжэньне. Усім бачнае Прыніжэньне. Міма мяне праходзілі дзяўчаты, распранутыя, палоска на грудзёх, палоска на сьцёгнах, і сьмяяліся, з усяе моцы ўтрымліваючы ў гэтым мікрараёне цудоўны, цудоўны, цудоўны вечар. Сьлёзы засьцілі мне вочы. Мяне чакаў кампутарны кёрлінг і вялікая тлустая млосная ванітоўная смажня свабоды. Мяне трэсла ад роспачы й прыніжэньня. І тут, матэрыялізаваўшыся побач з купкай шумлівых тынэйджэрак, пагрукваючы задуменнай глінай на шыі, басанож ступаючы па яшчэ не прагрэтым як сьлед асфальце, прымушаючы мяне ўгадваць, што тоіцца пад чорнымі лахманамі, зьявілася яна, І. Я адразу ўспомніў яе, прэс-цэнтр, выпадковы суплёт позіркаў, а яна, як я і думаў, не пазнала мяне, падыйшла, пасьміхнулася прамяніста.

– Прыходзьце, – прамовіла яна, уважліва дасьледуючы мае зрэнкі. – Прыходзьце заўтра ў наш тэатр. У нас прэм’ера. Вось, вазьміце запрашэньне.

– Але я не люблю тэатр, – прабурчаў я, прагна схапіўшы капэрту. – Я люблю кампутарны кёрлінг.

Яна зноў усьміхнулася, узмахнула краем свайго дзіўнага рызьзя, якое рабіла яе падобнай да старой птушкі, і рушыла скрозь мяне далей.

Увечары мне раптам патэлефанавала Віка.

– Можаш прыйсьці да нас заўтра, – сказала яна нерашуча. – Бацькі, здаецца, ня супраць. Я зь імі пагаварыла, і яны... У іх сёньня юбілей, але табе, напэўна, на гэта напляваць. Заўтра, а шостай... І апраніся папрыстойней.

– Заўтра я не магу, – прамовіў я, з дабрадушным позехам завяршаючы анінсталяцыю “Curling-99“. – Заўтра я іду ў тэатр.

66.

Я ледзь не спазьніўся: недалёка ад Узорнай трамвай здрыгануўся й стаў, нібы пры Фэрмапілах надзейна загарадзіўшы праезд добрай сотні легкавікоў; давялося дабірацца пехатою да скрыжаваньня, а там садзіцца на тройку – запечаную ў духоўцы праспэкту так, што лупілася фарба на баках. Праўда, ехаць было ўжо блізка – празь якіх хвілінаў пяць кіроўца нечакана бадзёрым голасам абвесьціў: “Кінатэатр імя Жданава”, і мяне выкінула вонкі. Разважаючы пра тое, колькі яшчэ пакаленьняў будуць называць гэты прыпынак на стары кшталт, я рушыў да знаёмага дому. Спыніўся пры лавачцы, аглядзеў вопратку – у трамваі мяне пакамечылі даволі жорстка.

Пачатак спэктаклю, відаць, зацягваўся, а можа, прэм’ера выклікала аншляг. Каля ўваходу ў тэатр “Мінус” гуртаваўся невялікі натоўп: загарэлыя локці, барацьба за цень, успацелыя ілбы. Мужчын і жанчын было прыкладна напалову, у адзеньні чамусьці пераважаў летне-дзелавы стыль: усе гэтыя кашулі з кароткімі рукавамі, шэрыя спадніцы да чырвоных каленяў, гальштукі на мокрых шыях, строгія блузкі ўтваралі на дзіва цэльную карціну... Праўда, трапляліся тут і даволі сьмешныя пэрсанажы, адзін маладзён, напрыклад, быў у аксамітным пінжаку й зашмальцаванай кепцы, нейкае дзяўчо нагадвала б мёртвую нявесту колькасьцю кужэлі на сукенцы й фарбы на юным твары, калі б не згіналася пад цяжарам састарэлага мабільнага тэлефону, што вісеў у яе між грудзёў... Усё ж паход у тэатр застаўся для нашых людзей чымсьці надзвычайным, раз яны так высільваюцца, падумаў я, застаўся сьвятам, як у савецкія часы. Ад зьедзенага гадзіну таму піражка з бульбай у мяне былапякотка. Спадзеючыся папіць вады ў тэатральнай прыбіральні, я рашуча прамінуў людзей ля ўваходу й нырнуў у прахалоду цеснага фае.

67.

Колькі год таму я быў тут у апошні раз? Я тады яшчэ вучыўся ў школе, клясе ў сёмай... Мы хадзілі сюды ўсёй сям’ёй. Мама ў высокіх ботах, якія я называў эскімоскімі, у брунатай дублёнцы, бацька, падобны да трагічнага актора... Дакладна памятаю, гэта было зімой. За дзень да наведваньня кіно мне залячылі зуб, і паход сюды быў узнагародай, кампэнсацыяй за пакуты. Ад фільму згадак не захавалася, хаця пачакайце... засталіся нейкія гукі... конскі тупат... стракатаньне кулямётаў... Ага, вось зьяўляюцца нечыя раскосыя вочы, нос загінуў, раскрышыўся ў кавамолцы гадоў, а ніжэй... Там быў рот, драпежны рот, а ў зубах – нож. Усё зразумела. Гэта была стужка пра басмачоў, пра басмачоў і чырвоных камісараў. Стужка з тых, якія дагэтуль захапляюць некаторых маіх аднагодкаў, нават такіх, хто трымаецца правага боку на мітычных сьцежках, што ў нас лічацца палітычнымі перакананьнямі. Я сто гадоў ня быў ні ў тэатры, ні ў кіно. Віка мяне колькі спрабавала выцягнуць – а я ні ў якую. Ненавіджу гэтых дзяцей зь іхнымі чыпсамі, цётухнаў з такімі ж бульбянымі хрусткімі размовамі, ненавіджу патыліцы перад самым носам, быццам мы, чалавекі, як адзін, шчыльнымі радамі крочым проста ў сюжэт, ненавіджу пахі незнаёмых жыцьцяў, брудныя каўнеры чужых лёсаў. Віка так і ня здолела мне давесьці, што ў гэткіх умовах мажліва яшчэ й на экран пазіраць. Ня здолела. І ўрэшце пачала хадзіць у кіно зь сяброўкамі. А цяпер ходзіць з кім-небудзь, у каго не настолькі разьвіты душэўны нюх. Асабліва пасьля ўчорашняга. І няхай. І добра.

Я дрэнна памятаю фільмы, на якія мы хадзілі сюды з бацькамі, але добра памятаю сам кінатэатр, памятаю пляніроўку, неахайна пафарбаваныя ружовым сьцены, таямнічы водар затхласьці, занядбанасьці, пажоўклыя фотапартрэты на сьценах, сьмярдзючую кабінку, дзе не працаваў змыў. І бюсьцік у куце памятаю, аднойчы я глядзеў на яго зблізку, і мяне ўразіла, што твар бюсьціку праціралі анучкай, відавочна, штодня, а вось шыю – зусім нерэгулярна, і яна была цёмна-шэрай, гэтая шыя, быццам скульптуру ляпілі са старшыні Мао. Ведаеце, яны ж насілі фрэнчы, гэтыя кітайскія правадыры, мышыныя фрэнчы, каўнер шчыльна абхопліваў горла, кажу гэта як колішні палітінфарматар. Я спрабаваў распавесьці пра ўбачанае бацькам, але яны заткнулі мне рот марозівам. Колькі яшчэ падобнай драбязы можна адшукаць у сваёй мелкаводнай памяці.

68.

У фае й праўда было прахалодна, хаця тут таўклося чалавек дваццаць. Відаць, выдатна працавалі нябачныя кандыцыянэры. Я пачуваўся няўтульна паміж усіх гэтых летне-дзелавых, сярод іхных мімалётных драпежных позіркаў, празь якія прасьвечвала няўпэўненасьць. Зрэшты, прысутныя ўдавалі, што не зьвяртаюць на мяне ўвагі, усе яны былі занятыя нейкімі надзвычай важнымі гутаркамі, стоячы па двое-трое, напаўняючы маленькае фае роўным, але нягучным рокатам. Я спыніўся, сіняя пляма на шэрым і белым. У былым кінатэатры й праўда ўсё зьмянілася, я ў нечым разумеў астатніх гледачоў – тут зрабілі не абы-які рамонт, і цяпер у гэтым памяшканьні хацелася выглядаць рэспэктабэльна. Тут дакладна не звычайны тэатр, а нейкі супэргіпэрінтэлектуальны. Адзін з тых, якія празь месяц пасьля старту выдыхаюцца й ня могуць выплаціць даўгі за арэнду.

Што ў колішнім кінатэатры сапраўды захавалася ад слыннага мінулага, дык гэта вада ў прыбіральні. Цяпер у горадзе прадаюць такую мінэралку – смак той самы. Напіўшыся і адбіўшыся ўва ўсіх люстраных сьценах, я зноў выйшаў у фае й, павесялеўшы, на хаду вымаючы запрашальнік, рушыў да залі – цікава, як падзейнічала на яе касмэталёгія цяперашніх уладальнікаў “Жданава”. Ува што яны ператварылі тое змрочнае сутарэньне, дзе я некалі почасту глядзеў не на экран, на якім кіпелі надта ж ужо штучныя жарсьці, а за ўласную сьпіну, туды, адкуль біў па маім дзяцінстве сьпякотны прамень гэтага загадкавага гіпэрбалёіду?

Адразу ж шлях мне перагарадзіў хударлявы хлопец, падобны да прадаўца “Макдональдсу”. У руках ягоных была папка, а ў пальцах асадка – напагатове. Нечакана ён шчыра, занадта шчыра, як мне падалося, пасьміхнуўся:

– Вы да каго запісаныя? Да Алега Пятровіча? На сёмую?

Я паглядзеў на яго, напэўна, дужа дзіўна, бо ён на імгненьне адхіснуўся ад мяне й прыкрыў вочы рукой. Але такія, у гальштуках на потных шыях, заўсёды лёгка авалодваюць сабой.

– Вы ўчора запісваліся?

Мяне ў апошні час цяжка стала агаломшыць. Гэта наўмысна, падумаў я з нарастаючай упэўненасьцю. Частка сцэнару. Тэатр жа, пэўне, незвычайны, не акадэмічны. Пачынаюць ад вешалкі. Я матлянуў галавой, і гэта магло азначаць усё што заўгодна. Хлопец неўразумела паглядзеў на мае ўсьмешлівыя вочы і ўжо адкрываў рот для больш доўгай тырады, калі я адчуў (нарэшце, нарэшце!) лёгкі дотык да запясьця. Побач са мной, як заўсёды зьявіўшыся зь лёгкай смугі, непрыкметнага зьмяненьня тэмпэратуры й складу паветра, з крэну ў лянотным пляніраваньні вунь той пылінкі, з пустаты, якая раптам задыхала, зашалясьцела – побач са мной, зьняўшы чароўны каптурок невідзімкі, узьнікла І й прамовіла мне на вуха лёгка й нязмушана:

– Калі вы на спэктакль, то нам не сюды. Я вас правяду.

Я дазволіў яе руцэ абхапіць сябе за локаць, і яна пацягнула мяне назад, на вуліцу. Загарэлыя да вугальнага колеру, распранутыя па пояс мужыкі разьбіралі палатку з гароднінай і садавінай. Дзьве бабулі з пруткамі й ніткамі праводзілі нас гідлівымі позіркамі. Што ты выбіраеш, І, пруткі пад пазногці ці ніткі на сваю каштоўную шыю? Моўчкі мы абыйшлі дом і апынуліся перад службовым уваходам. У гэтым было нешта вельмі інтымнае. І адчыніла дзьверы і ўпершыню мне захацелася застацца на гэтай плянэце яшчэ на трошкі.

69.

У некалькі сэкундаў мы прамінулі непрыкметны калідор; І мякка падштурхнула мяне ў сьпіну, і я неяк міжволі сам адчыніў дзьверы ў дырэктарскі кабінэт. Там анікога не было, калі не лічыць брыдкую чорную варону, што разгульвала па стале й без усялякага энтузіязму паядала рассыпаныя па ім семкі. На сьцяне вісеў фотаздымак маладога чалавека, зроблены, хутчэй за ўсё, гадоў дваццаць пяць таму – сьцяўшы вусны, ён незадаволена глядзеў у аб’ектыў і чымсьці нагадваў цяперашняга кіраўніка дзяржавы. Пакой быў прахадны: адразу ж за сталом віднеліся яшчэ адны дзьверы, на якіх вісела дагістарычнага выгляду шыльдачка са зробленым пад трафарэт напаўзацёртым надпісам: “Кінамэханік”. “Туды, туды”, – крыху раздражнёна праз маю марудлівасьць сказалі мне прахалодныя рукі І, і я, ледзь не спатыкнуўшыся аб невядомую перашкоду, пасьпяшаўся да сьвятая сьвятых.

Кароткая лесьвіца прывяла нас на нейкую паўцёмную пляцоўку. Аднекуль зь нябачнай столі крапнула імгненьне, вуха мне паказытаў прыемны шэлест, я ступіў наперад і спыніўся, быццам наляцеўшы на празрысты мур, спыніўся, так што злосна грукнулі гліняныя ўпрыгожаньні на шыі І, якая падымалася за мной і цяпер прашыпела нешта – спыніўся, забыўшы і пра І, і пра А, і пра іпсылён. Бо было ад чаго.

70.

Тут панаваў паўзмрок, было душнавата, вільготна й чырвона – разьвешаныя па сьценах ліхтары або выканаўцы іхных роляў нібыта падсьвечвалі пакой знутры; полымя аднастайна калыхалася за тоўстым пунсовым шклом, па пакоі бязладна бегалі няроўныя чорныя плямы, раз-пораз накрываючы чорным аксамітам увесь той дзіўны інтэр’ер, што паўстаў перад маімі вачыма, выпісвалі таямнічыя знакі на столі, мільгалі на тварах, бы безвач праводзячы па іх далонямі. Так, тут былі й людзі, зусім няшмат, хаця яны падаліся мне напачатку натоўпам. Пакой можна было б прыняць за фоталябараторыю, калі б не яны, гэтыя пяцёра, якія моўчкі паўляжалі на падушках .за нізкім сталом.

Не сказаў бы, што ў ва ўсім гэтым адчувалася нешта д’ябальскае, у чырвані сьвятла, цьмяных вагнёх наўкола, у паўзмроку й напружанай маўклівасьці прысутных. Наадварот, я адразу адчуў сябе тут вельмі ўтульна – крыклівая добразычлівасьць фае здавалася цяпер настолькі чужой і варожай, што я з падзякай паглядзеў на І. Яна ж не зьвяртала на мяне аніякае ўвагі, стаяла, прысланіўшыся да сьцяны, і перабірала пацеркі на шыі: тук-тук.

71.

Прысутныя, безумоўна, заслугоўвалі асаблівай ўвагі. З самага краю стала, трохі воддаль ад астатніх, сядзеў натуральны курдупель, з пачварна маршчыністым, непрыгожым тварам, на якім блішчэў пот – праўда, мокры твар, відавочна, прыносіў гэтаму чалавечку задавальненьне, бо на вусенках ягоных застыла загадкавая ўхмылка.

Гніючы, па ўсім відаць, ад штодзённага п’янства пралетар у клятчастай кашулі, які смурна глядзеў перад сабой, выставіўшы наперад малпаву сківіцу, складаў поўную супрацьлегласьць па апошняй модзе апранутаму маладзёну з пафарбаванымі ў сівы колер валасамі, што былі ахайна зачасаныя назад. Маленькімі глыткамі піў нешта з доўгага келіху хлопчык з пухлымі шчочкамі, на якіх нават пры такім асьвятленьні можна было заўважыць яркую, нездаровую чырвань, як у матрошкі. Бліжэй за ўсіх да мяне знаходзіўся сымпатычны задуменны чалавек з адсутным тварам – месца ля яго было вольным і прызначалася, напэўна, мне.

Позіркі прысутных былі скіраваныя на завешаную чорнай фіранкаю сьцяну. Яшчэ не дапяўшы, што да чаго, трохі разгублены, я падыйшоў да фіранкі й зазірнуў за край. У пакой, недарэчна й фальшыва, бы папяровы міліцыянт, уварвалася халерычнае сьвятло – радасны шум, бальнічна-белы кадр, хатняя старонка альбіноскага сайту... Тут жа рука І закрыла мне агляд і вярнула фіранку на месца, а жыцьцё – на сэкунду назад. І ўсё ж я пасьпеў убачыць: разьдзьмутую блізкасьцю да мяне жанчыну, што стоячы на крэсьле надзімала шарык, і таго хлопца, які перагарадзіў мне шлях у фае, і патыліцы мноства іншых крэслаў. І нібыта нехта сказаў мне на вуха: сыходзь адсюль пакуль ня позна.

– Не сьпяшайцеся, – прамовіла І, папраўляючы фіранку, і рот яе быў у гэты момант прыкрыты чорным шоўкам пільнага ценю. – Спэктакль неўзабаве пачнецца. Сядайце лепш на сваё месца.

Я раздражнёна абвёў вачыма стол. Ніхто нават не паварушыўся. І дакранулася да маёй рукі, і я абмяк, даў сябе пасадзіць побач з тым, хто цяпер усё гэтак жа задуменна дасьледваў пальцам сваё правае вуха. Яна прысела каля мяне, наліла сабе віна. У пакоі станавілася ўсё больш душна.

– Як называецца спэктакль? – шапнуў я свайму суседу, шапнуў толькі таму, што люблю маўчаць, калі ўсе навокал балбочуць, а калі ўсе маўчаць, то мне нясьцерпна хочацца гукаў. Няважна якіх. Палец спакойна працягваў тоўкацца ў вуху, быццам мяне не існавала. Я павярнуўся да І. Яе трэцяе вока было заплюшчанае, а астатнія зірнулі на мяне, успыхлі й згасьлі. Цішыня станавілася ўсё больш невыноснай. Звычка хаця б да якога-небудзь дзеяньня, няхай і бескарыснага, выварочвала мне душу. Канешне, было зразумела, што захапі я з сабой кнігу й разгарні яе ў гэты момант, мяне з ганьбаю выставілі б за дзьверы. І таму даводзілася душыць у сабе памкненьне выбіць на стале пальцамі пахавальны марш або прагундосіць пад нос што-небудзь патрыятычнае. У кішэні ляжалі цыгарэты, аднак тут ніхто не паліў: хто ж паліць у тэатры. Аднак трэба ж нарэшце пачынаць. Яны ўсё глядзелі й глядзелі на фіранку. Утаропіліся, як бараны. Хутка я спаймаў сябе на думцы, што таксама пазіраю на яе з надзеяй. Калі яе адкрыюць? Чамусьці мне пачало здавацца, што тады ў гэтым дзіўным памяшканьні зьявіцца й паветра, і чалавечыя эмоцыі, і галасы. Неўзабаве я папросту гіпнатызаваў фіранку поглядам, і вочы мае пачалі сьлязіцца. На языку круцілася: тут дыхаць няма чым, дыхаць няма чым. Фіранка заставалася нерухомай. Мае думкі, высалапіўшы языкі, бегалі па коле.

– Можа, камусьці тут няма чым дыхаць? – спытаў раптам самы маленькі ў гэтай кампаніі такім хамскім тонам, што ў мяне закалола ад крыўды ў грудзёх. Ён нечакана падняўся са свайго месца й стаў дзесьці за нашымі сьпінамі.

– Як вы сябе адчуваеце? – нерашуча й крыху заікаючыся спытаў, перагнуўшыся да мяне, пухлы хлопчык. Сівы зірнуў на яго з пагардай.

– Выдатна, – з палёгкай выдыхнуў я. – А тут...

І тут заслона бясшумна й хутка паехала ўверх.

72.

Тое, што перад намі зьявілася глядзельная заля кінатэатру імя Жданава, да мяне дайшло не адразу. Так бывала калісьці пры праглядзе стэрэафільмаў: на цябе, няшчаснае дзіця ў завялікіх акулярах, раптам навальваўся фашысцкі танк, і граната, кінутая пад твае ногі заслужаным героем, выбухала ў вушах агіднай ватай. Заля была ў двух кроках ад нас, і я нават адхіснуўся ад яе, а потым, пераводзячы дух, аглядзеў сваіх суседзяў: на іх ўбачанае падзейнічала прыкладна гэтаксама.

Так, заля была зусім блізка; запоўненая людзьмі, яна прыцішана гудзела, было такое пачуцьцё, нібыта мяне гвалтам выкінулі на ярка асьветленую сцэну. Зрэшты, калі я выйшаў на падмосткі, гул мусіў заціхнуць – аднак не, ніхто зь людзей у залі не заўважыў нашай прысутнасьці, яны гуртаваліся па двое-трое, як колісь у фае, некаторыя сядзелі, некаторыя стаялі, там-сям у іхных руках бялелі паперкі. Зараз, зараз яны павернуцца ў наш бок, і заля пакрысе змоўкне, пагрозьліва й чакальна сьвідруючы нас вачыма... Але анічога не адбывалася, і можна было разьняволена выцягнуць ногі, лежачы на вельмі камфортных падушачках, і наліць сабе з доўгай і вузкай, як манэкеншчыца, бутэлькі, і пагрузіць пальцы ў раскладзены на стале лёд. Рыпнула канапа пад пухлым хлопчыкам, і разгладзілася складка на лбе пралетара – мае суседзі абмяклі, і мы з палёгкай угледзеліся ў залю.

Наш пакой знаходзіўся насупраць кінаэкрану, на ягонай бруднавата-белай роўнядзі была прымацаваная вялікая літара Р у выглядзе скручанай пятлі. Па сьценах залі былі разьвешаныя паветраныя шарыкі, на кожным тая ж літара, а пад ёй – белазубая ўсьмешка, заключаная ў мясістыя ружовыя вусны. Што адбывалася ў самым цэнтры, нам не было відаць – там людзі стаялі асабліва шчыльна, а вось лапік кафлі перад экранам быў бадай што вольны: толькі вакол сьціплага стала двое маладзёнаў спаражнялі нейкія скрыні, так што на стале штосэкунды расла плястмасавая горка.

Ад залі нас, відавочна, адзьдзяляў празрысты экран: сканструяваны так, як мы безьліч разоў бачылі ў амэрыканскіх стужках – нехта вядзе допыт, а нехта стаіць за вось такім экранам і з надзеяй пазірае за злачынцам. Я ў захапленьні паглядзеў на І, але яна, наколькі я ўцяміў, чакала ад мяне зусім не захапленьня. Глядзела на людзей у залі й грызла свой пракляты рыс. Я адпіў з келіху. Спэктакль пачаўся.

73.

Засланяючы ад нашых позіркаў амаль увесь левы бок залі, у некалькіх кроках ад выцягнутых ног І размаўлялі трое, і ў гэтай блізіні было нешта жудаснае: хацелася адыйсьці або далікатна заціснуць вушы. І калі мае суседзі перасталі варушыцца, стала нарэшце чуваць, пра што вядзецца гаворка. Папраўдзе, гаварыў толькі адзін з гэтай тройцы, самадавольны мужык ва ўзорчатым швэдры – папка ў ягоных рухавых моцных руках рэзала паветра ўпэўнена й груба. Двое астатніх, маркотны чалавек прыкладна маіх гадоў і дама, вочы якіх раскрываліся ўсё шырэй і шырэй, адно слухалі, устаўляючы раз-пораз нерашучае “так”.

– Тутэйшы народ – тупіцы й дзікуны, – разьюшана хрыпеў іхны суразмоўца. – Прабачце мне, канешне, але так яно і ёсьць. Адзінае, што апраўдвае гэтых людзей – тое, што гэта ня іхная віна. Семдзесят гадоў не прайшлі бясьследна, самі ж разумееце... І вось цяпер мы...

Слухачы сарамліва заўсьміхаліся.

– Так, менавіта мы, наша кампанія “Панацэн”, я – і вы, вы, вы, дарагая мая Любоў Максімаўна, і вы, дарагі Алег, бо вы, прыйшоўшы сюды, прадэманстравалі сваім візытам, што ўсьведамляеце, наколькі важную справу робіць “Панацэн”...

Нечакана ў самым цэнтры нашага пакою загучала музыка, прыцішана, але выразна. Яна была нібыта спараджэньнем той задухі, што панавала тут, у былой рубцы кінамэханіка, задухі, якую рабілі яшчэ больш густой і вязкай водары загадкавых усходніх духмянасьцяў, адчувальныя ўсё мацней; яна нарадзілася над нашымі галовамі як электрычны разрад, яна была бадай што бачнай, гэтая музыка: на нас пругка скочылі аднекуль дзьве прыгожыя, сакавітыя, грузныя фартэпіянныя ноты, потым яшчэ дзьве, а затым гэтыя цудоўныя госьці рассыпаліся ўмомант на некалькі звонкіх аскепкаў... Аскепкі завісьлі на імгненьне пад столяй, і зноў мілагучна зазьвінелі, а потым мэлёдыя паўтарылася, зь яшчэ большай сілай, вібруючы й дрыжучы. І музыка палілася ўжо бесьперапынна; раз-пораз ноты-крокі вярталіся, падэшвы выканаўцы магутна наступалі на ўяўны буралом, а ад іх наперад разьляталіся зграйкі легкадумных птушак, а можа быць, вялікіх лупатых стракозаў. Тым часам размова супрацоўніка “Панацэну” з дамаю і Алегам працягвалася; я мяркую, мае суседзі, сумна слухаючы маналёг чалавека з папкаю, не адразу заўважылі гэтай музыкі, яе смарагдавага зьзяньня, яе асьцярожнага поступу, яе празрыстых вежаў. Нічога дзіўнага – яна выдатна пасавала відовішчу, якое мы назіралі, яна ненавязьліва і ў той самы час дарэчна падсьвечвала яго, надавала ўсім словам новы сэнс. Не, хутчэй, распранала гэтыя словы, і мы маглі ўпершыню ў жыцьці пабачыць, як выглядаюць словы без адзеньня.

74.

– І вось цяпер мы, усе разам, прапануем гэтаму народу здароўе, працу, посьпех, а людзі ўсё яшчэ ад нас бягуць, як ад чумы, – працягваў супрацоўнік. – Краіна задыхаецца ад беднасьці, радыяцыі й духоўнае нэндзы, крывая самазабойстваў паўзе ўверх з кожным годам, хворыя дзеці, злачыннасьць – і тут людзям кідаюць ратавальнае кола. А яны адпіхваюць яго й тонуць у сваёй бязглуздай гордасьці. Душы атручаныя нявер’ем. Хіба адзінкі здольныя на тое, каб ухапіць гэтае кола й падзяліцца ім з суседам.

– Якое кола? – зьбянтэжана спытаў высокі й прышчавы Алег, і дама з прыкрасьцю тарганула яго за рукаў.

– Кола... – супрацоўнік “Панацэну” неўразумела зірнуў на Алега й зрабіў глыбокі ўдых. – Кола... А, ну, гэта вобраз. Ратавальнае кола, рука дапамогі, мост надзеі... Ну добра, возьмем, да прыкладу, эканамічны аспэкт. Так, так, пагаворым пра грошы – нашто крывадушнічаць, усе мы маем у іх патрэбу, гэта нармальная зьява. Кампанія “Панацэн” дзейнічае па прынцыпе: мы зарабляем самі й даем зарабіць людзям.

Дзьве нагі міжволі зрабілі крок бліжэй, аднак той, хто вымавіў чароўныя словы, выставіў перад сабой папку, нібы шчыт, і адступіў да сьцяны: я мог разгледзець кожную пяцельку на ягоным швэдры.

– Пры добрым разьвіцьці справы ў выгодзе застануцца ўсе: кампанія атрымае з нашых рук капітал, каб выпускаць лекі “Панацэн”, я атрымаю грошы за працу на сэмінарах, якія забясьпечваюць рынак збыту прадукцыі, вы атрымаеце цудоўны прадукт са значнай зьніжкай і вялікі працэнт за продаж кожнай упакоўкі “Панацэну”, людзі атрымаюць сапраўды цудоўны сродак супраць рознай пошасьці, а ўсе мы разам – атрымаем здароўе! Хіба можна эканоміць на ўласным здароўі? А на здароўі сваіх дзяцей, бацькоў, сваякоў!?

– Гэта ўсё зразумела, – нецярпліва прастагнала дама, як у люстры, зараз жа адбіўшыся ў музыцы, якая цяпер сярдзіта, быццам марская хваля, білася аб наш бок экрану (у параўнаньні з музыкай усе людзі непрыгожыя, падумаў я). – Аднак колькі, колькі мы зможам зарабіць? Назавіце суму! Мне ніхто пакуль не назваў суму.

– Я бы ня стаў так зацыклівацца на фінансавым баку, – важна прамовіў мэнэджэр, і музыка адразу ж ператварыла ягоную важнасьць у брудны пыл. – Мы ганарымся, што “Панацэн” – ня толькі камэрцыйны праект. “Панацэн” – гэта яшчэ, калі хочаце, сьветапогляд. Гэта філязофія. Мы з вамі – першапраходцы, першыя праваднікі здароўя для ўсіх, носьбіты чыстай ідэі хуткага аздараўленьня чалавецтва, ачышчэньня яго ад праклятага інстынкту самаруйнаваньня, ад шкодных звычак, ад хваробаў і заўчасных сьмерцяў, мы можам зрабіць, па сутнасьці, тое, на што няздатны ніхто – пазбавіць людзей абавязку расплочвацца за свае памылкі, мы – воіны, абаронцы чалавека ад неспрыяльнага асяродзьдзя, ад экалягічных праблемаў. Першым заўжды цяжка. Але надыйдзе дзень – і для кожнага нашага суайчыньніка “Панацэн” стане такім жа звычным, як зубная шчотка. Мы – апосталы здароўя.

– Гэта ўсё было ў вашай брашуры, – усклікнула дама. – Але ці пачую я лічбы?

– Адкуль мы ведаем, колькі... – пачаў Алег, ды апостал “Панацэну” стомленым жэстам прымусіў яго сьціхнуць:

– Ну няўжо вы думаеце, што мы зьбіралі б вас тут, калі б нам няма чаго было б прапанаваць вам, даражэнькія? На нашым баку ўжо вельмі шмат люзей, якія мысьляць цьвяроза, за сьпінай кампаніі – бізнэсмэны, палітыкі, зоркі шоў-бізнэсу... Але болей за ўсё – звычайных людзей: лекары, настаўнікі, інжынэры. Кожны зь іх ужо падпісаў усю сям’ю, і гэтыя сем’і... Наш чалавек, на жаль, звыкся ставіць для сябе межы, звыкся да розных планак, да гэтага дэбільнага, прабачце, выразу: вышэй за галаву ня скочыш. Можна, можна скочыць, калі захацець. Не заганяйце самі сябе ў рамкі. Вы нават ня можаце сабе ўявіць, на што вы здольныя. Замарыліся? Клопатаў поўны воз? Аднак “Панацэн”, паводле дасьледваньняў нікарагуанскіх навукоўцаў, павышае працаздольнасьць чалавека ў сто семнаццаць з паловай разоў. Ведаеце, што стаіць за гэтымі лічбамі? Не, не, я не пра гэта... А вось пра што: “Панацэн” усяго толькі вяртае вам тое, што вы мелі згодна з плянамі наконт вас матухны-прыроды. Вы проста маеце ў сваім распараджэньні тыя магчымасьці, якія вам дадзеныя богам і якія дзякуючы стрэсам, экалёгіі ды шкодным звычкам, а ў першую чаргу няправільнаму харчаваньню, вы страцілі. І тады праца з нуднага абавязку становіцца ра-да-сьцю! Радасьцю! Вы сабе ўяўляеце, як гэта істотна: каб праца прыносіла радасьць!

– А грошы, Міхаіл Міхайлавіч? – паглядзеў спадылба на мэнэджэра Алег.

–Добра, добра, – зноў замахаў рукамі Міхаіл Міхайлавіч. – Мой сын, а ён трохі малодшы за вас, Алежак, працуе на нашу кампанію ўжо два гады, і заўважце: працуе па дзьве гадзіны на дзень. Усяго па дзьве гадзіны. І мае ўсё: машыну, грошы на любы начны клюб, штолета езьдзіць у Гішпанію, дзяўчаты ад яго... Сам аплочвае сваю вучобу, дарэчы.

– Любы начны клюб? – спахмурнеўшы, запытаў Алег. – І “Кашалот”?

– І ён, дружок, і ён, – хутка сказаў Міхаіл Міхайлавіч. – І ў майго сына ніколі не ўзьнікала жаданьня паспрабаваць наркотыкі, алькаголь, ён ніколі не паліў і ня піў, ні чаркі за свае дваццаць тры ня выпіў, далібог. Піва ня п’е. Вельмі здаровы, разважлівы малады чалавек. А ўсё таму, што ведае: калі й трэба жыць па нечай указцы, то толькі па ўказцы Здаровага Сэнсу.

Я ўпотай паглядзеў на маленькага маршчыністага гаспадара тэатру, які ўсё гэтак жа стаяў у нас за сьпінамі. Ягоны твар не выражаў аніякіх эмоцый.

– І ўсё ж, – ціха залямантавала дама. – Вы так і не назвалі заробак, хаця б прыкладна. Я разумею, капіталізм, зарабляеш столькі, на колькі напрацаваў, усё залежыць ад мяне, але ўсё-ткі?

– Ну я ж ужо сказаў, – паморшчыўся Міхаіл Міхайлавіч. – Ну што гэта за саўдэп? Не стаўце перад сабой бар’ераў. Усё ў вашых руках. Колькі вы зарабляеце цяпер? Дзьвесьці? Вы будзеце зарабляць тысячу. Гэта праз паўтары месяцы. А праз год – удвая больш. Вы на гэта здольныя. І сёньняшняя прэзэнтацыя, я ўпэўнены, вас пераканае.

– Тысячу?

– Тры, чатыры, пяць, шэсьць, дзесяць тысячаў! Няўжо вы лічыце сябе нявартай такіх сьмешных сумаў або вымяраеце цану свайго здароўя й сваіх блізкіх у далярах? Проста скажыце: я магу. Проста скажыце: “Панацэн”! Проста скажыце: я выбіраю “Панацэн”! “Панацэн”!

– Тысяча! “Панацэн”! Тысяча! “Панацэн”! – выгукнуў Алег, і на яго з усьмешкамі абярнуліся. Нас, тых, хто назіраў за спэктаклем, ажно перасмыкнула, нібы мы пагалоўна мелі абсалютны слых – бо сваімі енкамі гэты дурань наступіў на вельмі лірычны пасаж нашай музыкі, ён якраз сьцяліўся зараз па пакоі, мякка мяшаючыся з чырваньню на сьценах. Дама стаяла, падняўшы вочы ўгору, і нешта лічыла ў галаве, павекі яе торгаліся. Міхаіл Міхайлавіч выцер рот, і тут у другім канцы залі пачуўся сьцяты крык:

– Я хачу, я магу, я сябе перамагу!

Алег пачырванеў і нясьмела засьмяяўся. Дама ж наадварот напусьціла на твар яшчэ большай сур’ёзнасьці й строга спытала: ці праўда, што сёньня можна будзе атрымаць прадукцыю на пробу. “Як вам сказаць... – зноў ажывіўся Міхаіл Міхайлавіч. – Са зьніжкай, так, здаецца, са зьніжкай, з даволі, я вам скажу, вялікай зьніжкай.” Мітусьня каля стала побач з кінаэкранам скончылася, а ў залі станавілася ўсё больш шумна. “Раз, два, тры, – прамовіў раптам грамападобны заклапочаны голас. – Ліпас-с-сакцыя. Р-р-р-рэвалюцыя. Ш-ш-шунціраваньне”. Да Міхаіла Міхайлавіча праціскваўся, як вецьце разводзячы рукамі чужыя локці й плечы, нехта ў плашчы. Наша музыка гучала ўсё мацней, ажно пакуль мы перасталі чуць шум залі – засталося толькі фортэпіяна. Шарыкі на сьценах пакрыўджана ўсьміхаліся адзін адному – нікому не было да іх справы. Дзяўчына ў футболцы зь літарай Р на грудзёх каля кінаэкрану сілілася памясьціць у вазу ненатуральна агромністы букет, адначасова намагаючыся пералічыць прысутных. А ў куце, нікім пакуль незаўважаны, стаяў хударлявы чалавек і паціраючы рукі абводзіў залю паблажліва-вясёлым поглядам. А музыка лілася ўсё хутчэй, ноты караскаліся ўсё вышэй і вышэй па сваёй фігурнай лесьвіцы, а можа, гэта быў танец, скокі звар’яцелых гномаў на крыштальнай падлозе. І раптам мэлёдыя абарвалася. Мне было вельмі не па сабе.

75.

Чалавек, які выйшаў зь ценю, быў сама добразычлівасьць, а аптымізм і дзелавітасьць сьвяціліся нават на гузіках ягонай кашулі. Ён элегантным рухам падхапіў са стала мікрафон і, абагнуўшы стол, выйшаў, усьміхаючыся, да пярэдніх радоў. За гэты час разнастайныя міхаілы міхайлавічы пасьпелі ўсадзіць усіх, хто выявіў жаданьне застацца, а паўдзельнічаць у прэзэнтацыі захацела амаль восемдзесят чалавек. Пакрысе ў залі ўсталявалася цішыня, а ў рубцы кінамэханіка зноў загучала музыка. На гэты раз – працяжная, жудасная, трапяткая й рыпучая, як сухое дрэва ў ветраную ноч. І калі чалавек паднес мікрафон да вуснаў, ніхто з нас, апрача, можа быць, майго суседа зьлева, ня мог ужо прыняць ягоную лагоднасьць за шчырыя пачуцьці. Пад такую музыку станавілася зразумела: за ўсьмешкай гэтага ўпэўненага ў сабе чалавека хаваецца нешта ганебнае... І неўзабаве мы з жахам аглядалі прысутных у залі: забыўшы, што людзі, якія сядзяць там, ня бачаць і ня чуюць таго, што адбываецца ў нас; мы не разумелі, чаму яны не рэагуюць на сыгнал трывогі. Нельга, нельга пад такія гукі слухаць нечы голас і прымаць прамоўленыя ім словы на веру. Мы пераглянуліся – упершыню за вечар.

– Добры вечар, – прыемным, надта ж ужо саладжавым голасам прамовіў чалавек у мікрафон, і ягоныя словы лізнулі залю ў вочы: людзі расслабіліся, разьняволіліся, і над заляй паплыў воблак глупага даверу. – Добры вечар, браты й сёстры. Я – Андрэй Макараў, чалавек.

Спачатку было ціха, нібыта гэтаму езуіцкаму вітаньню патрабаваўся пэўны час, каб даляцець да вушэй сабранай тут грамады й, падабраўшы ключы да даверлівых мэмбранаў, спляніраваць у душы. Аднак потым запляскаў ужо знаёмы нам Алег, рэхам азваліся нясьмелыя воплескі ля самага выйсьця, і не пасьпеў я разагнуць зацеклую нагу, як заля выбухнула радаснымі аплядысмэнтамі. Чалавек зь мікрафонам задаволена правёў языком па верхняй губе й працягнуў сваю прамову:

– Перш за ўсё дазвольце мне ад імя ўсіх нас падзякваць тэатру “Мінус” за ласкава прадастаўленае для сёньняшняй прэзэнтацыі памяшканьне. На жаль, не заўсёды нам, піянэрам аздараўленьня, даводзіцца сустракацца з такой падтрымкай, з такім разуменьнем. Аднак веру, і мяркую, што гэтую веру падзяляе большасьць з вас: міне зусім кароткі час, і прадукцыя кампаніі “Панацэн” будзе на стале ў кожнага жыхара нашага гораду. Ды што там на стале – у лазьніцах, спальнях, у жаночых сумачках, у мужчынскіх партманэ... Разам мы пераможам любую пошасьць.

А каб прадэманстраваць усе плюсы нашай прадукцыі, часу насамрэч шмат ня трэба. Нас хвалюе іншае: як давесьці вам ісьціну, што для нашых прыхільнікаў даўно зьяўляецца азбучнай. “Панацэн” створаны дзеля чалавека. Дзеля вас. Дзеля нас з вамі. І дазвольце мне...

76.

Што мусілі дазволіць прысутныя ў залі хітраму выступоўцу, мы так і не даведаліся. Музыка, якая дагэтуль, паступова нарастаючы, была чалавеку зь мікрафонам прыкладна па калена, цяпер абрынулася з патроенай сілай, яе струмяні ўмомант пазбавілі ягоны голас моцы й гучнасьці – хутка музыка ў нашым пакоі панавала амаль бязьмежна. Неўзабаве яна дабралася да самага горла Макарава, мы напружана прыўсталі на сваіх антычных падушках: не прайшло й хвілі, як Макараў пачаў роспачна лавіць ротам паветра, нібы шыбенік – потым ён бясьсільна махнуў рукой і далей ужо накшталт рыбіны толькі адкрываў нема свае пульхныя вусенкі. Музыка шалёна лётала па рубцы кінамэханіка, фортэпіяна выпальвала сябе знутры, гукі адскоквалі адно ад аднога, ад нашых надзьмутых да апошняе мяжы абалонкаў, пад якімі спалохана заплюшчвалі вочкі страхі й расчараваньні, і зноўку ноты ўзьляталі да цёмнай столі, і сутыкаліся паміж сабой, і падалі ніцма, як падстрэленыя д’яблікі. А Макараў усё адкрываў і закрываў рот, чапляючыся за жыцьцё. Мне падавалася, я зараз закрычу. Макараў паказаў пальцам кудысьці ў наш бок, і раптам на экране зьявілася выява некалькіх белых пакецікаў, працятых тоўстымі чорнымі й чырвонымі стрэламі. Макараў выхапіў указку (мусіць, тую самую, пра якую казаў Міхаіл Міхайлавіч – указку Здаровага Сэнсу, безь якой ягоны сын з дому ні нагой) і тыцнуў ёй у экран. Як вычварэнец, які не выносіць выгляду крыві, я заплюшчыў вочы і ўзяў І за арктычную руку. Думаеце, яна выхапіла яе? Не: яна абхапіла пальцамі маё беднае, беднае, беднае запясьце.

77.

Ня ведаю, колькі працягвалася гэтае вар’яцтва. Музыка скончылася акурат тады, калі ёй трэба было зьнерухомець. І яна замерла, пакінуўшы на разьвітаньне дрыготку ліхтароў, чырвонае сьвятло якіх пасьля гэтай оргіі было неабходнае вачам, як зельле – нарказалежным. Я адплюшчыў вочы, і, нібы ён толькі гэтага й чакаў, голас Макарава загучаў ізноў:

– Як бачыце, лекцыя зусім кароткая, вашае першае знаёмства з цудам “Панацэну” адбылося. Завочнае знаёмства. Аднак, як кажуць, лепш адзін раз пабачыць, чым... і гэтак далей. Давайце ж паглядзім, які ён: “Панацэн” у дзеяньні.

Макараў зрабіў прыгожы жэст правай рукой, і збоку стала зьявілася тая дзяўчына, якая нядаўна гвалціла букетам ліліяў маркотную вазу. Дзяўчына, у кароткай спадніцы, як на тэлегульнях, зрабіла рэвэранс публіцы і адыйшла за сьпіну вядучага. Музыка ў нашым пакоі загучала наноў: на гэты раз тужлівая, амаль чутная – толькі высокія ноты выразна, пранізьліва рыпелі па рэйках нашых зьдзіўленых душаў.

– Вось вы, вы, у трэцім радзе з краю, – Макараў стаў на мыскі ног і пачаў выцягваць здабычу. – Як у вас са здароўем? Не забывайцеся, я маю на ўвазе ня толькі фізычнае, але й маральнае здароўе. А таксама духоўнае! І не саромцеся, не саромцеся, ну што ж вы, тут усе свае, усе – браты й сёстры...

Маладжавы чалавек з міліцэйскай зьнешнасьцю, які тым ня менш даволі нясьмела падняўся са свайго месца, аніяк не выглядаў хворым, аднак высьветлілася, што ён кульгае ўжо восем гадоў, і дактары бясьсільныя дапамагчы. Небарака быў урачыста пасаджаны на крэсла, і дзяўчына ў міні, узяўшы пальцамі нябачны акорд, закасала яму нагавічыны й пяшчотна пачала намазваць нагу нябесна-сінім, падобным па густаце да добрай сьмятаны “Панацэнам”, зрэдку эратычным пацісканьнем прымушаючы выглядваць з пакету ўсё новыя й новыя кілбаскі мазі. Пацыент сядзеў у ціхім жаху, нібы на прыёме ў нобэлеўскага ляўрэата ў галіне стаматалёгіі, і толькі раз-пораз апускаў вочы ўніз, дзе шчыравала спрытнае дзяўчо. Шчокі ягоныя пунсавелі, ён цяжка дыхаў, ногі пакрысе сінелі, як у пратэрмінаванага тапельца. Макараў адыйшоў на крок і раптам выхапіў фотаапарат і зрабіў некалькі маланкавых здымкаў. Зрэшты, кульгавы нічога не заўважыў – на яго глядзелі восемдзесят параў вачэй, а яны бываюць пастрашней за любы аб’ектыў.

– Панацэн ужо дзейнічае! – усклікнуў Макараў урачыста. – Ён пачаў дзейнічаць у той самы момант, калі пальцы маёй чароўнай памочніцы толькі дакрануліся да каленяў беднага пацыента! Панацэну ня трэба часу на разагрэў, ён не марудзячы бярэцца за сваю справу. Панацэн-мазь дае вам выздараўленьне, не патрабуючы анічога ўзамен. А цяпер падыміцеся. Давайце знаёміцца. Ну не дрыжыце ж вы так, вы ж мужчына.

– Сярдэ Сюртэ, – прамармытаў першы выпрабавальнік мазі нешта неразборлівае. – Працую вахцёрам у інтэрнаце...

– Не, – Макараў жартаўліва пагразіў пацыенту пальцам.

– Ніколі не паверу, што чалавек з вашай паставай усё жыцьцё выдаваў ключы ды запісваў у журнале ненавісныя прозьвішчы. Кім вы былі да гэтага, прызнавайцеся. Тут вы сярод сяброў.

Пацыент глядзеў на Макарава як баран. Аднак Макараў, перакладаючы мікрафон з рукі ў руку, цярпліва чакаў. Музыка аднастайна гайдалася між намі, раз-пораз мякка праводзячы па нашых успацелых шчаках, прахалодная, бесстароньняя музыка, падобная да ветру. І тут вочы кульгавага прасьвятлелі. Ён выпрастаўся, расправіў плечы, зірнуў на Макарава і потым радасна ўтаропіўся на здранцьвелую залю.

– Я служыў, – трохі заікаючыся, сказаў пацыент. – У асобай брыгадзе. Камандзір узводу. У адстаўцы...

– А, – залямантаваў Макараў. – Вось што яны робяць з адданымі дзяржаве людзьмі, з тымі, хто не шкадуючы здароўя, за мізэрныя грошы стаяў у сьценцы перад варотамі каманды пад назвай Радзіма, калі у яе бок несправядліва прызначылі ганебны штрафны ўдар. Такіх людзей, залатых, не – бясцэнных людзей яны ссылаюць вахцёрамі ў інтэрнаты. І ўсё таму, што чалавек пачаў кульгаць! Ідзіце ж, вяртайцеся ў шыхты! Ідзіце! Рушце да мяне! Панацэн ужо скончыў сваю радасную, высакародную працу! Крочце!

Пацыент няўклюдна патупаў да Макарава. “Гэта звычка”, – крыкнуў Макараў:

– А ну – не кульгаць!

Вахцёр зрабіў некалькі правільных, ладных крокаў і спыніўся. Твар ягоны выцягнуўся, нібы атамны грыб. Ён узьняў галаву дагары, а потым, відаць, укленчыў перад заляй, бо нам засталася для агляду толькі ягоная траская макаўка.

– Праўда, – прашаптаў ён у паслужліва падстаўлены Макаравым мікрафон. – Праўда. Гэта ўсё праўда. Станчу яшчэ з табой, Аксанка.

У трэцім радзе голасна заравела шчасьлівая Аксанка. Дзяўчо, выцершы рукі вільготнай сурвэткай, з фірмовай усьмешкай праводзіла гордага вахцёра на ягонае месца. А Макараў падымаў са стала невялікую, на выгляд двухсотграмовую бляшанку. Аднастайнасьць нашай музыкі надавала ягоным рухам злавеснасьць.

78.

– Лухта, – у насьпелай цішыні пачуўся раптам кволы, але ўпэўнены голас. – Махлярства. Яны думаюць, што мы ідыёты.

– Хто гэта сказаў? – Макараў, не выпускаючы бляшанкі з рук, спахапіўся, выйшаў з-за стала, абвёў залю ўважлівым позіркам. – Не падумайце, што нам крыўдна, вы маеце права думаць што заўгодна, але...

Лагодны твар Макарава скрывіўся:

– Сьмешна, калі гэтак безапэляцыйна кажуць пра Панацэн у калгасным клюбе. Весела, калі так гавораць студэнты-першакурсьнікі. Аднак робіцца ніякавата чуць такое тут, сярод дарослых, інтэлігентных людзей. Няўжо вы думаеце, што мы, будзь наша справа махлярствам, дзейнічалі б настолькі прымітыўна? Давайце падыскутуем. Прашу таго, хто толькі што выказаў сумненьні ў нашай шчырасьці, падняцца на сцэну. Калі ласка.

Самотная фігура, якая адразу ж спавілася павуціньнем паглядаў, узьнялася ў цэнтры залі. Гэта быў, калі я яшчэ ня страціў на той момант здольнасьць адэкватна ўспрымаць рэчаіснасьць, той самы Алег, якога мы бачылі ў першай дзеі.

– Задзяўбло слухаць усю гэтую фігню, – сказаў ён ціха, відавочна палохаючыся ўсеагульнай увагі. – У мяне мазгі яшчэ на месцы.

– Прашу вас, на сцэну, прашу, – замітусіўся Макараў. – Адчуйце на сабе цудоўную моц Панацэн-тоніку.

– Ды пайшлі вы, – дрыжучы ад уласнай сьмеласьці, Алег бачком пачаў прабірацца скрозь рады. Макараў паўтараў свае закляцьці, але яго ніхто ня слухаў – заля, ды й мы ўсе напружана сачылі за перамяшчэньнем Алега да выхаду. Вось што значыць эфэкт суперажываньня. Дзяўчо за сьпінай Макарава стаяла з каменным тварам, і ўсьмешка на ім не абяцала анічога добрага. Алег прамінуў апошнія ссунутыя калені й пасьпешліва рушыў да дзьвярэй, над якімі было напісана “Exit”.

А насустрач яму з запаветных дзьвераў выйшлі двое маладзёнаў, настолькі падобныя да Макарава й тварамі, і адзеньнем, што іх можна было прыняць за братоў. Алег, апусьціўшы вочы долу, паспрабаваў прайсьці паміж імі, аднак браты самкнулі плечы, і калі бунтоўнік бездапаможна забарахтаўся ў іхных абдымках, вішчачы нешта прадказальнае й таму нецікавае, маладзёны сталі выкручваць яму рукі. Музыка зьнянацку сьціхла.

– Ну добра, – віскліва прамовіў пакамечаны трохкутнік, які браты трымалі цяпер беражліва, як санітаркі, сагнуўшы галаву Алега, тым ня менш, амаль да падлогі. – Добра. Давайце мне вашу мазь.

Браты разамкнулі свае абдымкі, і Алег, абтросшы зь сябе наліплыя рэшткі суворых дотыкаў, зрабіў крок да сцэны. Макараў адкрыў рот, каб сказаць чарговае глупства, аднак Алег нечакана спыніўся.

– А што гэта ў вас там за сьпінай? – ён падазрона выцягнуў зацеклую пасьля такога незвычайнага масажу шыю. – Вось там, з зубчыкамі. Мы маем права ведаць.

Макараў незадаволена і хутка азірнуўся, нібы паспрабаваў паглядзець на падэшвы сваіх чаравікоў, і ледзь ня ўпаў, браты ягоныя таксама як па камандзе павярнуліся да сцэны. Алег стартаваў зь месца так імкліва, як быццам на яго абрыналася столь. Я са зьдзіўленьнем заўважыў, што мае пальцы мёртвай хваткай учапіліся ў запясьце І. На ім даўно мусіла выступіць кроў, аднак І сядзела як ні ў чым не бывала – не раўнуючы сфінкс. Я перавёў свае запаленыя вочы на Назара Мінуса – цяпер я здагадаўся, што гэта ён. Мінус адказаў мне, упершыню за вечар, трыюмфуючым паглядам. “Які банальны, стары як сьвет тэатральны прыём”, – казалі ягоныя вочы, – “Які выдатны, які непараўнальны, звышталенавіты, цудоўны Штамп!”. Я ўсьміхнуўся ў адказ ягонаму захапленьню.

Алег ужо дабег да выйсьця і, не ўпісаўшыся крыху ў паварот, наляцеў на дзьверы, калі адзін з братоў, нясьпешна й дзелавіта, выдастаў аднекуль са сваіх цёмных голеных глыбіняў доўгі нож і па-бутафорску выкшталцоным рухам даслаў яго ў бок уцекача. Алег азірнуўся й зь дзіцячай, яснай усьмешкай абрынуўся на касяк – далонямі наперад, выставіўшы ўверх брудныя пазногці. Нож тырчэў з-пад ягонай лапаткі. Назара Мінуса сатрасаў нячутны сьмех. Публіка ў залі вохнула й кожны, далібог кожны падскочыў на месцы. З нашага ўкрыцьця гэта нагадвала стадыён. Алег марудна асядаў на падлогу, пакуль яшчэ не абмяклы, іржавая, але дзейная яшчэ спружына, якую працялі трэсачкай. Па-над мячом калыхалася, непазьбежна заміраючы, сетка, а заля выбухнула малітоўным “Ууу!”

79.

– Спакойна, – першы ўдар галоўнага голасу імпрэзы прыйшоўся міма, але Макараў яшчэ некалькі разоў паўтарыў гэтае слова, усё вышэй падымаючы ягонае крывое лязо, і ці тое ўсьмешка ягоная, якая ні на каліўца не зьмянілася з таго моманту, як ён узяў у рукі мікрафон, ці то пошлая чалавечая цікаўнасьць адыгралі тут сваю ролю, але людзі пакрысе сапраўды супакоіліся, і іхныя азадкі, якія ўзбуджана апусьціліся ў крэслы, засьведчылі, што адбылося нешта жахлівае, аднак дапушчальнае.

– Спакойна, – у апошні раз паўтарыў Макараў, пакуль ягоныя браты цягнулі Алега да сцэны. – Спакойна. Гэй, вы, жанчына, калі вы так верыце дактарам, то чаму вы прыйшлі сёньня да нас, махляроў і бандытаў. Хуткую, хуткую... Я вам расейскай мовай тлумачу перавагі Панацэну, а вы хочаце, каб сюды набеглі знахары ў белых халатах.

Назар Мінус моцна трымаў за плечы аднаго з нас, самага невялічкага ростам. А той усё парываўся ўстаць – твар ягоны торгаўся, вочы рваліся з арбітаў, вусны выціскалі нейкае ашмецьце словаў. Назар Мінус глядзеў на сцэну. Асыстэнтка Макарава здымала з забітага кашулю.

– Панацэн-гель, – Макараў узьняў над сабой нешта падобнае да ўпакоўкі ад зубной пасты. – Калі ласка. Хаця не... Паклічам усё ж сюды доктара. У каго-небудзь з прысутных ёсьць мэдыцынская адукацыя?

Жанчына, выгляд якой не пакідаў сумненьняў у яе прыналежнасьці да племені мэдсёстраў і лябарантак, баязьліва пасунулася да ахвяры. Праз хвіліну вэрдыкт быў вынесены. З прысутных у залі ў гістэрыцы білася толькі адна асобіна няпэўнага полу.

– А цяпер – глядзіце й вырашайце, хто на гэтай плянэце – махляр.

Асыстэнтка паволі ўцірала гель у прышчавую Алегаву сьпіну. Макараў прайшоў у кут і пачаў там гартаць нейкія паперы – хіба што ўгадваемы ў ценю, ён удаваў, што тутэйшыя падзеі аніяк яго не датычацца. Людзі з задніх радоў прыўсталі, каб было лепей відаць, і нам засталіся толькі прагныя сьпіны. Я глынуў віна, зірнуў нарэшце на свайго суседа – і ледзь не падавіўся. Той спаў, і І клапатліва папраўляла коўдру на ягоных нагах. Храп суседа, які не прымусіў сябе чакаць, умомант разбурыў усё цудоўнае ачмурэньне, створанае музыкай і той неімавернай карцінай, што з такой жудаснай пасьлядоўнасьцю разгортвалася перад намі ў апошнія некалькі гадзінаў. Калі І прыбрала ад мяне сваю тонкую вар’яцкую руку? Я нават не заўважыў, калі гэта адбылося.

Нечакана, адчуўшы, як адхлынаюць ад галавы музыка і астатнія выдумкі Мінуса, я ўбачыў сябе аднекуль зьверху – пабачыў і не пазнаў спачатку. Хударлявае цела, якое зь невядомай прычыны сядзіць па гэты бок празрыстага экрану й назірае за тым, як іншыя людзі прасыпаюць свае жыцьці, нібы кішэні іхных лёсаў працерліся да дзірак, нібыта дзён у гэтых кішэнях – бясконцая колькасьць, нібы гэта – бяздонныя кішэні, прасыпаюць бестурботна, хаця лічаць, што іх сатрасае штохвіліны стрэс за стрэсам. Быццам у залі, што раскінулася перада мной і маімі дзіўнымі суседзямі, у самым разгары першынство па нейкім бязглуздым відзе спорту: чэмпіянат гораду па гульні ў кампутарны кёрлінг. І нашыя позіркі на працягу вечару прыслоненыя да вялізнай, квадратнай патыліцы усёй гэтай марнатраўнай грамады, што ўселася каля кампутару й б’е пальцамі па кнопках у імя танных, несапраўдных перамогаў. І калі чалавечая грамада, гэтыя восемдзесят нашых суайчыньнікаў скончаць матч, патыліца павернецца йнам у вочы зазірне твар – тады пільныя, напружаныя нашы позіркі палятуць у нішто, і мы разам зь імі.

А пакуль што – мы глядзім на Іх, а Яны ня бачаць нас. І музыка працягваецца.

80.

Людзі ў залі хрысьціліся, а Алег усё ніяк ня мог падняцца – ён стаяў на каленях і як п’яны матляў галавой. Асыстэнтка выцерла нож, загарнула ў сурвэтку й схавала ў стол. Макараў у гэты час, застаючыся ў цені, выгаворваў братам, і тыя вінавата махалі рукамі, не забываючы між тым зь цікавасьцю паглядваць на сваю ажылую ахвяру. Ніхто з прысутных не садзіўся. Вочы Назара Мінуса блішчэлі. Я нагбом выпіў віно й наліў сабе яшчэ.

– У вас тут можна паліць? – запытаўся я шэптам у І і не дачакаўся адказу: яна толькі безуважна абвяла поглядам нашае пякельнае памяшканьне: па ім бруіўся дым шматлікіх духмянасьцяў, і маё пытаньне й сапраўды прагучала недарэчы.

Ён падымаўся грузна, як цяжкаатлет уздымае, штурхае па-над сабою штангу, і заля напружана сачыла: ці здолее. Адна нага, другая, жаласьлівае торганьне прэсам, нэрвовы цік пляча – і хутка герой дня зьбянтэжана, нібыта не пазнаючы, вывучаў вачыма залю. Нехта запляскаў, іншыя пачалі храсьціцца яшчэ больш апантана. Жанчына, якая мацала Алегу пульс, ляснулася, страціўшы недзе ў праходзе паміж крэсламі прытомнасьць. Асыстэнтка падбегла да яе, расштурхала мітусьлівых суседзяў, выдастала бутэлечку з Панацэнам і уваткнула мэдсястры паміж вуснаў.

Воплескі належалі Макараву – ён парадным крокам выйшаў да залі са свайго ўкрыцьця, і мікрафон, які ляжаў на стале, паслухмяна разносіў па кутох ягоныя злавесныя самотныя аплядысмэнты. Алега пасадзілі ў першым радзе. “Хачу папрасіць прабачэньня”, – глуха прамовіў адзін з братоў, хаваючы вочы, і падсеў да сваёй ахвяры, зашаптаў нешта на вуха. Макараў спыніўся ў кроку ад застылага ў нямым жаху шэрагу здранцвелых гледачоў.

– Такім чынам: Панацэн-гель. Спадзяюся, што ніхто цяпер не сумняецца ў эфэктыўнасьці прэпарату?

Можа быць, мне падалося, але першы рад гатовы быў укленчыць перад Макаравым, і толькі дабрадушны жэст апошняга пакінуў людзей на сваіх месцах.

– Вось і добра. Панацэн-гель. Я гутарыў перад пачаткам нашай прэзэнтацыі з адной дзяўчынай, якая прыйшла сёньня да нас з праблемай даволі інтымнай. Ня будзем доўга круціць: бедная Кацярына ня мае дзяцей, хаця вельмі б хацела. Як, зрэшты, любая сапраўдная жанчына. Вы, я бачу, ужо здагадваецеся, што я маю на ўвазе?

Позіркі дзесяткаў людзей забегалі па паверхні залі, аддана й мітусьліва выкрываючы няшчасную Кацярыну. У рэшце рэшт тая была ўпаляваная – шырока адплюшчаныя вочы глядзелі на Макарава пакорліва й страшна: так, відаць, глядзелі калісьці на Распуціна вочы пецярбургскіх жанок з вышэйшага сьвету.

– Я правільна расказаў? – бесклапотна спытаў Макараў, іранічны як рулетка ў казіно. – Сутнасьць праблемы пададзеная без скажэньняў?

Кацярына намагалася нешта сказаць, народ цярпліва чакаў, але ў выніку дачакаўся адно згоднага кіўка.

– А муж... – Макараў двума пальцамі ў роздуме пачасаў сабе падбародзьдзе і спакушальна пасьміхнуўся. – Муж... Ён сёньня з вамі?

Кацярына зноў кіўнула, а побач зь ёй павольна вырас бугай гадоў трыццаці, чырвоны як крывяная каўбаса. Браты Макарава тымчасам хуценька ўзводзілі каля стала лёгкую скрыню са зборных блёкаў. Макараў падыйшоў да Кацярыны, дапамог ёй выбрацца да сцэны, парукаўся з супругам, які ўсё не падымаў галавы.

– Вось, вось, – сужонству былі ўручаныя пакецікі. – А цяпер міласьці просім. Гэта, натуральна, ня рай у шалашы, аднак перачакаць летні дожджык тут можна. Калі ласка.

Кацярына і яе сарамлівы муж па чарзе, спатыкаючыся й ледзь ня плачучы, залезьлі ў скрыню. Макараў зачыніў за імі дзьверцу.

– І не забудзьце: Панацэн пачынае дзейнічаць імгненна, – весела пракрычаў Макараў ў шчылінку. Пакуль Кацярына з мужам бавілі час у скрыні, ля стала быў наладжаны продаж Панацэну й запіс у шэрагі працаўнікоў фірмы. Чарга зьмяёй вілася па ўсёй залі, і мы бачылі суцэльны рад людзей, што стаяў ад сьцяны да сьцяны. Было відаць, што размаўляць ім няма пра што, і людзі маскавалі разгубленасьць ненатуральна гучнымі галасамі. Толькі першыя двое гасьцей набылі па камплекце Панацэну й, разглядваючы пакеты быццам ня вельмі гідкіх, аднак буйнога памеру інсэктаў, адыйшлі да кінаэкрану, як Кацярына вызірнула са скрыні.

81.

– Куды? – усклікнуў Макараў. – Не, так ня пойдзе. А ну назад. Нават шчокі не пачырванелі. Што гэта за сабатаж. Муж! Паболей ініцыятывы!

Ён зачыніў дзьверцу й строга паляпаў па ёй кулаком.

– На Панацэн спадзявайся, але... У першую чаргу ўсё залежыць ад чалавека.

Кацярына выйшла хвілін празь дзесяць. Асыстэнтка Макарава, якая запісвала ахвотных стаць распаўсюднікамі, зачыніла ноўтбук. Браты з ухмылкамі пачалі разьбіраць скрыню, не дачакаўшыся, пакуль муж вылезе адтуль, і таму няшчасны заблытаўся ў дошачках, нібы ў нагавіцах. Макараў схапіў мікрафон.

– Раз!

Натоўп неўразумела глядзеў на яго.

– Два!

Кацярына ўстрывожана паспрабавала схавацца за сьпіной мужа, але той нечакана вырваўся й чамусьці паправіў прарэх.

– Тры!

Погляды ўсіх былі скіраваныя на Макарава, але вось адзін паважны мужчына ў кепі, што прысеў, стаміўшыся стаяць у чарзе, раптам выкінуў руку ў фашыстоўскім прывітаньні:

– Глядзіце!

Жывот Кацярыны рос на вачах. Надзьмулася блакітная блузка, прыпухлі грудзі, затрашчалі гузікі. Кацярына ў паніцы завыла нешта ў твар мужа, а той махаў бязладна рукамі, круціў галавой і апырскваў сьлінай абалдзелых прысутных. Макараў стаяў зусім блізка, выціраў вільготнай сурвэткай твар і паўтараў з усьмешкай сабе пад нос: “Ад Баранавіч да Слуцку...”. Людзей калаціў экстатычны азноб, знаёмы нам Міхаіл Міхайлавіч гучна пляскаў у шырокія далоні, частымі паваротамі натрэніраванага торсу заклікаючы ўсіх далучыцца да трыюмфу. Нарэшце муж уцяміў, у чым рэч, і таропка пачаў расшпільваць гузікі на круглым жончыным жываце са сьвятым знакам ужо адпаведна падрыхтаванага пупка. Аднак зусім хутка Кацярына рухнула на крэслы, і мэдсястра ў чарговы раз вымушаная была ўзяцца за справу.

– Мне блага, – сказаў я гучна. – Я пайду.

Ніхто з суседзяў не зьвярнуў на мяне ўвагі. І мэлянхалічна перабірала свае пацеркі, а Мінус, асабліва непрыгожы ў чырвоным сьвятле, задаволена крывіў свае марынаваныя губкі. Навошта ён усё гэта зладзіў? А чаму б, уласна, і не? Нехта ж вось піша раманы, а нехта прадае ўчасткі на Месяцы пад лецішчы, а нехта капаецца ў асырыйскіх прыбіральнях. І ніхто не знаходзіць гэта настолькі экстравагантным, каб пакласьці сябе ў дыплямат і адправіць па пошце ў вар’ятню. Пралетар дапальваў нейкую танную й сьмярдзючую цыгарэту, мой сусед спаў, а маленькі закрыў твар рукамі. Я пераступіў цераз сьпячага й, прашалясьцеўшы на разьвітаньне палоскамі жалюзі, спусьціўся ўніз. Воран на стале ў дырэктарскім кабінэце ажывіўся пры маім зьяўленьні, заварочаўся на месцы, сутаргова заторгаў галавой, замалаціў дубовай дзюбай аб сьпінку крэсла. Я запаліў і выйшаў на двор. Нейкі стары тырчэў каля службовага ўваходу – я ледзь ня зьбіў яго з ног. Кадык ягоны затросься, аднак мне было не да высьвятленьня адносінаў або прабачэньняў. Я сеў у сквэры, ды толькі асьветленае вакно ў кабінэце Мінуса прымушала мяне абарочвацца на гэты дом зноўку й зноўку. Хацелася паліць, я даставаў цыгарэты, забываючы, што толькі што паліў. Хутка пад маімі нагамі бялеў у прыцемках цэлы вывыдак галодных пералётных недапалкаў.

І момант насьпеў. Уваход у кінатэатр адчыніўся, і адтуль, даносячы аж да мяне сваё маўклівае ўзбуджэньне, паваліў натоўп. Ніхто не зважаў адно на аднога. І калі трамваі чарадой, як гэта водзіцца ў іх пасьля дзесяці вечару, пачалі скасоўваць цені на прыпынку, нядаўнія акторы матэрыялізоўваліся ў трамвайных вокнах, і я бачыў: яны не падыходзяць адно да аднаго, яны разьязджаюцца па розных раёнах гораду і развозяць з сабой сваю таямніцу. Разам з загадкавым пакетам. І толькі зьніжка грэе ім вывернутыя навыварат душы.

За шклом мінусаўскага кабінэту зьявіліся постаці. Я бы, можа, правароніў іх, калі б нехта не зароў недалёка ў кустох мацерную песьню. Я павярнуў міжволі галаву, і асьветленае вакно адразу ж прасыгналізавала: яны выходзяць. Аднак ні праз хвіліну, ні празь пяць, ні празь дзесяць са службовага ўваходу так ніхто й ня выйшаў. І я, злосна пасьміхаючыся сам зь сябе, бо кот зь мяне проста ніякі, пракраўся да дзьвераў. Яны ўсё яшчэ былі адчыненыя. Я зноў нырнуў у цемру калідору, навобмацак знайшоў дзьверы ў дырэктарскі кабінэт, асьцярожна адчыніў. Воран чысьціў пер’е, павёў на мяне вокам. Я прыклаў да вуснаў палец, і ён паціснуў гарбатымі плячыма. Ціха ступаючы, я перасек пакой і зноў падняўся па лесьвіцы. Нічога не ўказвала на тое, што мяне нехта чуў. Перад уваходам у нашу чырвоную глядзельную залю я спыніўся. У шчыліны мне было відаць, што яны й праўда не разыходзяцца, праклятыя тэатралы, сядзяць вакол І, паўколам, і музыка ўжо сыйшла ў пясок, толькі яшчарчын яе хвосьцік застаўся на паверхні, вінным булькатам, перастукам гліны, шолахам нячышчанага зерня. Яны ўсе ўтаропіліся на І, і я ня бачыў, што тоіцца ў іхных вачох – пытаньні, адказы, загады, юрлівасьць? Няведаньне дражніла мяне, спакутаванага за сёньняшні вечар, зьнявечанага й дзіўным чынам ашчасьліўленага... Я закрыў адно вуха, каб пачуць, пра што вядзецца іхная ціхая размова, і тут у другое мне маркотна прамовілі:

– Праходзьце. Будзьце як дома.

Я адхіснуўся й з размаху сеў на прыступку. На парэнчах менш чым у мэтры ад мяне сядзеў Назар Мінус і матляў нагамі. Ад яго пахла нядаўна зьедзенай піццай з грыбамі. Ён з уздыхам саскочыў, узяў мяне за руку й правёў у неправетранае пакуль памяшканьне. Ніхто, здавалася, не заўважыў нашага зьяўленьня. Мінус усадзіў мяне побач з пралетарам і сунуў сваю сухую руку:

– Знаёмцеся.

ЧАСТКА ВОСЬМАЯ

Дзеючыя й нядзеючыя асобы

82.

У пятніцу мы зь Вікай сустрэліся на адной з тых ціхіх вулак, якія хаваюць за сваімі мілымі густымі шатамі праспэктны тлум. Наша часовае растаньне пайшло ёй на карысьць – я зь цяжкасьцю пазнаваў у гэтай дагледжана-драпежнай, з бліскучымі вачыма-манэтамі дзяўчыне сваю колішнюю спадарожніцу жыцьця, змораную ад штохвіліннай барацьбы за выкананьне нормы на маіх панылых рудніках. Яе сьпіна стала прамой нібы тэлевежа, яе пазногці былі пафарбаваныя кроўю ўспамінаў, яе думкі лёгка затоптвалі мае бедныя, абсалютна нецікавыя рэфлексіі. Мяркуючы па ўсім, курс рэабілітацыі ў бацькоўскім доме быў закончаны – пасьля першых жа асьцярожных словаў, якімі мы абмяняліся, мне стала зразумела, што дома яна цяпер бывае рэдка, усё больш курсуе па горадзе і ягоным чырвоналіхтарным навакольлі. Шукае.

– Ты ня ведаеш, чыя гэта музыка? – спытаў я між іншым, калі мы паволі крочылі ў засені клёнаў пэнсійнага ўзросту, і паспрабаваў, наколькі мог, на губах выканаць ёй фрагмэнт з пачутага на спэктаклі. Яна наморшчыла адпрасаваны свабодай лоб:

– Зараз, зараз. Нешта няўлоўна знаёмае. Тру-ту-ту... Ведаеш, здаецца, гэта Чайкоўскі.

– У цябе ж музычная адукацыя, – я зазірнуў у ноздры яе заклапочанага маленькага носу.

– Якая там адукацыя, – Віка насунула на вочы цёмныя акуляры, бо мы дайшлі да павароту й тут ужо ад сонца маглі ўратаваць хіба шапікі на прыпынках. – Я за фано ня сядзела ўжо гадоў пяць... Чайкоўскі. Так, Чайкоўскі.

Мы моўчкі дайшлі да прыпынку, яна некалькі разоў задуменна зірнула на экран тэлефону, прыгожа вуркочачы нешта. Хутка я заўважыў, што вуркоча яна тую самую нескладаную, але зіхоткую й вострую, як новенькая сякера, мэлёдыю.

– Вазьмі, – яна імкліва, нібыта каб ніхто не заўважыў, выдастала з сумачкі пачак грошай і сунула мне ў кішэню пінжаку. Наўмысна, каб я не пасьпеў прыкінуць, якая там сума. – Вазьмі. Бяры, прашу цябе, вазьмі калі ласка. Я нічога ня маю на ўвазе, проста ведаю, што ў цябе няма. А ў мяне працэс пайшоў. Бяры.

Я супраціўляўся як мог, яна настойліва спрабавала зьмяніць тэму, затоўквала мае рукі назад у кішэні разам з гэтым папяровым штучным сэрцам, якое мусіла захаваць мне жыцьцё. Урэшце нашая барацьба пачала нагадваць абдымкі. Сустрэчныя пазіралі на мяне як на дурня. І я здаўся, выцер успацелы лоб:

– Лепш бы ты мяне пакарміла.

– Няма праблемаў, – з палёгкай прамовіла яна. – Давай зойдзем. Толькі ў мяне мала часу. Наколькі я памятаю, ты ж... Ты ж шпарка ясі?

83.

Невялікая кавярня, міма якой я праходзіў безьліч разоў, апынулася пустой, белай і прахалоднай; пахла адначасова недапалкамі й толькі што прыгатаваным мясам. Мая галава адразу ж закружылася, узьбіваючы ў роце сьліну. Мы ўпалі ў зручныя, аднак занадта нізкія крэслы, і Віка, зірнуўшы ў мэню толькі краем вока, запаліла й спытала, так, як кожны раз пасьля нашага расстаньня – быццам бы мімаходзь:

– Ну як ты?

– Някепска, – адчуваньне, што мяне будуць карміць, нечакана нарадзіла ўнутры амаль зьвярынае ўзбуджэньне, жаданьне спароўваньня. Я жудасна простым поглядам абмацваў яе загарэлыя грудзі, якія яшчэ нядаўна былі маімі, маімі, і ўжо не разумеў, чаго мне хочацца болей: смажанай цяляціны ці гэтага, толькі трохі падсмажанага на сонцы мяса. Кавярня паступова запаўнялася людзьмі.

– Ня плюйся, – сказала яна, зморшчыўшы нос і выцершы зь яго нябачную кропельку. – Плюешся, як заўжды.

Падыйшоў афіцыянт, і я надыктаваў яму цэлую самабранку. Віка толькі прымружылася зьдзіўлена й замовіла сабе мінэралку, а потым вярнула хлопца назад і загадала прынесьці марціні. З ільдом – проста таму што прыгожа гучыць.

– І не глядзі на мяне так. Гэта з твайго боку...

– Як так?

– Так...

Яна пакруціла пальцамі ў паветры й на стол упаў попел.

– Карацей, не глядзі. Будзь вышэй. Я чула, ты хадзіў у тэатр. Зь якіх гэта...

– Я заўсёды любіў тэатр.

– Што не замінала табе ночы напралёт гуляцца ў кампутарныя стралялкі.

– Гэта быў кёрлінг...

– Бедны ты мой, бедны...

Апошнія словы яна прамовіла амаль пяшчотна. Мне прынесьлі салаты, потым гарачае; у параўнаньні з тымі поснымі стравамі, якімі зазвычай кармілі ў тэатры, гэта быў каралеўскі сьняданак; пакуль я, чвякаючы, насычаўся, Віка паліла адну цыгарэту за другой й без супынку пазірала на гадзіньнік, таропка распавядаючы пра бацькоў і сваякоў. Нарэшце я зразумеў, што калі даем усё, то памру проста тут, у гэтай кавярні – я згадаў раптам, што калісьці яна была мілым дзіцячым кафэ-марожаным, толькі вось назву ня мог успомніць. Шмат што зьмянілася ў сталіцы за некалькі гадоў.

– Набудзь мне гарэлкі, – папрасіў я, з задавальненьнем назіраючы, як позех Вікі прымушае яе прылегчы на пару імгненьняў грудзьмі на стол, і яе грудзі (мае, мае!) становяцца бачныя амаль да смочак.

– Ні-ні, – настрой у яе сапсаваўся. – І навогул, я ўжо спазьняюся.

– Добра, – я падняўся з-за стала. – Дзякуй табе вялікі. Ратуеш ад галоднае сьмерці. Я толькі пайду патэлефаную. Пачакай хвілінку.

Так мы жартам называлі падчас сумеснага жыцьця наведваньне прыбіральні. Засунуўшы ў кішэні рукі, я рушыў міма стойкі, лявіруючы між занадта шчыльна састаўленых крэслаў і столікаў. Галава была такой, нібыта я і праўда выпіў гарэлкі. Ужо недалёка ад запаветных дзьвераў я даволі моцна штурхануў нечую патыліцу, дзынькнула шклянка, я нахіліўся й сказаў у маленькае, адтапыранае пунсовае вуха: “Даруйце”.

– Нічога, нічога, – халодна адказаў мне Назар Мінус і паклаў на мокрае калена сурвэтку. І як заўсёды, І прымружыла свае вочы, пранізьліва апёкшы мяне трэцім. Яны, відаць, чакалі, пакуль ім прынясуць паесьці. Я агаломшана адвярнуўся й прамовіў кудысьці ўбок:

– Прывітаньне.

– Добры дзень, – пасьля паўзы раздражнёна выціснуў зь сябе Мінус. І перавяла позірк у вакно. Я пастаяў крыху моўчкі, трымаючыся за сьпінку крэсла.

– Файны ўчора быў спэктакль.

У адказ мне было ледзяное маўчаньне.

– Вы ведаеце, Кіроўца ўчора ў мянтуру патрапіў. На ўсю ноч... Мне здаецца, ён усё ж...

– Малады чалавек, – у зрэнках Мінуса было непадробнае шаленства. – Нам абсалютна не цікава, дзе бавяць ночы вашы себрукі. Вы нас з кімсьці зблыталі. Не замінайце, калі ласка, нам адпачываць.

– А інакш мы міліцыю выклічам, – сказала І драўляным голасам.

– Ідзеце куды ішлі, – недаразьвіты, празрысты палец Мінуса паказаў на дзьверы прыбіральні. – Усяго найлепшага.

Стала так крыўдна, што захацелася схапіць Мінуса за лапушыныя вушы, падняць над сталом і добра патрэсьці. Як тлуміць галовы людзям па вечарох, дык калі ласка. Мне сапраўды нясьцерпна захацелася гарэлкі. Я паглядзеў на Віку – тая апраўдвалася перад кімсьці па тэлефоне. “Прабачце, – усё ж прамармытаў я. – Кансьпірацыя”. Мінус пагрозьліва крэкнуў, што атрымалася ў яго насамрэч досыць сьмешна, і адвярнуўся.

Акружаны прыбіральшчыцамі, я ўзіраўся ў амаль індыйскі ўзор на кафлі і абражана паліваў лімонна-жоўты язык пісуару. Вікі мне болей не хацелася. У адной з кабінак нехта, відаць, размаўляў па тэлефоне, спраўляючы патрэбу – было такое ўражаньне, што чалавек гэты вядзе дзелавую размову са сваім пэнісам. Па артэрыях туалету струменілі таямнічыя сокі. Мыючы рукі, я доўга ўглядаўся ў сваё адлюстраваньне, сытае й непрыгожае, твар скончанага эгаіста, які застаўся на плянэце адзін з усяго чалавецтва... А потым я дастаў з кішэні грошы й пералічыў. Іх мусіла хапіць, прынамсі, да панядзелка.

84.

Малады Мастак застагнаў і адплюшчыў вочы. Спачатку ўсё было быццам бы няблага, толькі вось выяве перад вачыма відавочна не хапала стэрэаэфэкту. Па-над ім вісела знаёмая й родная савецкая лямпа, стылізаваная пад старажытную жырандолю, і чамусьці сьвяціла, хаця была, па ўсёй верагоднасьці, раніца – нясьмелае, бляклае электрычнае сьвятло чэзла ў суцэльным панаваньні сонца. Зь лямпы зьвісала пятля; прыглядзеўшыся, Малады Мастак уцяміў, што гэта жаночыя калготкі – іхныя дзіравыя пяткі выглядалі папросту мярзотна. Ён паспрабаваў паварушыцца, і адразу ж неімаверны боль працяў яго ад макаўкі да яец. Рот быў набіты нечым ванітоўным, нібы мастак наеўся перад сном мухаў. Зялёных, бліскучых мухаў. Ну, з гэтым усё зразумела. Проста ўчора яшчэ ня скончылася, а зачапілася за колы сёньняшняга. Мінулы вечар не марудзячы пачаў раскручвацца ў памяці Маладога Мастака, і некаторыя ягоныя часавыя адрэзкі апынуліся зацёртымі так, што аднавіць іх было немажліва. Зялёная муха пахмельля. Сэкс, наркотыкі й рок-н-рол. Аднак адкуль гэтыя брыдкія калготкі? Ды і спаў ён усю ноч на нечым калючым.

Праз колькі хвілінаў, здолеўшы захаваць прыемную нерухомасьць, Малады Мастак зразумеў, што адплюшчыў ён пакуль толькі адно вока. Вылаяўшыся і адчуўшы ад гэтага прыліў сілаў, ён паспрабаваў адплюшчыць другое, ды хутка здаўся, бо начыста забыў, якім чынам гэта робіцца. Які ж орган трэба ўключыць? Малады Мастак вырашыў пачаць з самага важнага, і неўзабаве з жахам адчуў, як пад ім разьліваецца цёплае, утульнае мора. Лежачы на ягонай паверхні, ён лаяўся да таго моманту, пакуль побач нехта не здрыгануўся і перад носам Мастака не прапаўзла валасатая пачвара, пакрытая чырвонымі плямамі.

– Майк? – аднымі вуснамі спытаў Мастак.

Майк пацалаваў яго ў вока й прашаптаў, дыхаючы перагарам:

– Ляжы. Я прынясу папіць.

– Майк...

Мастак заплакаў, і ягонае правае вока, растопленае сьлязьмі, урэшце адкрылася. Неўзабаве Мастак адчуў, як у рот ягоны крапае вада. Майк тым часам аблізнуў Мастака там, дзе было так балюча, і Мастак прыпадняўся, схапіў за валасы гэтую бледную, пакрытую шчэцьцю, галаву й адкінуў падалей. Майк сеў, абхапіў калені рукамі й заскуголіў.

– Ну не крыўдуй, – Мастак, пальцамі масіруючы лоб, пачаў адной рукой нацягваць на сябе шорты. – Табе ўчорашняга мала было? Ну ўсё, усё. Слухай, сёньня камісыя з мэрыі прыязджае. Трэба быць у форме. Ты ня бачыў, дзе ключ ад майстэрні?

– Яна адчыненая, – Майк лёг, рассунуў ногі.

– Што?

Мастак кінуўся да дзьвераў у суседні пакой, таргануў ручку – замок ляскнуў і не паддаўся. Ён у шаленстве абярнуўся: гэты педзік нячутна ржаў, пагладжваючы сябе паміж ног. “Жарт, жарт, – усьмешка зьнікла зь ягонага твару. – Я проста хацеў цябе павесяліць. Ключы ў цябе ў джынсах”.

– Слухай, – Мастак кінуўся да заплечніку, што валяўся пад шафай. – Камісія прыязджае, разумееш? Першы прагляд. Так што давай зробім так. Ты прыбярэш тут, а я схаджу прынясу чаго-небудзь перакусіць і потым пагляджу на мадэль, трэба дапрацаваць там трохі... Вось, ёб тваю, толькі два флаконы засталося.

Ён трымаў у руцэ два флякончыкі “Панацэну” і паскудная хваля падступала да ягонага горла. Абдзіраючы пазногці, Мастак ускрыў адзін і таропка прыпаў да плястмасавага рыльца. Спачатку вадкасьць не хацела ліцца ў глотку, застравала між зубоў, ападала пад языком і чамусьці ліпла да нёба, аднак Мастак страшэнным намаганьнем волі прымусіў сябе пракаўтнуць зьмесьціва флякону. Ён пастаяў трохі, баючыся заплюшчваць вочы, дачакаўся, пакуль з галавы, бы дым з пракуранага пакою, выйдзе ўвесь той панылы боль, які пакінуў Мастаку ў спадчыну ўчорашні дзень, і кроў зноў забурліць, і запрацуе абураны, выведзены з гіпнозу страўнік.

– Жыць стала лепей, жыць стала весялей, – крыва пасьміхнуўся мастак і, на імгненьне спахмурнеўшы, потым радасна адрыгнуў. – Кіслотна-шчалачны балянс адноўлены, можна зноў слухаць птушыныя сьпевы. Апранайся, дупа.

Абуваючыся, ён з зайздрасьцю глядзеў, як Майк нетаропка пасёрбвае з флякону, і думаў пры гэтым, ці не папрасіць сёньня ў пінжачных дзядзек сякога-такога авансу. У дамове, праўда, было пазначана, што заплоцяць яму напярэдадні сьвята, аднак можна было спаслацца, напрыклад, на недахоп матэрыялаў.

– Не хвалюйся, – прасьпяваў мякка Майк, дапіўшы “Панацэн” і капаючыся ў колбах на стале. – Я скажу тату, ён падкіне яшчэ панацэнчыку. Можа, нават пасьлязаўтра. У іх там якраз завоз, а ў таты нефіговая зьніжка. Мілы, а можа, паўторым сёньня. Можна Але зазваніць...

– Маўчаць, – заклапочана прарычэў Мастак, зірнуўшы на гадзіньнік. – Спачатку прымем камісію. Калі ўжо да цябе дойдзе. Каб празь пяць хвілін тут было чыста як ...

85.

Пінжачных дзядзек было трое, а зь імі – дзьве пінжачныя цёткі, якія, хоць і трымаліся ззаду, зьяўляліся, бясспрэчна, галоўнымі сябрамі камісіі. Мастак імкнуўся паводзіць сябе ветліва, кінуўся здымаць зь цётак пінжакі, тыя спалохана занялі непрыступныя позы, і Мастак быў вымушаны апраўдвацца. “Я выглядаю нейкім прайдзісьветам”, – з прыкрасьцю падумаў ён, незнарок пабачыўшы сябе ў люстры. Урэшце камісія, не разбуваючыся й не пасьміхаючыся, прайшла ў пакой. Мастак гасьцінным гэстам запрасіў іх прысесьці, але ад убачанага ў пакоі ледзь не ўпаў на канапу сам. На табурэце ў цэнтры пакоя сядзеў, закінуўшы нагу за нагу, Майк у кароткім, значна вышэй за калені жаночым халаце й маляваў нешта на вялікім лісьце ватману. Дзядзькі з жахам глядзелі на валасатыя, плямістыя Майкавы ногі й, здавалася, не маглі адвесьці вачэй.

– Гэта студэнт, з Акадэміі, – прамармытаў Мастак, засланяючы Майка сьпінай. – Бярэ ўрокі.

– І пазірую ў вольны час, – какетліва сказаў Майк і пачасаў аголенае плячо.

– А вы самі які факультэт Акадэміі сканчалі? – запытаўся падазрона адзін зь дзядзек, сьвідруючы Майка позіркам.

– Не давялося, – трагічна апусьціўшы бровы, прамовіў Мастак і зазірнуў у ліст на валасатых каленях. Свалачны педзік выводзіў вуглём па белым ватмане адборныя, выкшталцоныя мацерныя словы і ледзь прыкметна ўсьміхаўся, гадзюка.

– Самавучка? – і пінжачныя дзядзькі разам адарваліся ад сузіраньня Майка ў халаце.

Мастак узрушана павёў плячыма, аднак тут адна зь цётак ускінула галаву:

– А гэта ў вас што?

На савецкай лямпе, што так удала імітавала старажытную жырандолю ў стылі барока, гайдаліся на скразьняку дзіравыя жаночыя калготкі. “Заб’ю суку”, – вырашыў Мастак у адначасьсе, а Майк, адарваўшыся ад маляваньня, лянотна працадзіў:

– Гэта мая дыплёмная інсталяцыя.

Словы гэтыя зрабілі на цётак цудадзейнае ўражаньне. Яны з павагай пераварылі іх у сваіх падобных да катлоў галовах, і тая, што была худзейшая, сказала:

– А ў гэтым нешта ёсьць. Сучаснае мастацтва. Тут наўпрост лезьці нельга.

Адзін зь дзядзькоў, з падазроным голасам, раптам гэкнуў Мастаку ў вуха:

– А чым гэта ў вас так непрыемна пахне?

– Працэс мастацкага надзіманьня... – пачаў было разгублена Мастак, аднак худзейшая зь цётак рэзка прамовіла дзядзьку ў твар:

– Кандыдатура нашага шаноўнага Маладога Мастака зацьверджаная на паседжаньні Каардынацыйнага Савету. Так што няма падставаў сумнявацца ў яго прафэсійнай прыдатнасьці, Байрам Уралавіч. Мы ня маем для гэтага паўнамоцтваў.

– А можна паглядзець, над чым вы працуеце? – другая пінжачная цётка падыйшла да Майка, аднак Мастак рашуча перагарадзіў ёй шлях:

– Вы ведаеце, ня будзем бянтэжыць студэнта. Творчасьць, згадзіцеся, інтымны занятак... Давайце лепш я прадэманструю вам тое, што...

Ён кінуўся да дзьвярэй і шырока іх расчыніў. Цётка пакрыўджана падціснула вусны, але вымушаная была рушыць да майстэрні.

– Што ж, нас папярэджвалі, што вы – мастак ар’ергардны і авантажны, – строга сказала худзейшая. – Давайце ж паглядзім.

86.

Надзіманы чалавек займаў, бадай што, усё памяшканьне. Ён сядзеў на падлозе, прысланіўшыся сьпінай да сьцяны, і ўвогуле рабіў уражаньне досыць ціхамірнай істоты; рукі Надзіманы чалавек трымаў на каленях, і гэта яшчэ больш падкрэсьлівала ягоную паслухмянасьць і нязлоснасьць. Паміж пальцаў ног, кожны зь якіх быў ростам з Мастака, блукалі сонечныя водсьветы, у паветры кружляў пыл; на адным з пазногцяў левай рукі стаяла перапоўненая попельніца; вочы Надзіманага чалавека былі завешаныя брудна-жоўтымі анучамі. Надзіманы чалавек адкідаў у бок гасьцей густы, шырокі цень, ад якога цягнула холадам. Члены камісіі ацепаліся, нехта чыхнуў.

– Як жывы, – ня здолеўшы стрымаць захапленьня, прамовіла таўсьцейшая зь цётак, астатнія члены камісіі таксама ня зводзілі з надзіманай скульптуры зачараваных поглядаў. Мастак паціснуў плячыма й, прымружыўшыся, задуменна зірнуў на вершаліну калёсу.

Як цацачныя, вакол Надзіманага чалавеку былі раскіданыя лесьвіцы рознага памеру, самая высокая, утапаючы нізам у зімным ценю, верхам была прыслоненая да вуха, дзе загадкавай адтулінай цямнеў слыхавы праход. Дзе-нідзе балёны былі замацаваныя яшчэ даволі груба, і,аднак, твор сапраўды здаваўся жывым – хіба што адчувалася нядаўняе хірургічнае ўмяшальніцтва, якое давялося перажыць гэтаму вялізнаму арганізму.

– Ды вы праходзьце, падходзьце бліжэй, – спахапіўся Мастак і пасьпешліва ўзяўся ачышчаць для членаў камісіі дарогу. – З адлегласьці, натуральна, лепш ацэньваць, аднак вось і пад такім... р-ракурсам...трэб-ба...

Камісія баязьліва пакрочыла да ступакоў, на якія паказаў Мастак. Ззаду трымаўся Байрам Уралавіч, непрыязна пазіраючы на надзіманыя пальцы. Камісія падыйшла бліжэй. Адсюль было добра відаць, што скульптура прыкручаная да падлогі, у якую былі ўмантаваныя спэцыяльныя прыстасаваньні, адмысловым тросам. Надзіманага чалавека трымалі тут, як толькі што паланёнага Гулівэра.

– Але ж, мусіць, ніхто з вашых калегаў у такім узросьце ня меў гэткага прасторнага памяшканьня для майстэрні, – крыкнуў Мастаку Байрам Уралавіч, і пад столяй грымнула рэха.

– Фонд падтрымкі маладых творцаў, – праз плячо адказаў Мастак. – Я атрымаў грант Міністэрства культуры. Раней тут, дарэчы, працаваў Рцыгур, той самы, які ляпіў аўчарку Цанавы.

Яны спыніліся паміж разьведзеных убакі ступакоў Надзіманага чалавека. Адзін зь пінжачных дзядзек, асьмялеўшы, паляпаў скульптуру па пятцы й запытальна зірнуў на Мастака. “Гума”, – думаючы пра нешта сваё, сказаў той і запрашальна ўзьняў вочы.

87.

Нерухомасьць твару й захінутыя анучамі вачніцы наводзілі на думку, што Надзіманы сьпіць. Праўда, вусны яго крыху жаласьліва крывіліся, унізе шчакі гума трэснула й разыйшлася трыма рэзка акрэсьленымі палоскамі; кадык напружана тырчаў, утвараючы выступ, на якім магла б гнездаваць птушыная сям’я – было такое адчуваньне, што Надзіманага чалавека перад гэтым доўга катаваў невядомы боль, схаваны ў ягоных гумовых нетрах, і вось нарэшце яму зрабілі ўкол, і боль на нейкі час адыйшоў, пакінуўшы, тым ня меней, на скуры Надзіманага невынішчальныя сьляды. Плечы чалавек меў пахілыя, лысую ягоную макаўку ўпрыгожвала амаль празрыстая, нічым не зафарбаваная пухліна. Худзейшая зь пінжачных цётак з сумненьнем пакачала галавой.

– Можна зірнуць зьнізу, – пасьпешліва прамовіў Мастак. – На жаль, у поўны рост пакуль не атрымаецца, але...

Члены камісіі маўчалі, прыціснутыя маўклівай тугой дрымотнага гіганта.

З пупка Надзіманага чалавека тырчэў тоўсты шлянг; цяжка скруціўшыся на сьцягне, ён потым апускаўся з другога, залітага сонцам боку на падлогу й выходзіў праз вакно на двор. Там, унізе, разьмяшчалася машына, якая давала Мастаку паветра для надзіманьня. Машыну абслугоўваў інтэлігентны, як рабочы друкарні, алькаголік – Мастак ня бачыў яго ўжо тры дні. Камісія моўчкі выслухала тлумачэньні, з агідай аглядваючыся на ільсьністую, прапітаную чымсьці алеістым пупавіну.

– А чаму ў яго вочы закрытыя анучамі? – дзіцячым голасам запыталася нарэшце таўсьцейшая зь пінжачных цётак. Мастак сумеўся.

– Праца ж яшчэ ня скончаная, – прамармытаў ён. – Гэта адзін з найважнейшых этапаў, і... Ну, карацей, там сохне, і навогул...

Паміж ног Надзіманага чалавека было пуста, як у лялькі. Праўда, ні ў каго не ўзьнікала сумневу, што перад імі – істота мужчынскага полу, пагатоў усе бачылі ў гэтым інтымным месцы ня гладкую паверхню, а няроўны выступ памерам з добры валун, у форме якога можна было ўгадаць што заўгодна. Таўсьцейшая зь цётак з інтарэсам абводзіла яго вачыма, наважваючыся распытаць Мастака на далікатную тэму.

– Мы доўга думалі, – апярэдзіў яе немаведама адкуль узьніклы Майк. – І былі ўпэўненыя, што для сьвята спатрэбіцца ўсё ж мужчына...

Ён стаяў на лесьвіцы, той самай, найдаўжэйшай, што вяла да слыхавога праходу надзіманага вуха, і весела шчэрыў зубы. На Майку быў усё той жа жаночы халат, і члены камісіі, якія бачылі яго зьнізу, сарамліва адвярнуліся.

– Можна было падыйсьці да працы больш натуралістычна, – натхнёна працягваў Майк, зрабіўшы некалькі крокаў па лесьвіцы ўверх. – Аднак праблема, уласна, палягае ў самой спэцыфіцы жанру надзіманай скульптуры... Яна вось у чым: рабіць палавы орган надзьмутым ці...

Майк уладкаваўся на прыступцы.

– ...ці зьдзьмутым. Першы варыянт лягічны й на першы погляд заканамерны: усе часткі твору надзіманыя. Аднак што падумаюць гараджане, пабачыўшы настолькі маштабна паказанае ўзбуджэньне? Ці не падасца гэта, прама скажам, парнаграфіяй? З другога боку, зьдзьмуты, млявы, бязвольна павіслы орган пазбавіць жыхароў гораду, якія прыйдуць на сьвята, аптымізму, веры ў будучыню свайго роднага места, жаданьня працаваць дзеля ягонага вечнага дабрабыту. Зьдзьмутасьць мала таго што супярэчыць тэхналягічнаму рашэньню твора, яна прыўносіць у твор непатрэбныя нявер’е й смутак. Таму гэтае пытаньне мы бы хацелі пакінуць на суд шаноўных членаў камісіі: як на ваш погляд, лепей выразіць полавую прыналежнасьць скульптуры, не скатваючыся да непатрэбнай абстрактнасьці выкананьня, ці выражаць яе навогул, гэтую прыналежнасьць, або зрабіць скульптуру своеасаблівым гермафрадытам, які спалучыць у сабе лепшыя якасьці як мужчынскай часткі насельніцтва, так і жаночай? Вось вы як думаеце, Байрам Уралавіч?

– Пакінем як ёсьць, – спалохана прагаварыў Байрам Уралавіч. – Навошта гэта ўсё... ну, тое, што вы сказалі... Нармальная скульптура. Усё і так ясна.

– Ён проста апрануты, – правішчала таўсьцейшая зь пінжачных цётак.

– Многа ж волі вы даеце сваім вучням, – працадзіла скрозь зубы худзейшая й злосна зірнула на Мастака. – Давайце ня будзем шукаць праблемы там, дзе яе няма, – дадала яна ўжо гучней. – Гэта ня тое, на чым нам трэба акцэнтаваць увагу. Выбачайце, шаноўны мастак, мы адыйдзем на хвілінку, камісіі трэба параіцца.

– Калі ласка, – Мастак зьбянтэжана апусьціў вочы. – Толькі вось...

– На хвілінку, – адрэзала член камісіі й рашуча рушыла ў засень надзіманых пальцаў, махнуўшы калегам рукой. Тыя адрывіста й заклапочана зашапталіся.

Мастак пагразіў Майку кулаком. Той узьлез яшчэ вышэй і, трымаючыся за пругкую вушную ракавіну, пералез на брыво й павіс там, раскачваючыся.

– Не забудзьце пра тое, што ў поўны рост праблема міжножжа стане больш відавочнай! – крыкнуў Майк, крысьсё халату якога распахвалася ўсё шырэй.

– Скажыце студэнту, каб пакінуў залю, – строга прамовіла худзейшая. – Ён замінае нам праводзіць нараду. Дый вам, я гляджу, працаваць не дапамагае. Вы зразумейце, вельмі важна, каб скульптура была гатовая ў неабходны тэрмін.

Мастак з сур’ёзным выглядам надзьмуўся й выставіў далоні наперад: маўляў, зразумела.

– Вы хацелі пабачыць ягоныя вочы? – раптам крыкнуў Майк з вышыні. – Зараз я вам іх пакажу.

З увішнасьцю малпы ён пачаў караскацца па шчацэ Надзіманага чалавека, хапаючыся за ягоную нацягнутую, як на бубне, гумовую скуру. Хутка Майк стаяў, знайшоўшы аднаму яму вядомы гаўбец пад скулай, стаяў, абедзьвюма рукамі ўхапіўшыся за брыво. І тут жа ягоная левая рука торгнулася ўбок і скінула анучы.

Члены камісіі прыцішана ўскрыкнулі. Усе, апрача худой пінжачнай цёткі, закрылі вочы далонямі. Байрам Уралавіч застагнаў.

– Гэта ўсё энэргетыка, – залямантавала тоўстая. – Госпадзе!

Адзін зь пінжачных дзядзек адарваў нарэшце далоні ад вачэй і з агідай прабурчаў другому:

– Ніколі б не падумаў, што ад вачэй так шмат залежыць.

– Вось жа заўсёды трэба глядзець на закончаны прадукт, на закончаны, – раздражнёна азваўся той і сплюнуў. – Ч-чорт!

– Мы параіліся, – загаварыла старшыня камісіі, моршчачыся, быццам у твар ёй дзьмуў пранізьлівы вецер, і імкнучыся не глядзець на твар Надзіманага Чалавека. – Камісія параілася й вырашыла вось што... У скульптуру, якая ў прынцыпе нас задавальняе... Неабходна ўнесьці зьмены. На дадзены момант яе твар недастаткова адлюстроўвае галоўную ідэю сьвята й не ў поўнай меры можа служыць вобразам сучаснага жыхара сталіцы. Вам трэба ўнесьці больш пазытыву, больш, больш. Гэта мусіць быць аптымістычны, працавіты, жыцьцярадасны, малады душой гараджанін. Думаю, вам трэба папрацаваць над вуснамі і... Ды закрыйце ж яму нарэшце вочы!

Камісія амаль бегма кінулася да выйсьця. Мастак, трымаючыся пляча старшыні, пачаў, грымасьнічаючы, таропка й шматслоўна распавядаць пра патрэбу ў фінансах:

– На адно паветра колькі пайшло, –

а пінжачная цётка ўварочвалася ад ягонага дыханьня, і ўсё паўтарала: “Пішэце заяву, пішэце заяву”. Яны выбеглі з майстэрні, і пакой падаўся ім такім маленькім, што ў дзьвярох нават узьнікла невялікая штурханіна. Ніхто нават не заўважыў прышпіленага на самым прыкметным месцы ліста, аздобленага стракатымі надпісамі. Тым ня меней перад ліфтам усе мітусьліва пачалі ціснуць Мастаку руку, нібыта хацелі гвалтам зацягнуць яго ў кабіну. Мастак вырываўся й мармытаў пра заяву. Нарэшце дзьверы за камісіяй зачыніліся і ён з палёгкай вылаяўся.

Дзяўчынка, унучка вядомага жывапісца Ф., якую абступілі на першым паверсе пяцёра змрочных постацяў у аднолькавых пінжаках, спачатку хацела закрычаць. Пароду яе сабакі, падобнага на прапалены цыгарэтамі пуфік, людзі выводзілі відавочна не для абароны гаспадароў. Аднак вузкавокі дзядзька, які апусьціўся перад ёй на кукішкі, спытаў толькі агідным, саладжавым голасам:

– Скажы, дзяўчынка, тут ёсьць дзе-небудзь іншы выхад?

Яна паказала, і гэтыя пяцёра моўчкі выбраліся на завалены будаўнічымі адкідамі двор, празь які цягнуўся, дзе-нідзе ўжо засыпаны друзам, тоўсты шлянг.

88.

Спачатку Мая Леанідаўна адмовілася ад запрашэньня, і адмовілася, як ёй падалося, даволі рашуча. Не прамінула яшчэ й году з таго дня, калі яна разьвітвалася з кінатэатрам – о, яна добра запомніла той дзень: не зьвяртаючы на дырэктарку аніякае ўвагі, у яе кабінэце лаяліся санлівыя мужчыны, абмерваючы вакно ды падлогу; на двары, высунуўшы з машыны доўгія ногі, яе чакаў сын; усе дзьверы былі расчыненыя насьцеж. Мая Леанідаўна за дзесяць хвілін сабрала ўвесь свой няхітры скарб і потым марудным, урачыстым крокам абыйшла ўстанову ад прыбіральні да рубкі кінамэханіка. За сьпінай трашчалі складзеныя, нібы крылы, паўнамоцтвы, дзень быў сонечны й хрусткі, на лесьвіцы ёй трапіла ў вока млявая жамярынка. Яна вярнулася ў кабінэт, зьняла са сьцяны вершніка й выйшла з горда ўзьнятай галавой. Сын драмаў, накрыўшы твар спартовай газэтай.

Не прамінула й году... У панядзелак ёй патэлефанавалі з партыі. “Няўжо для зьезду нельга было знайсьці іншага месца?” – запыталася яна раздражнёна. Гэты хлопчык на другім канцы дроту, нехта з “маладых палітыкаў”, відавочна, нават ня ведаў пра колішняе існаваньне кінатэатру. “У памяшканьні тэатру Мінус”, “арандуем”... Мая Леанідаўна ня стала нічога тлумачыць, пагатоў прачнулася ўнучка й сваім рэактыўным віскатам адразу ж расставіла прыярытэты ў грамадзка-палітычным жыцьці краіны. Файна, канечне, што й пасьля закрыцьця кінатэатр працягвае служыць справе, але ў ягоных крэслах калісьці сядзелі тыя, да каго гэтым маладым як да месяца далёка, думала яна, рассыпаючы аўсяныя шматкі на толькі што вычышчаны дыван. Увесь тыдзень яна імкнулася ні пра што такое ня думаць, вучылася карыстацца супэрсучаснай пральнай машынай і апускаць сьпінку калёсак, гатавала нявестцы булён ды перачытвала Прарока. А ў панядзелак разгарнула апазыцыйную газэту й пабачыла сваё ймя ў сьпісе найбольш паважаных удзельнікаў зьезду. Дзіўна, але ёй стала сорамна, і ў належны дзень са значкаю на ныючых грудзёх яна пераступіла парог зьмененага да непазнавальнасьці кінатэатру.

89.

Народ прыбываў. Уздоўж сьценаў, заклаўшы за сьпіны бэтонныя кулакі, нерухома стаялі магутныя хлопчыкі ў танных пінжаках – сябры маладзёвай арганізацыі “Белтэр’еры”, запрошаныя ахоўваць зьезд. У вачох кожнага чыталася мара загінуць або перамагчы. Глядзець на бессэнсоўна сьцятыя жалезныя вусны й нізкія лбы было чамусьці гідка, і Мая Леанідаўна таропка стала пераконваць сябе, што яе душу перапаўняе гордасьць: вось, такія юнакі, а ўжо патрыёты... Праўда, калі яна паспрабавала заняць сваё месца ў трэцім радзе, адзін зь юнакоў падскочыў да Маі Леанідаўны й загарадзіў ёй праход – трэснулі швы таннага шэрага пінжачку, і ледзь ня трэснула запясьце ад поціску патрыёта. Дапамог спадар Яська: прыніжана пасьміхаючыся, ён схапіў левую руку Маі Леанідаўны, тую, у якой быў партыйны білет, і таропка памахаў ёй у паветры. Белтэр’ер паслабіў хватку, а спадар Яська, выцягнуўшыся на дыбачках, замармытаў нешта жаласьліва ў каменныя грудзі ахоўніка...

– Жыд? – спытаў той басам.

Спадар Яська агаломшана затрос тонкім падбародзьдзем. Вакол іх адразу ж утварыўся затор, дэлегаты зь цікавасьцю прыслухоўваліся да размовы, моршчыліся, аднак маўчалі. І хто ведае, як далей разьвіваліся б падзеі, калі б шпаркім вайсковым крокам у залю не ўвайшоў бы вусаты хлопец з прышпіленым да пінжаку крыжам. Уладным позіркам ён абвёў падначаленых, якія імгненна занялі ранейшыя пазыцыі ўздоўж сьценаў. “Бацькаўшчына або сьмерць!” – выгукнуў ён хрыпла, і кожны з жалезных хлопчыкаў выкінуў руку над галавой: “Назаўжды!”

– Зондэркаманда, – зь невясёлай усьмешкай прамовіў спадар Яська, з палёгкай апускаючыся ў крэсла побач з Маяй Леанідаўнай і выціраючы з ілба пот. – Што рабіць, даводзіцца выкарыстоўваць іх як ахову, а то ведаеце: правакатары могуць быць, так, так... Я пасяджу трохі з вамі...

Цяжка дыхаючы й гнілазуба пасьміхаючыся, ён пачаў гаварыць пра партыйныя справы. Мая Леанідаўна імкнулася падтрымліваць гаворку, а сама ўпотай, прагна ўзіралася ў абноўлены інтэр’ер кінатэатру. Ну чаму, чаму ўсё гэтак злачынна тупа ў гэтай дзяржаве? Можна ж было зрабіць рамонт яшчэ тады, падчас яе дырэктарства, яна ж і пісала, і бегала па кабінэтах мэрыі, і да Гагулевіча хадзіла на паклон. Недастаткова, відаць, нізка кланялася. Можна ж было нават мірна суіснаваць з гэтым тэатрам пад дзіўна матэматычнай назвай: што ім, месца б тут не хапіла б – тры дні ім, тры нам? Пахавалі кінатэатр, пахавалі зажыва, як пісаў той журналіст, пахавалі і костачак не пакінулі. Вытруцілі нас, як пацукоў. Зрабілі з храму краму. Усё вярнулася, не навучылі іх семдзесят страшных гадоў нічаму, нічаму.

– Я ў прэзыдыюм, – сказаў нарэшце спадар Яська. – Прабачце. Калі што, махніце мне рукой. Хутка пачнем.

90.

Ёй не пашанцавала: зьлева ад Маі Леанідаўны ўладкаваўся нехта з маладых, можа, нават той, з кім яна гаварыла па тэлефоне – у дарагім касьцюме, з дагледжанымі пазногцямі й надта ўжо вострым пахам дэзадаранту: апошняга Мая Леанідаўна не любіла, дакладней, ахайнасьць, чысьціню і іншыя гігіенічна-эўгенічныя рэчы яна, безумоўна, шанавала, аднак пры гэтым заўжды была ўпэўненая, што паміж жаночай і мужчынскай дагледжанасьцю мусіць быць адрозьненьне. Малады палітык займаў значна болей прасторы, чым дазваляла крэсла, і Мая Леанідаўна, адсунутая ўправа элегантным дэмакратычным локцем, была вымушаная пасягнуць на суседа справа, балазе той апынуўся непераборлівым. Гэта быў нізенькі, пляшывы й тоўсьценькі мужчына гадоў пяцідзесяці пяці, які ўвесь час сьмешна ікаў, намагаючыся пры гэтым рабіць сур’ёзны выгляд. Сусед хацеў пагаварыць зь ёй, і калі зашаптаў нешта Маі Леанідаўне кудысьці пад завушніцу, усё стала зразумела: дэлегат пасьпеў добра прыняць закаўнер перад пачаткам імпрэзы.

– Гаварыльня, – ікнуў сусед. – Трэба рабіць справу.

Мая Леанідаўна, іранічна зірнуўшы яму ў заплылыя вочкі, коратка кіўнула.

– А я вас ведаю, – сусед прысунуўся да яе амаль ушчыльную. – Глядзіце, якія хлопцы (дрыжачы тоўсты палец падкрэсьліў тлустай уяўнай рысай шыхт ля сьцяны). Гэта ж хлопцы...

Адкуль яму знаёмая Мая Леанідаўна, сусед не парупіўся патлумачыць, пазяхнуў цыбуляй і селядцом, выцер рукі аб падлакотнік, Маю Леанідаўну хітнула ўлева, і малады палітык пагардліва фыркнуў. Тут па-над катэдрай вырас адзін зь яе ўлюбёнцаў, сівы й хударлявы мастацтвазнаўца, артыкул якога ў абарону кінатэатру калісьці абыйшоўся партыйнай газэце не ў вадзін мільён штрафу, і Мая Леанідаўна забыла пра сваіх суседзяў. Прамаўляў гэты ўсімі паважаны чалавек надзвычай цікава, зусім як калісьці ў Жданаве:

– Яны кажуць пра стабільнасьць і згоду ў грамадзтве, – дыкцыя яе ўлюбёнца была бездакорнай, ён амаль не жэстыкуляваў, толькі зрэдку быццам бы выхопліваў з паветра перад сабой нешта й паказваў дэлегатам, нібы доказы. – Яны кажуць, што здолелі кансалідаваць нацыю. Аднак ім можна запярэчыць, нават проста прагуляўшыся па уліцы. За квартал адсюль на сьцяне напісана нечай неабыякавай рукой: Не. Проста “Не”. І ўсё. І больш чалавеку нават не спатрэбілася нічога пісаць. Бо ў гэтым кароткім слове відаць ўсю сытуацыю ў краіне як на далоні. Кожнаму нашаму суайчыньніку зразумела, супраць чаго накіраванае гэтае “Не”. Дакладней, супраць чаго й каго. “Не” – бумскае слова, бумскае адмаўленьне, і, напісанае на гэтай мове, яно набывае яшчэ больш глыбокі сэнс. Чалавек пратэставаў ня толькі супраць аўтарытарызму, ён сказаў сваё “не” руйнаваньню нацыянальнай культуры, вынішчэньню роднай мовы. “Не” – і халуі кінуліся заціраць гэтае слова, зафарбоўваць яго, тым самым ускосна прызнаўшы, што ім добра вядома, што пад ім разумеецца. Я нават не зьдзіўлюся, што аўтару гэтага надпісу, калі б яго затрымалі падчас гэтага... злачынства...

Мастацтвазнаўца горка ўсьміхнуўся й пахітаў галавой.

– ...прыпісалі б антыдзяржаўную прапаганду.

– Перабор, – ікнуў сусед Маі Леанідаўны. – Відавочны перабор.

– Ну чаму ж? – заступілася яна за выступоўцу, ад душы пляскаючы ў сухія ладкі. Пляскаць было прыемна, яе далоні засумавалі па гэтым занятку, і цяпер, адчуваючы, як разгараецца кроў пад скурай, яна падумала, што някепска было б выступіць і самой. Толькі пасьля менш эфэктнага аратара.

Потым выступаў барадаты заікасты дзядзька, які запомніўся цікавым параўнаньнем: міліцыя ў нармальнай краіне, заўважыў ён мімаходзь, мусіць быць кшалту добрага футбольнага арбітра: чым непрыкметней, тым лепш. Мая Леанідаўна была дрэнна абазнаная ў спорце, ёй здавалася, што судзьдзя паўсюдна павінен абараняць справядлівасьць і падтрымліваць свой аўтарытэт штосэкунды... Яна згадала, як калісьці на самых значных імпрэзах у кінатэатр заходзіла за нейкія дзьве гадзіны па пяць-шэсьць міліцэйскіх нарадаў: хлопцы былі маладзейшыя за яе сына, некаторыя – натуральныя адмарозкі, а былі й такія, што шчыра прызнаваліся: мы ўсё разумеем, проста загадана... Вакол пляскалі ўсё больш імпэтна, і яна імкнулася не адставаць.

91.

Між тым яе суседу, Анатолю Анатолічу, воплескі навокал прыносілі ўсё менш радасьці. Выпітыя ўсяго нейкіх паўтары гадзіны таму ў вузкім коле аднапартыйцаў тры бутэлькі гарэлкі на дзіва хутка прайшлі ўсе неабходныя пераўтварэньні й сталі тым, чым ім наканавана станавіцца незалежна ад палітычных поглядаў спажыўца – тупым, ламаючым любую праяву мысьленьня галаўным болем, смагай, што хутка пакрывае рот тоўстым слоем непраглынаемай сьліны, якая злосна парадыруе смак нядаўняй закускі, і жаданьнем аблегчыць мачавы пухір. Спачатку Анатоль Анатоліч яшчэ трымаўся, але пакрысе воплескі прымусілі яго ўсё часьцей азірацца на дзьверы, у якіх стаяў, набычыўшыся, жалезны хлопчык і не міргаючы глядзеў на чарговага аратара. Раней, калі Анатоль Анатоліч ня меў яшчэ праблемаў зь ціскам, ён часта бываў у кінатэатры ймя Жданава й нават аднойчы казаў тост у маленькім кабінэце, куды можна было трапіць з двара. Той час ён называў сваёй “апошняй маладосьцю” – тады ён нават, бывала, адмыслова выбіраў месца за сьпінай Маі Леанідаўны, якая цярпліва выседжвала чарговы бардаўскі канцэрт, глядзеў на яе худыя плечы, што так упарта не хацелі скарацца гадам і аніяк не хіліліся ўніз, ладнасьцю сваёй нагадваючы нейкі музычны інструмэнт, скрыпку, так, скрыпку... дык вось, тады ён, бывала, задумваўся, ці не запрасіць гэтую дзікавата-ганарлівую, востраносую, чысьценькую кабету куды-небудзь на вячэру. Цяпер яна была б ужо непатрэбным яму грузам, безь якога можна абысьціся, што б там не казалі маладзейшыя таварышы. Мая Леанідаўна зноў пачала пляскаць, ён зморшчыўся: галаву нібы цьвікам працяла. Яшчэ ікота гэтая прывязалася. А калі наступны выступоўца за хвіліну здолеў прамовіць хіба што некалькі сказаў (у паўзы, як у карабельныя прабоіны, адразу ж паліліся размовы дэлегатаў паміж сабой), Анатоль Анатоліч вырашыў: час прысьпеў. Раздаючы ўсім на сваім шляху насьпех складзеныя, пакамечаныя прабачэньні, ён дабраўся да выйсьця й там ледзьве не пазбавіўся жыцьця, пакуль ахоўнік стараўся ўцяміць, навошта адзін з дэлегатаў хоча пакінуць зьезд праз паўгадзіны пасьля пачатку.

Прыбіральня была занятая: некалькі белтэр’ераў, напэўна, каб не губляць формы, адціскаліся там ад падлогі. Анатоль Анатоліч выскачыў на двор і абабег будынак, праклінаючы кожны мэтр тратуарнай пліткі. Сярод дрэваў, якія раней надзейна ахоўвалі любога, хто меў немудрагелістую чалавечую патрэбу, цяпер разьмяшчалася дзіцячая пляцоўка. Ён з прыкрасьцю плюнуў у кветнік і кінуўся, трымаючы рукі ў кішэнях, да службовага ўваходу.

92.

Цяпер Мінус уключаў музыку ўсё радзей; напрыклад, на пятым спэктаклі яе не гучала зусім, наколькі я яшчэ быў здольны разумець, я, ачмураны атрутнай барваю нашай фантасмагарычнай глядзельнай залі, яе водарамі, што перасьледвалі, і, відаць, не аднаго мяне, зазвычай яшчэ некалькі содняў пасьля наведваньня тэатру, насяляючы жудкаватымі трапяткімі зданямі маю выстылую кватэру. У парадку спэктаклю не было строгага чаргаваньня, не было рэгулярнасьці: напрыклад, першыя тры спэктаклі мы паглядзелі на працягу двух тыдняў, чацьверты адбыўся празь месяц, а пяты – ужо праз чатыры дні пасьля гэтага. Улічваючы тое, якім чынам яны арганізоўваліся, тут не было нічога дзіўнага – але я не хацеў, ды ўжо й ня мог задумвацца пра гэта, пра абалонку нашых пастановак, яна была недзе далёка, не ў маім жыцьці, і не ў жыцьці маіх суседзяў па партэры... або ўсё-ткі ложы? хто ведае. Значна прыемней было аддавацца на волю гэтага брыдкага чалавечка, ягоным рукам і словам, якія кіравалі нашым змораным ад шматгадовай самастойнасьці ўспрыманьнем, што станавілася на некалькі гадзінаў адным цэлым, ручной жывёлай маленькага маршчыністага штукара зь неімаверным мяном. Усё нашае жыцьцё мы, самі гэтага не ўсьведамляючы, сумавалі па рэжысэры; мы нават шукалі яго, безвач і навобмацак, у цемры падзеяў, што выбухаюць бяз нашага ўдзелу, але дагараюць пад нашымі босымі пяткамі, пяткамі сьляпых вандроўнікаў.

Мы не абменьваліся словамі, толькі зрэдку паглядалі адно на аднога, няўцямна й дабразычліва, як людзі, якія імгненьне таму хацелі нешта спытаць, але забыліся, што менавіта: такое бывае досыць часта. Мне, аднак, нягледзячы на ўсю адслоненасьць нашага тамтэйшага знаходжаньня, хутка кінулася ў вочы: пазіраючы на гледачоў побач, можна было заўважыць, як у глыбіні іхнай, пад плеўкай першасных чалавечых рэакцый, гэтай нескладанай сумесі таго, што ў нас пастаралася ўкласьці выхаваньне, і таго, чым валодаў яшчэ прачалавек, – там вырастае пакрысе штосьці новае, незнаёмае ні нам, ні Мінусу, ні заўсёды маўклівай І – быццам унутры кожнага з нас, зачатая выкінутым у сталіцу лятучым насеньнем гэтага чырвонага пакою, гадуецца істота, для якой пазатэатральная рэчаіснасьць – толькі небясьпечны грыбок, ад якога трэба бараніцца.

93.

Так, ён усё радзей уключаў музыку, ён відавочна ўпэўніўся, што яна й бяз гэтага даўно ўжо грае ў вушах кожнага з гледачоў, варта тым выйсьці з трамваю на вуліцы Ўзорнай. Мы былі інфікаваныя ёй; мы нават пасьля вяртаньня са спэктаклю, выконваючы якое-небудзь будзённае дзеяньне, заўсёды чулі гэты загадкавы матыў, той самы, што нам прышчапілі ў першае наведваньне тэатру. І празмузыку ўсё цяжэй было вызначыць сапраўдны сэнс нашых штодзённых клопатаў: цудоўна памятаю, як я пасьля доўгага перапынку раптам узяў з паліцы кнігу зь сьветлай каймой пылу ўверсе, пакруціў яе ў руках – далейшыя рухі мне нібыта нехта падказаў, я лёг з кнігай у ложак, пакуль не забалелі вочы ўзіраўся ў назву й потым тысячу разоў запар перачытаў імя аўтара, дзівячыся таму, што ніяк не магу разгадаць сакрэту... Пэўны час я забаўляўся тым, што вылучаў у назьве асобныя склады: яны падаваліся, адарваныя ад матрыцы, пачварна немілагучнымі, тырчалі, разламаныя напалам, і з канцоў крапала нешта алеістае. Як можна было паддацца на такі прымітыўны зман, думаў я, і любімымі духмянасьцямі І пацягнула аднекуль з лазьніцы, як можна было шмат гадоў запар не заўважаць, наколькі ненадзейна склееныя гэтыя груба змайстраваныя слоўцы. Да самага сутоньня, забыўшы пра голад, я разважаў над прычынай майго расчараваньня ў словах на вокладцы, і ўрэшце зразумеў: я проста выцягнуў іх уручанымі мне Мінусам шчыпцамі зь дзёгцю чалавечых забаваў, я паглядзеў на іх адстаронена, уратаваў іх з палону ўтылітарнасьці, і словы сталі тым, чым яны ёсьць – бессэнсоўнымі гукамі без прычынаў і наступстваў. І варта было мне пашкадаваць іх за гэта – яны зноў пагрозьліва злучыліся ў нейкія немудрагелістыя катавальныя прыстасаваньні, але мне ўжо было вядома, што хаваецца за іхнай маналітнасьцю, я бачыў сьвежыя рубцы на зманліва непадзельных каранях, і ніводнаму суфіксу, так прафесійна распасьцерламу свае натрэніраваныя лапкі, ужо было не спакусіць мяне. Я ведаў, што насамрэч іхныя таленты абмяжоўваюцца шэрагам простых уменьняў, на якія нанесеная фальшывая пазалота дасканаласьці, аднак музыка, музыка, музыка – яна рабіла ідэальным мой зрок, і я даваў зьедлівую адповедзь прадаўцам падробкі: вось тут трэшчына, і тут, а там вось, бачыце, пад нібыта бездакорным слоем, на які можна пэндзлікам нанесьці што-небудзь мастацкае, – там брудная гума й танная папера. Жахлівая прыгажосьць музыкі была амаль бачнай; спачатку мне хацелася падзяліцца з кімсьці сваімі адкрыцьцямі: на парозе стаяў сусед, я цяжка дыхаў і усё ж шоў на ягонай шыі ( пазначце, зафіксуйце для сябе гэтае крывадушша літараў, прастытуцыю слова!) мне было добра відаць – яны думаюць, што я дурны й не заўважу, як гэты шоў падымаецца па ягонай шчацэ й зьнікае ў кутку п’янага, жорсткага вока, дрэнна працуеце, спадары, выраб “Сусед” не адпавядае заяўленай якасьці: грудная клетка не хацела станавіцца на месца й нехта абрэзаў яе па краях іржавымі нажніцамі, вось і махры тырчаць! Халаднеючае “неба” ў вакне магло падмануць каго заўгодна, але толькі не мяне: найслабейшы ветрык з таго боку гайдаў канструкцыю й надзімаў матэрыю як ветразь.

Музыка цішэла, я замыкаў падробным ключом падробныя дзьверы й ныраў у падробны сон.

94.

Непадробнай, сапраўднай безумоўна была І: у душным паветры нашай глядзельнай залі прысутнічала нешта, што ўтрымлівала ў сабе прыхаваны дазвол на праяву любога пачуцьця. Я сумняваўся, ці павярне хаця бы хто-небудзь галаву, залезь я пажаднымі пальцамі ёй пад лахманы, або ўпіся ў яе вечна сухія вусны. Усё ж я ня йшоў на гэта – сумняваўся, ці будзе нейкі адказ з боку самой І... цалкам магчыма, што не. Стрымліваў мяне й Назар Мінус, маўклівы цень за маёй сьпінай: паміж ім і І відавочна існавала загадкавая сувязь, ужо адное тое, што яны разам абедалі, рабіла І асобай, набліжанай да імпэратара – ні з Даражком, ні з Кармушкіным, ні з кіроўцам, ні зь лекарам у мяне ніколі не было па-за тэатрам аніякіх стасункаў – выходзячы за дзьверы пасьля спэктаклю, мы адвярнуўшыся, без аніводнага слова разьбягаліся ў розныя бакі, каб потым сустрэцца ў трамвайным вагоне й хаваць твар у ваконным шкле. Між тым, І заўсёды заставалася ў тэатры пасьля спэктаклю, неўзабаве я зразумеў, што яна жыве тут. Яны зь Мінусам прылюдна ніколі нават не дакраналіся адно да аднаго, і таму доказаў я ня меў, але тады я быў упэўнены: яна зь ім сьпіць, сьпіць з гэтым гномам; было пакутліва, аднак даволі займальна ўяўляць працэс іхнага спароўваньня, Мінус падаваўся мне бясполай істотай або, прынамсі, ня маючай шанцаў на бясплатную любоў; о, мая бедная, бедная І, поўная пачвараў клетка зь перапіленымі прутамі, якая стаіць ў цёмным пакоі, І, перліна, раскрышаная над гразкай лістападаўскай дарогай...

95.

І ўсё ж, няхай нашыя сустрэчы і абыходзіліся бяз колькі-небудзь значных размоваў, аднойчы мне пашчасьціла пачуць ад Мінуса цэлы маналёг, хвілінаў на трыццаць. І пасадзейнічала гэтаму, як ні дзіўна, Віка. Не, пра тое, што адбываецца ў тэатры, яна нічога ня ведала. Віка тэлефанавала мне зрэдку: вось, да прыкладу, незадоўга да таго вечару яна проста агаломшыла мяне сваім позьнім званком.

– Мусаргскі! – выдыхнула яна ў слухаўку, не павітаўшыся. Я ліхаманкава спрабаваў скеміць, куды яна хіліць.

– Гэта Мусаргскі. Карцінкі з выстаўкі. Той матыў, які ты мне напеў тады... Тады, калі мы ў “Вавёрачку” заходзілі... Ну, нядаўна... Ня памятаю ўжо, месяц, можа, таму...

– І ты яшчэ пра гэта памятаеш?...

Я размаўляў зь ёй смурным голасам, яна перашкодзіла мне дасьледваць на прадмет падробкі сухія й дыямэнтава-цьвёрдыя градзіны – неба абстраляла мяне імі падчас майго п’янага вячэрняга мацыёну, зь якога я толькі што вярнуўся, і я сабраў жменю халодных куляў і прынес дахаты – яны яшчэ не пасьпелі растаяць. Аднак насамрэч я быў шчыра зьдзіўлены: мне здавалася, Віка заўсёды была заклапочаная толькі сабой ды забывала пра чалавека адразу ж пасьля таго, як сканчала зь ім размаўляць. Нашае расстаньне відавочна пайшло ёй на карысьць.

Праз два дні яна патэлефанавала недзе апоўдні – яшчэ трошкі, і яна б мяне не засьпела, я зьбіраўся кудысьці й хадзіў па кватэры, успамінаючы, што ж я забыў. Званіла яна з гатэлю, і як ні імкнулася гаварыць заўсёдным сваім прадпрымальніцкім тонам, адчувалася, што набраць мой нумар яе прымусіла трывога.

– Я тут у гасьцініцы “Пераможца”, мы зь дзяўчатамі зайшлі ў госьці, ну, дакладней, нас запрасілі, адзін чалавек, ён скандынаў, так, скандынаў, – таропка прамаўляла яна, і мне здалося, што я бачу, як Віка раз-пораз спалохана азіраецца. – Усё, у прынцыпе, нармальна – ха: пакуль нармальна! але ведаеш, ён дзьверы ад нумару замкнуў на ключ і выпускаць нас ня хоча... Агідны тып, калі шчыра. Паслухай, пад’едзь сюды, калі ласка, нумар семдзесят восьмы, пад’едзь, бо, ведаеш... Ведаеш,я...

Такім голасам яна яшчэ ніколі не гаварыла:

– Я баюся.

І я паехаў – паехаў да гатэля “Пераможца”, хаця меў поўнае права гэтага не рабіць. У рэцэпцыі на мяне паглядзелі з падазрэньнем і нават слухаць ня сталі, аднак гатэль быў зусім не пяцізоркавы: празь пяць хвілінаў я нікім не заўважаным ценем перасек невялікі хол і выклікаў ліфт. Нейкі тамбовец, што даўно стаяў тут, перамінаючыся з нагі на нагу, адправіўся ўверх у раптоўна ўзьніклай суседняй кабіне, а я дачакаўся сваёй. Усьлед за мной упырхнуў нехта бязважкі. Я націснуў кнопку, абярнуўся й пабачыў Мінуса, які безуважна зірнуў на мяне й пераклаў з рукі ў руку брунаты чамаданчык.

Мае выдрэсыраваныя вусны прынялі форму стрыманага вітаньня, але я своечасова адумаўся, уздыхнуў і пакорліва ўтаропіўся ў плямістую падлогу. Мінус цяжка маўчаў. Ліфт падымаўся ўгору хваравітымі рыўкамі, нібы выдзіраючыся зь нечых учэпістых, тонкіх лапаў, прагныя дотыкі якіх пакідалі на сьценках кабіны кароткі шэлест. Добрая нагода высьветліць усё бязь сьведкаў. Колькі тут паверхаў? Кабіна загайдалася, быццам выходзіла ў адкрыты космас. Цікава, для чаго на панэлі вось гэтая чорная кнопка? Ці не для таго, каб зьнішчаць адкіды астрапасажыраў, усялякае сьмецьце, кшталту маленькіх маршчыністых мужчын з бутафорскімі вушамі й кропляй поту над верхняй губой?

– Мне сёмы, – сказаў я, задыхаючыся.

– Мне таксама, – ён спакойна зазірнуў мне ў вочы, ліфт здрыгануўся й спыніўся. Дзьверы не адчыняліся. Як Ганін і Алфёраў, мы завісьлі з маім улюбёным рэжысэрам над плянэтай, і яна не сьпяшалася прымаць нас назад.

– Паслухай, Мінус, – прамовіў я, і ў вачох зашчыпала. Націсканьне чорнай кнопкі, гэтаксама як і астатніх, мела сваім вынікам такую ж чорную безвыніковасьць. – Хаця б тут пабудзь чалавекам. Прызнай хаця б, што знаёмы са мной.

Ён раздражнёна адвярнуўся й стаў углядацца ў шчыліну дзьвярэй, а калі я пачаў сваю песьню наноў, раптам прапішчаў:

– Хіба мы пілі з вамі на брудэршафт?

Я паціснуў плячыма й прысеў на кукішкі ў куточку. Мінус стаяў да мяне сьпінай. Недзе за сьценкай, зусім блізка, запрацаваў вадаправод. Жаночы голас зацягнуў нешта жудасна папсовае. Мінус тупнуў нагой, і кабіна загайдалася, быццам карзіна паветранага шару. Мы сядзелі моўчкі, мне нават удалося выпрасіць у Мінуса цыгарэту. Далёка ўнізе пад намі грукала й кашляла рэха. Хутка я ўжо быў няздольны арыентавацца ў часавых працягласьцях, і тупа пазіраў на свайго суседа, што ўсьміхаўся нечаму ўверсе. І нечакана ён загаварыў. Ня гледзячы на мяне, роўным голасам распавёў пра сваё дзяцінства... Ён зачараваў мяне так імкліва, што кудысьці адразу ж падзеліся роспач, сьвіст у вушах і жаданьне як найхутчэй выбрацца з гэтай кабіны – мне здавалася, што ў ёй няма аніякіх адтулінаў, і мы зь Мінусам сядзім у гермэтычна закрытай скрыні ўжо безьліч гадоў – блізьняты-зьмяёнышы, якія апынуліся ў яйку, прызначаным для значна буйнейшых істотаў, і якія ніколі ня вырвуцца на наканаваную ім волю.

Ён якраз дабраўся да свайго прыезду ў сталіцу, калі сківіцы дзьвярэй зьнянацку адчыніліся, штомоцы ляснуўшы зубамі міма здабычы. Перад намі было фае, і дзьве ружовашчокія бабы нецярпліва чакалі, калі ж мы выйдзем.

– Вы ўверх? – нарэшце гістэрычна ўзвыла адна. Назар Мінус кіўнуў, а я выйшаў. Дзьверы за імі зачыніліся, а я зьняможана апусьціўся на скураную лавачку ў цені гіганцкай закатаванай манстэры, аганізуючай на падваконьні. З суседняй кабіны зьявілася Віка ў суправаджэньні дзьвюх панурых маладзіцаў, пагардліва зьмерыла мяне позіркам і пакрочыла да выйсьця.

96.

Цяпер ніхто не прыняў бы яе за жабрачку – лахманы былі скормленыя агню, а І займела доўгі строй самага рамантычнага колеру, нешта сярэдняе паміж плашчом і фрэнчам, прыталенае, з гузікам на горле, які пасьпяхова замяняў колішняе трэцяе вока. Яна ўжо не настолькі прыцягвала ўвагу, цалкам выдаючы на сяброўку якога-небудзь бас-гітарыста недараскручанага гурта, а на вечаровым праспэкце выглядала бадай што непрыкметнай. І гэта мяне цешыла: яе новая, амаль што чалавечая вопратка сьведчыла, што мы маем прынамсі прывідныя шансы паразумецца. Тое, што І падобная на нармальнага чалавека, надавала мне ўпэўненасьці й дзіўным чынам не давала ачмурэньню Мінуса працаваць на поўную моц.

Я сачыў за ёй ад самога Макдональдсу; яна набыла марозіва й нясьпешна прайшла праз сквер, пазіраючы зрэдзьчас на неба; пастаяла ля нядаўна ўсталяванага на плошчы гіганцкага экрану, прафэсійна-гідліва пакасавурыўшыся на рэклямны ролік; спусьцілася па брукаванцы да паркавай рачулкі, пакінуўшы на мосьце кароткі запіс у кнізе адлюстраваньняў; паблукала ў жывых лябірынтах дзяцей на маленькіх роварах, з усьмешкай, своечасова пераступіўшы праз кагосьці, махнула мне рукой. Я ў адказ узьняў над галавой нанятую ў чырвоным квартале маркотную ружу, і І на сэкунду нерашуча прытармазіла, нібы побач са мной стаяў нехта з супрацьпаказаных ёй людзей.

– Што гэта? – ледзь пасьпела прамовіць яна, а я ўжо запіхнуў глупую кветку ёй у пальцы, расьціснуўшы іх і заціснуўшы зноў, быццам пасьпешліва паклаў нешта патаемнае ў партманэ.

– Ру-жа, – прамовіў я, нібы вучыў І гаварыць, і сапраўды, яна ў здранцьвеньні доўга ўглядалася ў нетры прадажнага бутону, бы бачыла яго ўпершыню. Не даючы І апамятацца, я пайшоў наперад, і яна паслухмяна рушыла поруч.

Я набыў гэтую ружу наўмысна – мне было вельмі цікава, як І адрэагуе на такі падаруначак з таго сьвету; мне навогул хацелася быць да немагчымасьці банальным і нудным, няхай нават да пошласьці. Мы сустрэліся каля парку, там, дзе штодня прызначаюць сабе спатканьне па льготных тарыфах тысячы нашчадкаў нашых актораў, і гэта значыла, што яны ўсё яшчэ трымаюць дзьверы адчыненымі.

– Кветка, – сказала Ірына Агіеўская скрозь мур з гліны й рысу. – Навошта? – спытала І і, нахіліўшыся, няўклюдна адправіла ружу ў мёртвыя воды паркавай рэчкі.

– Прысядзем, – прапанаваў я і ўзяў яе за папяровы локаць.

Мы ўладкаваліся на адной з тых лавачак, якія раз-пораз вібруюць, прымаючы на сябе разьвітальны грукат блізкага мэтро. І па-хлапечаму выцягнула перад сабой ногі ў нейкіх квадратных ботах, шатляндзкая клетка яе шкарпэтак абрывалася на вузкай палосцы гусінай скуры з вусікамі валаскоў. Сонца заблыталася ў змрочным коле агляду, што выгінала сьпіну між жоўтых, колеру пачкаў ад “Кэмэлу”, шатаў, і далёка, надзвычай далёка падаў ягоны цень – нібы мастака, які намаляваў усё гэта, выпадкова стукнулі па руцэ. З парку пахла шашлыком. На нас ніхто не зварочваў увагі.

Я размаўляў зь ёй, адчуваючы, як мяне зноў апаноўвае голад – а калі мне хочацца есьці, я гатовы гаварыць без супынку. Гэта было дарэчы – нельга было даваць ёй перадыху. Я зазіраў І ў твар, і часам мне здавалася, што я бачу, як Ірына Агіеўская паволі разьліваецца па ім лёгкім жывым румянцам, замяняючы сабой тэатральную бледнасьць... Гаварыць, гаварыць, гаварыць, няважна пра што, толькі ня даць згарнуцца гэтаму сьветламу, як Вялікдзень, веснавому працэсу. Аднойчы мне нават падалося, што І кіўнула, але цалкам мажліва, гэта быў усяго толькі апошні знак самаахвярнага жука-палярніка, замярзаючага на ільдзіне бабінага лета.

І тут здарылася жахлівае – да нас падыйшоў дабразычлівы й хісткі малады чалавек і папрасіў цыгарэту. Ён сыйшоў задаволены, віхляючы азадкам і шчоўкаючы, а калі я павярнуўся да І, яна зноў была непранікальна-глінянай. Нябачны ды ўсюдыісны, за яе сьпінай стаяў Назар Мінус, і ягоная прысутнасьць відавочна халадзіла І патыліцу. Варта было пра гэта падумаць, як мне ў макаўку ўпёрся позірк такога ж Мінуса, толькі крыху паменей. Я абярнуўся. Над рэчкай гусьцеў раньні туман. І дыхала – шумна-шумна, і пальцы яе, ламаючы пазногці, шукалі ў кішэнях плашча брудны рыс.

– Пагаворым пра працу, – узмаліўся я, – Ты нікуды не ўладкавалася?

Гэта прагучала зусім ужо бездапаможна. Яна зьдзіўлена паглядзела мне ў пераносіцу.

– Я й не звальнялася, – было адчувальна, што размаўляць яна адвыкла, чуць яе рыпучы голас было непрыемна. – Я працую.

– Працуеш? – раптам я зразумеў, што сілы мае скончыліся. Я паныла правёў далоняй па ілбе.

– Так, – выпусьціла яна з вуснаў небіткое слова.

– Усё там жа? – я роспачна запаліў.

– Там жа. На Асырыйскім...

– І як? – голас мой сарваўся. Яна ажывілася:

– Часам бывае даволі займальна. Толькі вось гэтыя плянэркі...

Яна крыху заікалася, прамаўляючы гэтую жахлівую лухту, аднак вочы, яе вочы – яны былі найсур’ёзьнейшымі ў сьвеце.

– Ну давай жа пагаворым як Нармальныя Людзі! – я ўскочыў з лавачкі, затрос яе за плечы й тут жа спалохана выпусьціў. – Іра!

Яны здрыганулася, пасьміхнулася, марудна паднялася й пакрочыла туды, дзе прыцемкі пачыналі ўжо абгортваць высокія вароты парку шэрай смугой. Я дагнаў яе й пайшоў побач. Празь сем хвілінаў мы ўціскваліся ў трамвай. У поўным маўчаньні, гідліва трымаючыся за бразгаючы паміж намі ланцуг, мы праехалі сем прыпынкаў, і калі на вуліцах разгараліся ліхтары, выйшлі на Ўзорнай – сустрэнь я знаёмых, я не пазнаў бы нават маючых асаблівыя прыкметы.

97.

Мы не адразу заўважылі яго, гэтага невысокага пляшывага таўстуна; ён увайшоў нячутна й стаяў цяпер, марна намагаючыся выдастаць з вачэй аскепачкі нашага д’ябальскага асьвятленьня. Ягоную прысутнасьць выдалі ногі – ён несупынна пераступаў з мыска на пятку, як птах – на скрып павярнуўся кіроўца й прыпадняўся, дасьледуючы няясную постаць у дзьвярох пагрозьлівым позіркам. Наш паўасьлеплены госьць усё трымаў рукі пад сваімі бялёсымі бровамі. Урэшце паглядзець на візытанта павярнуліся і іншыя, раздражнёныя тым, што іх адарвалі ад відовішча на экране, зірнуўшы на Мінуса, здрыгануўся нават Даражок; толькі І засталася нерухомай – са свайго заўсёднага месца справа ад яе я любаваўся яе выпрастанай галавой, дзіўна асьветленай сярод паўзмроку, цёмнай паласой наўскос твару, якая рабіла вобраз І ў гэтым памяшканьні даволі злавесным; між павярнутых назад торсаў яна адна працягвала свой рух насуперак плыні.

Праз колькі імгненьняў госьць падумаў, верагодна, што яму зразумела, куды ён трапіў – таўстун рвануўся назад, аднак якім бы маленькім ня быў Мінус, прабівацца празь ягоныя заслоны госьць не наважыўся. Ён спыніўся, зрабіў крок у нашым накірунку й жаласьліва-прымірэнчым голасам прамовіў, выставіўшы перад сабой далоні:

– Ну добра, добра. Я клянуся чым заўгодна, што нікому ніколі нічога...

Мінус ступіў яму насустрач, і таўстун, спалохана падаўшыся назад, ледзь ня ўпаў на калені І.

– Я гатовы на ўсё! – заенчыў ён, засунуўшы пальцы ў рэшткі валасоў. Аднак паколькі ніхто аніяк не адказваў на гэтае бурлівае прызнаньне, наш госьць таропка загаварыў, ужо значна цішэй:

– Я калісьці ўжо нават супрацоўнічаў з вамі, вы мусіце ведаць... Восем год таму... На мяне перасталі выходзіць, і я... У мяне, між іншым, ёсьць цікавыя матэрыялы... Вось, напрыклад... Прабачце...

Ён раптам сунуў рукі ў кішэні і, прыніжана пасьміхаючыся, радасна сказаў:

– Я проста шукаў прыбіральню. Можа быць, я магу хуценька схадзіць туды, і тады...

Мінус гэстам паказаў яму патрэбныя дзьверы зьлева ад экрану, і таўстун неўзабаве зьявіўся адтуль, выціраючы пот з лысіны бруднай насоўкай.

– Сядайце, – мякка сказаў Мінус. – Вы замінаеце гледачам.

Задышлівы госьць, смаркаючыся, апусьціўся на вызваленае для яго месца. Напэўна, мы прапусьцілі за гэты час нешта цікавае: белтэр’еры пад рукі выводзілі з залі спадара Яську, і той гучна лаяўся на зразумелай усім мове. І падала госьцю келіх і кінула нешта ў вагонь – прыемнае шыпеньне прымусіла нас заплюшчыць вочы. Маленькі лекар пяшчотна паглядзеў на навічка й шчыльней захутаўся ў плед. Я гуляў з пальцамі І: тое, што адбывалася на экране, праходзіла міма мяне, існае, але неістотнае – караван, які праважае бессэнсоўнымі вачыма яшчарка.

Хутка стала зразумела, што ў глядзельнай залі знаходзіцца лішні. Таўстун то ікаў, то гучна – у дваццатрыццаты раз – паведамляў Кармушкіну пра колькасьць выпітага перад спэктаклем, а больш за ўсё ён гаварыў пра тых, хто пакутваў цяпер на сцэне. Ён ацэньваў іх, быццам седзячы на кухні, з задавальненьнем мацюгаючыся – чамусьці ён упэўніўся, што духмяныя пакоі, запечаныя ў барвовым сьвятле, для таго існуюць у былых кінатэатрах, каб там можна было адвесьці душу. Я паглядваў на Мінуса – той моршчыўся, надзеўшы, каб нікога не параніць, на вусны гумовы наканечнік усьмешкі. Твар І заставаўся каменным, і толькі кіроўца сьціскаў кулакі.

Белтэр’еры вывелі з залі яшчэ аднаго чалавека, і тут у адказ на чарговую лаянку нашага госьця Кармушкін прамовіў нешта зусім простае, словы з забаўляльнага разьдзелу таннай газэты. Магчыма, гэта была нават кароткая, у два-тры сказы, показка. Таўстун аддана захіхікаў. Спэктакль чэз на вачах.

Далейшае цяжка было ўявіць нават мне. Анатоліч ускочыў, піхнуў успацелай крывой нагой на ўсялякі выпадак Мінуса ў бок і выскачыў на лесьвіцу, роспачна галосячы. Ніхто не пагнаўся за ім, мы ўсе глядзелі на Мінуса, які паволі падымаўся з падлогі. Ні каліўца не адкалолася ад ягонай усьмешкі – хто б сумняваўся. Жалезны Мінус бесстаронна ўтаропіўся на экран, і мы ўсе за ім. Суфлёры, суфіі, суфле, сульфат, Сула. У кожнага бываюць правалы. Кожнага хаця бы раз у жыцьці рабуюць. Добра, што Мінус не ўключаў сёньня музыкі – інакш мы не пачулі б, як унізе пранізьліва каркнуў воран.

98.

Гэта было падобна на падзеньне лялькі – Майк плазам ударыўся аб калена Надзіманага чалавека, а ўсьмешка на ягоных вуснах засталася гэткай жа хітрай, халат узмахнуў крысьсём і будзённа апаў, агаліўшы ногі да загарэлых лытак. Рукі былі раскінутыя занадта тэатральна, цела трохі спаўзло з гумовага ўзгорку, але ўсё ж утрымалася; дзіўным чынам засталіся на Майку й тапачкі.

– Скатаўё, – глуха крыкнуў Малады Мастак, выключыў свой апарат і кінуўся на дапамогу. Абагнуўшы адну за адной пяткі, ён нарэшце ў два скачкі апынуўся ля цела і абедзьвюма рукамі сьцягнуў яго, нібы з каня, з пупырчатай паверхні. У разгубленасьці паклаў на падлогу, і тут Майк зарагатаў, шчэрачы зубы, схапіў Мастака за шыю й, прамахнуўшыся з пацалункам, ускочыў на ногі.

– Уваскрос! Уваскрос! – Майк жартаўліва перажагнаўся й зрабіў вакол Мастака некалькі ранішнагімнастычных колаў. – U was cross! Ну што ты зноў псіхуеш?

Малады Мастак змрочна ўздыхнуў і адыйшоў у цень аграмаднага пляча:

– Ты калі-небудзь дакладна сабе шыю зламаеш. Божанька цябе пакарае. Я табе колькі разоў казаў: са мной гэтак не жартаваць. Ведаў я аднаго плаўца, які любіў скакаць з вышкі ў пусты басэйн...

Майк па-сабачаму падпоўз да яго й пацёрся аб штаніну:

– Ды я ўжо колькі так забаўляюся – і ніколі нічога. Тут галоўнае трамплін, я знайшоў добры, вось тамака, на носе.

Мастак не адказаў нічога, запаліў, плюнуў і накіраваўся да апарату. У справе быў прыкметны прагрэс: Надзіманы чалавек асвойваў усё новыя й новыя глыбіні дабра, веры і аптымізму. У дадзены момант ён пазіраў на сваіх бацькоў з выразам дабрадушнай пагарды, а гэта значыла, што яны на правільным шляху. Былі, аднак, і некаторыя пакуль ня вырашаныя праблемы. Працавалі яны з Майкам удзень; а трэцяй гадзіне Надзіманы знаходзіўся ў найлепшым са сваіх настрояў – часам нават Мастаку здавалася, што мэта дасягнутая, у вачох Надзіманага адлюстроўвалася прамая й прамяністая дарога ў заўтра... Ды вось толькі хвілін праз сорак ягоная пазытыўнасьць пачынала няўхільна руйнавацца, позірк набываў зьдзеклівае адценьне, быццам Надзіманы бяздарна граў навязаную яму ролю... Увечары на мастакоў глядзеў з шасьцімэтровай вышыні разьюшаны пітэкантрап, відаць, надта абураны тым, што яго прывязалі да падлогі гэтыя дробныя вісклівыя садысты, а бліжэй да ночы Надзіманага можна было параўнаць хіба з сэрыйным забойцам, прызнаным ненармальным і адбываючым таму пажыцьцёвае пакараньне ў адзіночнай камэры. Так, задача апынулася ня зь лёгкіх... Ці варта казаць, як паглядаў на сваіх стваральнікаў надзіманы гігант раніцай...

Мастак напружана працаваў, экспэрымэнтаваў, шукаў, цяпер ён валодаў сваім апаратам бы сапраўдны віртуоз, завіхаючыся пры ім як каля фартэп’яна. Да пары Надзіманы цярпеў. Мастак нават запрасіў тэхніка-адмыслоўца, які, па чутках, выдзьмуў некалі дзьве копіі радэнаўскага Мысьляра: адну прадаў у прыватную калекцыю, а другую паставіў у сябе на лецішчы. Гэты спэц мог бы даць шмат карысных парадаў, аднак творчай жылкі ў ім не было, ён умеў адно капіяваць ды надзімаць з натуры... Малады Мастак натуры сабе дазволіць ня мог – у дамове пра гэта меўся кароткі сіненькі пункцік. Тэхнік прыйшоў, выпіў піва, быў урачыста запрошаны ў майстэрню й выбег адтуль праз хвіліну, увесь белы, абяцаючы патэлефанаваць дні праз два. Болей яны яго ня бачылі й ня чулі.

Мастак чарговы раз памудрыў нешта над кнопкамі й задуменна падняў вочы. Дабрадушная пагарда, якая йшла ад Надзіманага, зьнікла як не было. Цяпер ягоныя зрэнкі выпраменьвалі распусту, прытарную, саладзейшую за шакалад з цукрам і пастылой. “Вазьмі мяне!” – палка заклікаў Надзіманы, як усходняя рабыня. Не, да заканчэньня было яшчэ далёка. У справу, як высьветлілася, ўмешваўся час: калі б Надзіманы мог пратрымацца ў гуморы хаця б суткі... Напрыклад, увечары перад запускам яго прывозяць на плошчу, а назаўтра а дванаццатай Мастаку было б ужо да аднаго месца, які выраз у гэтай пысы.

– Колькі гэта ў нас дзён засталося да прэм’еры? – спытаўся мастак у самога сябе, але чамусьці ўголас.

– Ня дзён, – рукі Майка абхапілі яго ззаду за жывот ды палезьлі, разыходзячыся бясконцымі аморфнымі шчупальцамі, уніз. – Ня дзён... Сэкундаў, батончык, сэкундаў...

– І праўда, – Мастак пацёр вочы й, пагладзіўшы прагныя пазногці, мармытнуў-пазяхнуў нешта ўдзячна-зморана-сьлепа-ружова-усьмешліва-неразборлівае...

99.

Гэта была надзвычай вольналюбівая музыка – прынамсі, такой яна задумвалася, рэцэпт яе прыгатаваньня заўжды месьціў у сабе пратэст супраць якога заўгодна таталітарызму, а таксама патоўчаную для лепшага засваеньня маладымі арганізмамі рамантыку й мілыя сэрцу любога падлетка цяжкія, як барановая нага, рыфы. Заўжды яна цуралася аднолькавасьці, гэтая музыка, такая прывабная сваёй небясьпечнасьцю гульня для прышчаватых і насупленых дзяцей... І вось жа паглядзіце вакол: колькі іх тут, чалавек восемдзесят, ладны двухполы статак (а колькі яшчэ сядзяць за сьценамі, спатольваючы сьверб аддаленым буханьнем бочкі й ціха стогнучы!), колькі іх тут, тых, хто выпрасіў у бацькоў пяць пралетарскіх рублёў на квіток – і ўсе аднолькавыя, як быццам вырабленыя канвэерным спосабам: скураная куртка-касуха, накінутая на кранальны, дзіцячы, яшчэ не да канца аформлены торс, высокія боты на шнуроўцы, што пры хадзьбе безнадзейна цягнуць іхнага ўладальніка ўніз, бо важкія, важкія, бы пара цаглінаў; над імі сьмешна тырчаць зашмальцаваныя віетнамскія джынсікі; чорны (інакш нельга!) гольфік, які мама гістэрычным голасам прасіла пакласьці ў карзіну для бруднай бялізны ажно пазаўчора... Гэта ж натуральная ўніформа. І чым, скажыце, валасатыя бунтары, якія цяпер круцяць тулавамі, седзячы на сьпінках крэслаў, адрозьніваюцца па сваёй сутнасьці ад тых жа піянэраў? Хіба што колерам. Зірнем вышэй вопраткі: вострыя кадыкі, за якімі хаваюцца ломкія хлапечыя галасы, першыя вусікі, рупліва ўзгадаваныя разам з рэдкай бародкай усьлед нейкаму мітычнаму дзядулю са швайкай, старанны змрок у вочках, дзявочыя пасмы хлопцаў і хлапечыя вожыкі дзяўчат – апошнія таксама яшчэ тыя экзэмпляры: такія былі б цукерачкі, такія б былі ведзьмачкі – ведзьмачкі, я сказаў, а ня гобліншы!...

Так думаў ён, хаця й быў хіба на пяток гадоў старэйшы. Ягоныя музыканты – не сінюгі й ня наркі, аматары прасунутых падвываньняў (бубнач нават ведаў ноты!), моўчкі сядзелі ў прыбіральні, наладжваючы інструмэнт – ён заходзіў туды нядаўна, і ледзь знайшоў іх сярод абкураных паўтрупаў. Усё гэта (улучна зь відавочнымі перавагамі, якія даваў такі некамэрцыйны занятак) надакучыла яму яшчэ пазалетась, і аднак ён паслухмяна езьдзіў на другі канец гораду на рэпэтыцыі – звыкнуўшыся з тым, што пад вокнамі вечна выстылай актавай залі іржэ ў затрамвайшчынскай цемры мясцовая гапата, што на сярэдзіне рэпэтыцыі, калі здаецца, музыка пачынае ўрэшце выдзяляць празрысты сок чараўніцтва, уваходзіць вахторка й загадвае “закругляцца” – і якую пачварную колькасьць часу ён траціў на здабываньне машыны, арэнду апарату, дазвол у выканкаме, размовы з дырэктарамі-рэктарамі: гектары пабітых выпадковай чалавечай непагадзьдзю нэрваў. І вось момант для сэйшну надыходзіў: апарат гатовы перапрацоўваць у вязкія запілы сухі струнны ляск, на сольнік нацягнуты новы плястык, у сябра стрыечнай сястры гукарэжысэра ансамбля “Жалейка” выпрашаны японскі мікрафон, ля засьнежанага ганку тоўхаюцца гл. вышэй – і тут на блакітным верталёце зьяўляецца намесьнік дырэктара, Понці Пілат у спадніцы, і абвяшчае, што канцэрт адменены.

Не, не любіў ён болей гэтай музыкі, а рабіў выгляд, што жыць безь яе ня можа. Крыўднае насамрэч становішча: чалавек, якому да спадобы перабудовачныя камэдыі, аўсянае печыва, гульні з малым пляменьнікам і вялікія геаграфічныя атлясы, вымушаны курчыць зь сябе агрэсіўнага дэбіла, у якога аднялі знойдзеную ў пакеце для сьмецьця цацку. Калі ён спрабаваў пратэставаць (усё ж музыка абавязвала!), яму хуценька затыкалі рот размовамі пра ягоную геніяльнасьць. Ну і што? ну хадзіў ён калісьці ў вакальную клясу музычнай школы, езьдзіў на конкурсы ў Арменію і Калінінградзкую вобласьць. А цяпер вось хрыпіць пра чорных анёлаў і вампайраў перад малодшымі братамі тых, хто калісьці падпільноўваў яго па дарозе з музыкалкі.

Сёньня яны зноў гралі усё тыя ж пяць кампазыцыяў, што й кожны раз, дзьве сваіх, адну таксыдэрмістаў і адну дзядзькі Найтмара, усё ж з нагоды юбілею сабраліся. Пры адных толькі першых гуках гэтых опусаў, якія, зрэшты, у гэты вечар толькі чакалі свайго выхаду на сцэну, яму заўсёды хацелася ванітаваць. Аднак Гары сказаў: мы будзем граць іх пакуль ад пальцаў ня будзе адскокваць. Паставіць нагу на калёнку, махаць хайрамі й цягнуць, імітуючы дыскант кагосьці з таксідэрмістаў: “Цемра і змрок, як паўбог, я раблю...” – і потым торгнуць драпежна (цьфу, цьфу!) носам, выставіць уверх падбародзьдзе і заенчыць як згвалтаваны камар: “...кро-о-о-ок!”. Яны ад гэтага кіпнем пісяюцца, хлопчыкі й дзяўчынкі. У гэтай залі ж народ будзе стаяць ушчыльную, хто-небудзь і бутэлькай пустой гвездануць можа, калі ня выцягну...

Андрэй, барадаты мужычок, вугальная майка якога была спрэс ушпіляная назвамі ўсіх двухсот сямідзесяці дзевяці найтмараўскіх альбомаў, нарэшце выкульгаў на сцэну і, выдаўшы на ўра бліскучае барабаннае сола, абвясьціў фэст адкрытым.

– Як ты знайшоў месца? – лянотна спытаў ён у Андрэя. Той, па сваёй звычцы падумаўшы трохі даўжэй, чым думае Тармазнуты Джо, разважліва й марудна патлумачыў, уладкоўваючыся за пультам:

– Нармальныя тут чалавекі працуюць. Ціпа, тэатралы. Ціпа, тэатр тут у іх. Ну я... Субарэнда. За капейкі. Праўда, народу сюды шмат ня ўцісьнеш.

Ён кіўнуў, насылаючы ў думках пранцы й трыпэр на першую каманду, нейкіх школьнікаў пад дурацкай шыльдай “Антаганіст”. Ягоны ансамбль выступаў апошнім – усё ж іх ведаў увесь горад, прынамсі той горад, які застаецца на стужцы дня пасьля праяўкі.

100.

На сцэне гот ішоў за готам, а яму чамусьці ўзгадаўся іхны выступ некалькі месяцаў таму ў маленькім правінцыйным гарадку. Тады яны таксама гралі апошнімі; той дзень прамінуў надта хутка, добра запомніліся пакрыты цьвільлю сьнегу пляц з абавязклвым ленінам, елачкамі, будынкам мясцовай адміністрацыі – Дом культуры, ці, па-мясцоваму, клюб, дзе яны ладзілі свае сярэднявечныя шабасы, знаходзіўся насупраць. Публіка вітала іх, сталічную банду, нечалавечым крыкам, ён бы ніколі й не падумаў, што ўсяго сто чалавек здольныя выпрацоўваць такую колькасьць дэцыбэлаў. Мясцовыя аматары цяжкай музыкі перад іхным выступам былі ўжо добра разагрэтыя сваімі землякамі, “Чорным фэльчарам”, ці як там іх, ды напоямі тутэйшай вытворчасьці (у мястэчку месьціўся завод пладовых вінаў), і жадала годнага працягу. І яны забясьпечылі правінцыялам працяг.

Дырэктар клюбу і шэратвары чыноўнік, што адказваў тут за культуру, спачатку спрабавалі ахоўваць парадак, аднак потым зразумелі марнасьць сваіх намаганьняў і пакорліва прыціснуліся да сьцяны. Мокры натоўп першабытных самцоў і самак, ваяўнічы, захоплены гарманальным вірам, не закранаў гэтых пажылых дзядзек толькі таму, што не заўважаў іх прысутнасьці. Ён дасьпяваў трэцюю рэч, лавіна пагудзела, дасягнуўшы дна, і сьціхла; яны амаль безь перапынку пачалі “Паўбога”, і тут ужо стартавала сапраўдная воргія.

Выпускаць зь сябе глупыя словы таннага гіта было прыемна й трохі млосна, быццам са скуры порцыя за порцыяй выходзіць гной. У вочы біў яркі бязьлітасны ліхтар, зь цемры залі раз-пораз выпадалі лямантуючыя паўголыя плечы, пяткі, вушы, мачалкі нямытых валасоў... “Кро-о-о-ок!” Гэтым падлеткам відавочна падабалася. Ён набраў паветра ў лёгкія, адкінуў з ілба пасмы і раптам зразумеў: загадай ён ім зараз ісьці забіваць, гвалціць, разбураць, тапіць сваіх сваякоў, прапануй ён ім спаліць нахрэн гэты райцэнтр – яны стрымгалоў кінуцца выконваць ягоную волю. Сто юных душаў былі падуладныя яму на кароткі час канцэрту, і з гэтым войскам ён мог бы ажыцьцявіць невялічкую рэвалюцыю – няважна, чым яна скончыцца і чым рэвалюцыя адрозьніваецца ад бунту, проста на некалькі гадзін ён мог стаць правадыром, дыктатарам...

Ён прапусьціў тады патрэбныя словы, і публіка прасьпявала іх за яго – дарма што была занятая нястрымнымі маладзёвымі забавамі... Пасьля гэтай кампазыцыі дырэктар, які, напэўна, адчуў няладнае, распарадзіўся вырубіць электрычнасьць. Вось тут і можна было запальваць сыгнальную ракету. Аднак ён быў разважлівым паўбогам – яны палаяліся са сцэны матам (па-ангельску), хуценька сабраліся й пайшлі да хлопцаў з “Чорнага мэдбрату” каштаваць мясцовае зельле.

101.

Канцэрт у былым кіно імя Жданава пераваліў за экватар. Ён сядзеў побач з Андрэем, піў піва й паглядваў зорнымі вачыма на васьміклясьніц, падобных да размаляваных мэдузаў.

– Ёсьць такая вясёлая забаўка: калі па тэлевізары круцяць які-небудзь канцэрт, узяць і выключыць гук. Як выдатна было б, калі б кожны выканаўца пасьля выступу паназіраў за сабой у запісе вось такім чынам. Толькі так можна ацаніць вартасьць таго, што робіш.

– Філёзаф, – зарагатаў Андрэй і пасадзіў сабе на калені вакалістку “Amanda Amazzo”.

Іх сустракалі цёпла – занадта цёпла, калі ўлічыць, як пагана яны адыгралі першую рэч. Не, народ і танчыў, і падпяваў, і нават па напаўзабытай традыцыі запальваў газавыя сьветлякі на “Люцыфэры з ускраіны”, аднак неяк вяла: нічога дзіўнага, яны чулі гэта тысячу разоў. І перад апошняй, найтмараўскай рэччу, якую іхны басіст уцяжарыў да максымуму, яму стала крыўдна. Ён атрымаў замала пакланеньня, не насыціўся іхнай энэргіяй, ня высмактаў сёньня сабе ўпэўненасьці на бліжэйшы тыдзень. І пры першых маршавых тактах “Kill you, baby” уздыхнуў, падумаў ды кінуўся на падлогу, як эпілептык. Лінзы перад выступам ён зазвычай здымаў, і таму не заўважыў антычных аскепкаў прыгожай бутэлькі, разьбітайкімсьці ля сцэны падчас папярэдняй песьні.

Ён падняўся на ногі, адкінуў з ілба валасы і ўмэнт стаў зноў чырвонаскурым кумірам охласу – акругліў вочы, намаганьнем волі запаліў у іх па-галівудзку вар’яцкі фанатызм і, падпарадкоўваючыся загадкаваму й найтрапнейшаму насланьню, выкінуў руку перад сабой. Некаторыя адразу ж паўтарылі гэты нескладаны рух, аднак ён меў на ўвазе іншае. Ягоны ўказальны палец выпрастаўся ў накірунку супрацьлеглай сьцяны, і публіка паверыла, лёгка і з задавальненьнем. Ён бачыў краем вока, як нават сівы вэтэран Андрэй абярнуўся й паглядзеў туды, на бялеючую ў цемнаце сьцяну – і, відаць, полымя ў вачах ягоных разгарэлася само сабой... Зьнічка ўпала на густыя дзіцячыя шэвелюры, і выступ быў уратаваны. Ён засьпяваў, не прыбіраючы свайго трывожнага пальца, паўтараў аўтаматычна словы, утаропіўшыся з цудоўна ўдаваным жахам у самы канец залі, і ўсё паказваў туды, паказваў, нібы там, за сьцяной, хаваўся прывід, здань, мроя, непатрэбнае закрэсьліць.

102.

Скаргаў Таварыш Грышук даслаў тры: адну ў адміністрацыю раёну, адну ў міліцыю і адну ў газэту №1. Апошняя была надрукваная ў разьдзеле чытацкіх лістоў, а астатнія засталіся без наступстваў. У міліцыі таварыша Грышука адправілі ў адміністрацыю, а ў адміністрацыі, паспачуваўшы, патлумачылі: канцэрт быў дазволены, меры бясьпекі прынятыя, скончыла “маладзёш” роўна а дзявятай – няма да чаго прыдрацца. Паабяцалі, праўда, што надалей арандатары такіх імпрэзаў ладзіць ня будуць, санстанцыя супраць. Дый заводзкі Палац культуры, які ўжо паўтары гады знаходзіўся на рамонце, мусіў адкрыцца акурат на сьвята.

Сёньня таварыш Грышук выправіўся па новы пінжак. Рэч у тым, што ўраньні яму патэлефанавала цудоўнае дзяўчо з прафкаму непрацуючых пэнсыянэраў матацыклетнага заводу й звонкім камсамольскім голасам запрасіла на першы заводзкі конкурс прыгажосьці. Яна ўжо зьбіралася класьці слухаўку, калі таварыш Грышук, трохі аглухлы ад яе траскатні, зьбянтэжана і радасна перапытаў:

– Дык а дзе будуць праводзіць, кажаце?...

– У памяшканьні кінатэатру імя Жданава, – адрапартавала дзяўчына.

– Дык няма ж ужо... – прамармытаў сарамліва таварыш Грышук.

– Не хвалюйцеся, – адказала яна, пераблытаўшы заадно і імя ягонае, і імя па бацьку. – Усё дамоўлена.

Такім чынам, Таварыш Грышук вырашыў на гэты раз унуку на дыскі нічога не даваць, а абзавесьціся новым пінжаком. Ён урачыста йшоў да нядаўна адкрытага за два прыпынкі ад дому магазыну адзежы – яму было так лёгка на душы, што ён наважыўся прагуляцца туды пехатою, і трамваі, пазвоньваючы, асьцярожна абганялі таварыша Грышука, і з павагай паглядалі на яго пасажыры. На выканкам таварыш Грышук ня крыўдзіўся: раз сказалі, значыць, так трэба. Значыць, трэба пацярпець. Часовыя цяжкасьці. Стратэгічнае адступленьне. Сталін вунь пакт зь немцамі заключыў – значыць, так было трэба на той момант. Ім, наверсе, відней. Усё адно, надыйдзе час – і адкажуць яны за ўсё, усе гэтыя гамбрынусы, татрымінусы, олвейсы, памперсы, вітасы, макдоны. Вымяце іх мятла куды падалей. Дзесяць гадоў таму здавалася: усё, канец сьвету, дарма працаваў, дарма кроў лілася ды сёмы пот. Ды не, народ, ён не дурны, ён падман адчуў і выкараскваецца паціху. І выкараскаецца!

Найбольш чамусьці таварыша Грышука раздражняла слова “пампэрсы”. Выдумалі ж... І прамаўляюць так мярзотна, хоць ты плюйся цэлы дзень. З націскам на першае “а”, з гонарам такім лайдацкім, са смакам. Пампэрсы. Ім бы толькі, дармаедам, тарам-пам-пам. У вёсцы, адкуль таварыш Грышук родам, быў такі курдупель-прайдзісьвет, толькі бульбу красьці ўмеў ды на танцах скакаць, і ўсё прыпяваў, плюючыся: “Пам-пам-пам”. І, галоўнае, унучка туды ж – прывядзе малога, серуна гэтага, сядзе на кухні й завядзе, у вочы гледзячы: “Зараз дзядуля нам дасьць на п-а-а-мпэрсы...”. Фігу вам, а ня пампэрсы! На шакалядку дам, на боты малому дам, а на пампэрсы – ні за што. Сёньня яны сабе гэтыя пампэрсы, а заўтра, глядзіш, на блядкі пойдзе – хто з малым сядзець будзе? Ён, інвалід? Пампэрсы! Гора яны ня ведалі.

Што такое пампэрсы, таварыш Грышук уяўляў даволі прыблізна. Аднойчы наважыўся, спытаў у суседкі, жвавай шасьцідзесяцігадовай прыбіральшчыцы, калі яны выпадкова апынуліся адны каля пад’езду.

– Што? Пампэрсы? Ды нашто ж вам пампэрсы ў вашыя гады? – насьмешліва ўсклікнула яна, яшчэ больш упэўніўшы таварыша Грышука ў гнюснай, бескарыснай і потнай распуснасьці гідкага амэрыканскага тавару. Баючыся розгаласу, таварыш Грышук уцёк дахаты й болей да такіх сьлізкіх тэмаў не вяртаўся.

103.

Мы глядзім на іх, а яны ня бачаць нас. І музыка працягваецца. І кожны падобны да кагосьці – хаця б звонку. Як штатны мастак уплывовай заходняй газэціны на скандальным судзе, я сяджу трохі ўбаку ад уважлівага глядацкага кола і адчайна намагаюся ўвасобіць іхныя нібы толькі што выраслыя над чорнымі падвоччамі зрэнкі, іхны заціснуты ў кулаках ціхі кашаль, іхныя пахілыя сьпіны. Яны заўважаюць навокал так мала, быццам перад кожным – вузкі калідор. Віно сьцякае па іхных падбародзьдзях, і часам дрыжыць, хістаючы ўсё гэтае нагрувашчаньне непрасохлых пасьля барвовага дажджу ценяў, закансэрваванае паветра залі – гэта хтосьці нэрвова й бездапаможна скідвае з пляча палы ліст сумненьня.

Я малюю іх, не робячы аніводнага руху, фарбы ў маёй галаве кіпяць, і хто ведае, можа быць, мой сьціплы няўдзячны занятак калі-небудзь уратуе прысутных ад забыцьця. Мінус, падобны да яшчаркі, якую сонца ганяе па раскалённых камянях. Даражок, што нібыта ліхтар на носе сьпячага карабля. Кіроўца, кавалак мяса ў вакуумнай упакоўцы, які можна захоўваць – верце мне, верце! – бясконца, бясконца, бясконца!(усё ж тут мусіць стаяць кропка). Кармушкін, як дзьве геамэтрычныя фігуры, якія ўсё намагаюцца зьліцца. Маленькі лекар – да сьмерці засыпаная лісьцем лавачка ў восеньскім парку. І – выкінутая на мой бераг прылада невядомага прызначэньня.

104.

Так, так, як гэта завуць таго нямецкага мастака, аўтара цалкам рэалістычных гуашаў і акварэляў – на іх можна ўбачыць заклапочаных, занятых нейкай працай людзей, звычныя прадметы – вось толькі чым канкрэтна яны занятыя, што робяць, ня можа адказаць ніводзін наведнік выставы. Каля гэтых карцінаў трэба паводзіць сябе ціха – інакш здаецца, што замінаеш пэрсанажам. Такой мне заўжды падавалася І: уся як на далоні, еш, але неспасьцігальная, замок без ключа. Празь яе вочы, напэўна, штосэкунды шалёна праносіліся апаленыя статкі, пралясквалі войскі, прадзіраліся скрозь начное вецьце звар’яцелыя птушкі, і я пачуваўся непаўнацэнным, разумеючы, калі трымаў яе за рукі, што сам ня здольны кінуцца ў гэты апакаліптычны вадаспад. Набіраю код, калі трэба ламаць дзьверы.

Усё скончылася там, дзе й пачыналася – ля дзьвярэй, якія я, як высьветлілася, не замкнуў. Што пабачыў бы сусед, завітай ён па нядзельнай завядзёнцы ў маю сумную кватэру, убогі бярлог удаўца... Нявіннае боко-мару на ледзяным ложку, такім халодным, нібы ён ўляцеў у вакно перад самым нашым прыходам; нерухомую й выпрастаную, як мумія, І, якую я ўціскаў у люстра, прагнучы зрабіць яе сваім адбіткам; І на маіх руках у карагодзе сьценаў; хованкі ў вузкай і цеснай лазьніцы; яе галаву, якая зьвісала з края канапы, як пясочны гадзіньнік, напоўнены крывёй; ці, можа быць, асьцярожнае пасоўваньне па перадпакоі, упрытык са сьцяной – бы па тратуары запруджанай машынамі вуліцы... Цяпер я глядзеў на яе са зьдзіўленьнем, спрабуючы ўзгадаць, дзе ж бачыў раней гэтую жанчыну, антырэклямную, антытэлевізыйную, амаль антычны мармур, са скрадзенымі шарай гадзінай каштоўнымі часткамі, ушпіляную прышчыкамі, мікраскапічным шнарамі, марсіянскімі каналамі мутных венаў, лёгкай дробнай сеткай зморшчынак, імгненнымі ценямі, што перабягалі, нецярпліва выцягваючыся ўперад з-за недахопу хуткасьці, ад левай грудзі й саскоквалі са сьцягна ў бездань. Няўжо гэта яе целам я нішчыў толькі што павуціньне свайго ранейшага жыцьця? Яна паўляжала ў нагах у маіх плашчоў, ні чырвані, ні чарцяняці, чужы почарк відушчага вечару чакаў прачытаньня.

– Ты магла б пайсьці на кухню, там засталося трохі... – сказаў я й, пачакаўшы, схадзіў і наліў сам. Вярнуўся й замкнуў дзьверы, запаліў цыгарэту. Нечакана ўва мне, як калі б я па цёмнай дарозе з кухні наступіў на нешта вострае, заныла дзіўнае раздражненьне. Мне хацелася ад І дзеяньняў, я й забыў, што яшчэ паўгадзінкі таму марыў хаця б пра намёк. Яна магла, яна мусіла зрабіць што-небудзь хаця б цяпер, пасьля таго, што адбылося. Не пацалунак, не ацэнка, не словы – ну хаця б аглядзелася вакол, пацікавілася маім побытам, маімі падсьвечнікамі, напрыклад, або папіла б вады з-пад крану, у скрайнім выпадку. І нязграбна паднялася – яна нават не ўспацела, і гэта закранула маё самалюбства яшчэ больш.

Я строга й зь нейкім болем зашпіліў на яе строі ўсе гузікі, адарваўшы адзін, на ўзроўні жывата, занадта рэзка пацягнуўшы яго на сябе, мне было І чамусьці шкада, і ад гэтага расло маё раздражненьне. Я зноў адправіўся на кухню, смага не давала мне прамовіць што-небудзь вартае моманту. Так, мне было яе шкада – можа быць, таму, што яна апынулася такой жа падатлівай і здатнай да выкарыстаньня, а імкнулася ж выглядаць згатаванай з асырыйскага цеста, з бабілёнскіх смуглявых камянёў. Я, канечне, разумела – тое, што адбылося, нагадвала хутчэй таропкае ўдушэньне з выкарыстаньнем мяха за сьпінай й меху на грудзёх, чым любоўны акт; было б у мяне больш часу і ўпэўненасьці ў наступным спатканьні, я б паказаў ёй свайго зімуючага рака... Але не, зь ёй ні ў чым нельга было быць упэўненым, за яе сьпінай вечна тырчэў Мінус і не даваў мне правесьці рэканструкцыю.

Пакуль я зьнясілена сядзела на кухні, спусташаючы бутэльку, яна запаліла нарэшце сьвечку – сьвятло выхапіла карцінку, якую Віка павесіла некалі ў калідоры: рэкляма абутку вытворчасьці сумеснага прадпрыемства, бліскучая, глянцавая нага на сьпіне ганарыстага музэйнага льва. Я ўздыхнула й рушыла назад: мы сутыкнуліся на павароце з калідору й з жахам адхіснуліся адна ад адной. Яна падзьмула на полымя, яно ўпарта выпрасталася й зазьзяла яшчэ ярчэй, я нахілілася й ператварыла вогненнага матыля ў саладкаваты пах.

Трымаючыся за рукі, мы прайшлі ў пакой і апусьціліся на канапу. Тут было трохі сьвятлей, халодна блішчэлі апячатаныя месяцам прадметы. За сьцяной на дзіва чыста сьпяваў хрулёўскае “Мора” мой п’яны сусед. Я навобмацак знайшла на століку гадзіньнік ды пачала круціць яго ў руках, ловячы ўпартае сьвятло. Яна выдыхала дым мне проста ў твар.

105.

– Мне трэба ісьці, – сказала я мягка. – А дзясятай у мяне жывы этэр.

І адвярнулася, а потым рэзка ўскочыла й закрычала – усе гукі, якімі нядаўна поўніўся вечаровы пад’езд, адразу ж сьціхлі:

– Каб болей ніякіх!... Ты хворы чалавек, табе трэба дапамога, і я табе дапамагу! З гэтага дня... Зь сёньняшняга дня! Прабач...

Цяпер яна валялася ў мяне ў нагах. “У цябе гістэрыка”, – драўляным голасам прамовіла я, драўляны бажок. Сусед спыніў свае сьпевы й выражаў сваё зьдзіўленьне далікатным пагрукваньнем у сьценку.

– Паглядзі на сябе, – І села каля мяне і абхапіла рукамі калені. Голас яе дрыжэў, бы ішоў па канаце. – Паглядзі на нас. Ты ж чалавек бяз будучыні, ты, са сваёй гэтай невядома кім выдуманай асырыйскай тэлевізыяй. Больш за тое: ты чалавек без мінулага й, што яшчэ страшней, безь цяпершчыны. Трэба рабіць нешта. Мінус нас пагубіць.

– Рабіць, – сказала я абыякава.

– Што рабіць? Станавіцца нармальным чалавекам. З тэатрам трэба парваць. Нармальным – гэта ня значыць усялякія там мяшчанскія штукі... Нармальным – з нармальнай сістэмай каардынатаў. Займаць месца, адкуль цябе будзе відаць усім астатнім, дзе яны змогуць заўважыць цябе і ацаніць. Ці не ацаніць... Вось так.

– Нармальным чалавекам? Але што ўва мне?...

– Нармальным! – яна зноў павысіла голас, было відаць, што яна ненавідзела сябе гэтак жа, як слова нармальны, ды што паробіш: часта словы самі выбіраюць нас. – Так, нармальным. Гэта значыць штораніцы спадзявацца, што сёньняшні дзень будзе лепшы за ўчорашні.

– Я слухаю, – сказала я й з уздыхам пацягнулася па цыгарэты. І патлумачыла мой рух па-свойму й сутаргава схапіўшы гадзіньнік, сунула яго сабе за сьпіну. І тут у дзьверы пазванілі. Быццам чараўніца, якая адным дотыкам робіць зь людзей статуі, я лёгка правяла пальцамі па шчацэ І, хутка прамінула перадпакой і адчыніла не раздумваючы: жабрацтва – добры лек ад страху. На парозе стаяў сусед.

– Чуеш, – ён цяжка дыхаў і відавочна не разумеў, чаму я не пускаю яго ў кватэру. – Чуеш. Я, гэта...

Ён панізіў голас і ўсё спрабаваў пралезьці бачком міма мяне ў маю прыватную цемру:

– Што, Віка вярнулася? Мая кажа, бабы нейкія тут у цябе... Я ёй кажу: не, ён баб ня водзіць, а потым чую. Чуеш...

– Заняты, – я ступіў наперад і ён быў вымушаны адыйсьці на сваю тэрыторыю. – Праца падвярнулася. Ты ж ведаеш... У мяне –

І я красамоўна паказаў на лічыльнік. Сусед павёў сябе высакародна й тут жа схаваўся за плячыма жонкі, якая, мяркуючы па прамяністых, бяздонных яе вачох, квасіла з ранку разам з мужам. Я вярнулася ў кватэру, дзе мяне чакаў непрыемны сюрпрыз: І нідзе не было.

У такіх сытуацыях я лёгка станаўлюся жывёлаю – вось і цяпер, на лёгкіх лапах, з прагнымі ноздрамі я асьцярожна, імкнучыся ня пахнуць, дасьледвала кожны закуток, загарадзіўшы папярэдне перадпакой крэслам, бо ў любы момант цень маёй госьці мог выпырхнуць з якой заўгодна шчыліны. Адрэзаўшы І шлях да ўцёкаў, я паволі ішла скрозь шыхты замерлых прадметаў і на ўсялякі выпадак гаварыла – хаця б для таго, каб даць ёй зразумець, што я яе знайду.

– Працягнем. Ты скажаш: а ці ня трэба запытацца ў сябе – што ты зрабіла для таго, каб сёньняшні дзень быў лепшы за папярэдні. А вельмі мала насамрэч. Неабходна толькі не рабіць нічога дрэннага ўчора. І ўсё. А ў астатнім жыві як пажадаеш. У сьвеце ўсім знойдуцца месца, хлеб і пяшчота – і гультаям, і дурніцам. І карэспандэнткам...

Пагардаю павеяла аднекуль з-за сьпіны. Я ўдала, што не заўважыла гэтага, прымусіла нюх працягнуць сваю разьмераную працу, а потым імкліва – у два скачкі – апынулася ў калідоры й паклала растапыраныя пальцы на куты рэклямнага плякату. Спачатку ён толькі скамечыўся па краёх, аднак потым я з лагодаю дыхнула на яго, як на люстэрка. На мігатліва-глянцавую каленку ўпала крысо доўгага чорнага строю, нага ўздрыгнула й даволі бесцырымонна ступіла ў паветра перада мной – на шчаках маіх засталіся кроплі. Усе мы жывем у вадзе.

106.

Вішнёвы вомут сьцяны расступіўся перад намі; бы сабака, я ўмею глядзець наперад і адначасова заўважаць усё, што робіцца па абодвух бакох. Як заўсёды, яны адплюшчылі вочы й пераглянуліся – такое ўражаньне, што заслона была зьвязаная зь іхнымі вейкамі адмысловым мэханізмам; і не было ў іхных позірках ані ўсьмешкі, ані прыязнасьці, ані варожасьці. Маё запясьце ляжала ў руцэ Даражка – мне здаецца, нават калі разьвітваемся, ён бярэ яго з сабой: бачу, як ён спахопліваецца ў мэтро, купляе на канцавой станцыі пакет і кідае запясьце туды. Але да разьвітаньня яшчэ далёка.

Шараговы вечар, шараговы спэктакль.

Абрысы людзей, што сядзяць у цёмнай залі, нагадваюць адтуліны вялізных замкоў – асабліва калі бачыш іх са сьпіны. Аднак сьвятло запальваецца. Чалавек за пультам ліхаманкава шукае фанфары. Мы глядзім на іх, а яны ня бачаць нас.

107.

Калі загучала музыка, дзеючыя асобы не без шкадаваньня пачалі складваць разгорнутыя газэты – перад пачаткам уся заля чытала сьвежы нумар газэты №78, які прадаваўся каля ўваходу. Даўно раённая семдзесятвасьмёрка не карысталася такім попытам. Уся справа была ў матэрыяле пра той загадкавы труп, які знайшлі нядаўна ў сквэры праз дарогу адсюль. Не абы які, а са скроневым раненьнем. Хадзілі чуткі, што забіты – відны апазыцыйны палітык, і партыя, якую ён прадстаўляў, ужо кідала па паштовых скрынях улёткі, дзе называла гэтае забойства палітычным, а кіраўнік краіны гідліва адгукнуўся пра ўсё гэта як пра “разборкі” – “не падзялілі сьмярдзючых даляраў”. Газэты зь першай дзясяткі навогул пра здарэньне маўчалі.

Аднак раптоўна, як міліцыянэр, узьніклая ў залі музыка прымусіла ўсіх адкласьці “семдзесятвасьмёрку”. З аздобленага шарыкамі ценю зьявіўся малады чалавек у паношаным смокінгу, ён быў сама добразычлівасьць, а аптымізм і дзелавітасьць сьвяціліся нават на гузіках ягонай кашулі. Ён элегантным рухам падхапіў са стала мікрафон і, абагнуўшы стол, выйшаў, усьміхаючыся, да пярэдніх радоў.

– Ну вось, – лёгкая ды сьветлая туга прабівалася празь ягоную ўсьмешку. – Вось і прысьпеў час. Тое, пра неабходнасьць чаго так доўга гаварылі бальшавікі, адзьдзел па справах моладзі раёну й намесьнік дырэктара матацыклетнага заводу па кадрах – зараз адбудзецца прама на вашых вачах!

Тры фанфарныя бомбы абрынуліся на маленькую залю, на адмыслова прыцягнутым сюды плазменным экране замільгала нейкае рэнэсанснае ню, а чалавек зь мікрафонам задушэўна прамовіў:

– Мяне завуць Андрэй Макараў, і я рады разам з вамі вітаць на гэтай сцэне першы конкурс прыгажосьці матацыклетнага заводу!

Апошнія словы патанулі і г.д. Макараў сьціпла махнуў рукой і зноў схаваўся ў цень. Дабрадушна й спагадліва аглядаючыся вакол, пляскалі ў ладкі члены журы, нібы яны ўсё жыцьцё толькі тым і займаліся, што арганізоўвалі падобныя конкурсы. Паважна пляскалі вэтэраны; з адцяжкай, бы лупілі кагосьці праведнай розгай, – сьвядомая моладзь заводу; са смакам – пузатыя ружовашчокія мужчыны (жанчыны ў залю, бы на колішнія грэцкія Алімпіяды, загадам заводзкага кіраўніцтва не дапускаліся). Таварыш Грышук разыйшоўся так, што калі воплескі заціхлі, у звонкай цішыні яшчэ доўга і г.д. Макараў, не пакідаючы свайго сьціплага ценю, каб, ня дай божа, ня ўлезьці ў чый-небудзь заслужаны німб, прадставіў арбітраў – пяцерых тоўсташыіх стомленага выгляду начальнікаў са сьлядамі генных парушэньняў на зямлістых тварах, у аднолькавых пінжаках і з засунутымі ў рот фрыкатыўнымі гальштукамі.

Журы складалі былы муж дырэктаркі раённага загсу, вышэйпамянёны намесьнік, два ягоных намесьнікі й сакратар маладзёвай арганізацыі заводу. Таварыш Грышук, які сядзеў у пятым радзе, вельмі хацеў паглядзець, як выглядаюць гэтыя кіраўнікі, і параўнаць іх з тымі, хто ўручаў яму калісьці граматы й вешаў яго на дошку гонару, аднак са сьпіны членаў журы было не адрозьніць. Ён спадзяваўся, што здолее зрабіць гэта, калі начальнікі будуць, прыўстаючы, з бацькоўскімі усьмешкамі ківаць публіцы, аднак і тады, як яму здалося, падымаўся адзін і той жа чалавек.

108.

Неўзабаве начальнікі прыкметна засумавалі: кідаючы на экран дзікія цені, перад імі праскакалі нейкі гапак выхаванцы студыі дзіцячых сьпеваў. Потым Макараў зноў зьявіўся на сцэне, доўга дэклямаваў пра каханьне, кіндэр, кюхе, кірхе... Былы муж дырэктаркі загсу дастаў мабільны тэлефон і пачаў з імпэтам складаць эсэмэску, а адзін з намесьнікаў употай чытаў пад сталом газэту, для прыстойнасьці патупваючы нагой, якую, на жаль, мог бачыць адзін вядучы. Аднак усё калі-небудзь сканчаецца. У залі засьвісьцелі, і Макараў, таямніча ўсьміхнуўшыся, абвесьціў нарэшце выхад удзельніц.

Іх было пяць, наядаў, амазонак, русалак, мэнадаў, манадаў, ундзінаў. І калі першая выклікала задаволенае крэканьне мужчынскай часткі залі, то на другой дзевяноста чалавек папросту аблізваліся. “Трынаццаць гадоў, а якія сіські”, – шапталіся ў залі й засоўвалі рукі ў кішэні. Трэцяя ўдзельніца, васьміклясьніца кулінарнай гімназіі, у якой бацька працаваў у КБ інжынэрам, кароткастрыжаны бес у афіцэрскім мундзіры на голае цела, выклікала ў залі здушаны вой. Чацьвертая была нішто сабе, толькі ногі таўставатыя. Забіла ўсіх апошняя канкурсантка, Алеся. Пры яе зьўленьні нават члены журы страцілі валоданьне сабой і па іхным нешматлікім шыхце пабеглі трэшчыны вар’яцтва. Намесьнікі намесьніка ўсталі, селі й тут жа зноў усталі са сваіх месцаў, былы муж дырэктаркі загсу парываўся стаць на карачкі й рыкаў як бык, намесьнік выгнуўся катом і нечакана нізкім голасам прасьпяваў куплет “Сябровачкі”, а сакратар маладзёжнай арганізацыі пачырванеў і таропка адпрасіўся ў прыбіральню. Алеся, паказаўшы пушкінскія ножкі з-пад бальнай сукенкі, з распусным сьмехам ушчыкнула намесьніка за падбародзьдзе й зьбегла ў бакавыя дзьверы.

Пакрысе ў залі зноў усталяваўся парадак. Разваліўшыся ў крэслах, людзі зьдзіўлена азіраліся вакол. Яны ня верылі, што гэта ўсё ня сон: што можна вось так спакойна і абсалютна бясплатна сядзець у цёплай залі, наталяцца блізкасьцю паўраспранутых дзяўчат і чакаць працягу. Перадавікі перашэптваліся наконт далейшай праграмы – у прафкаме абяцалі, што апошнім нумарам праграмы будзе конкурс касьцюмаў Евы, а пры вызначэньні пераможцы конкурсу глядацкіх сымпатыяў удзельніц можна будзе й памацаць. “Я – Алесю”, – летуценна й гучна прамовіў лаўрэат заводзкага конкурсу прафмайстэрства й тут жа атрымаў ад калегі кулаком па галаве. “На Алесю шмат знойдзецца”, – аўтарытэтным тонам сказаў адзін з намесьнікаў намесьніка гендырэктара па кадрах і павярнуўся да залі тварам – ён быў вядомы ўсяму прадпрыемству сваім дэмакратызмам. “А я бы вось трэцюю, як там яе завуць”. Гэтае выказваньне дадало публіцы шалу й палу. Пакуль ішоў творчы конкурс – удзельніцы ў рабочай уніформе спаборнічалі ў тым, хто хутчэй разьбярэ й зьбярэ матацыклетны рухавік – гледачы эмацыйна дзялілі пяцерых канкурсантак, часам, асабліва сярод моладзі, гэтая разьвёрстка набывала ваяўнічы характар, і ў левым куце ўспыхнула й тут жа згасла бойка, а ў правым нехта нудна й паныла лаяўся па мацеры. Адны толькі члены журы паводзілі сябе як культурныя людзі: дзелавіта прыгнуўшыся над сталом, яны кінулі жэрабя й, па ўсім відаць, ніхто не застаўся пакрыўджаным. Над усім гэтым салаўём разьліваўся Макараў.

109.

Пасьля творчага конкурсу на сцэну нясьпешна выйшлі першаклясьніцы з гуртка “Юная мадэль” пры раённым Цэнтры творчасьці дзяцей і моладзі, які існаваў пры фінансавай падтрымцы заводу. Іхныя надзіманыя грудкі выклікалі ў залі здаровы, па-бацькоўску добры рогат. Уздоўж радоў завіхаліся афіцыянты з кавярні “Вавёрачка”, разносячы кактэйль “Матацыклетны”, адмыслова вынайдзены да конкурсу шэф-пэварам заводзкай сталовай. У залі зьявілася й першая жанчына: намесьніца главы раённай адміністрацыі, жалезная лэдзі з амаль паўвекавой радаслоўнай – яна стрымана прыняла паклоны членаў журы і ўселася на пачціва падсунуты пад яе прынцыповы зад фатэль. Макараў раз-пораз заглядваў у бакавыя дзьверы й потым дэманстраваў свой скажоны выразам незямной асалоды твар публіцы, якая ўжо пагалоўна ціха й радасна лаялася ад зайздрасьці й нецярплівасьці.

З кароткай прамовай выступіў намесьнік дырэктара. Ён пажадаў удачы ўдзельніцам, штосказу намагаючыся хоць краем вока зазірнуць за прыадчынныя бакавыя дзьверы, потым распавёў пра посьпехі заводу ў сацыяльна-культурным будаўніцтве й напасьледак нагадаў, што пасьля новага году прафкам і адміністрацыя сумесна з выканкамам плянуюць арганізаваць такую ж імпрэзу, толькі для жанчын.

Таварышу Грышуку хацелася праваліцца скрозь зямлю. Ён быў найстарэйшы з прысутных у залі вэтэранаў, і толькі цяпер, калі Макараў жэстамі паказваў, якія бюсты маюць юныя канкурсанткі, зразумеў нарэшце, у чым справа. “А ты за каго, баця?” – штурхнуў яго локцем у бок пераможца конкурсу профмайстэрства, і таварыў Грышук бясьсільна зажаваў губамі. “Увесь рад за Алесю, можа, ты сабе нумар чатыры возьмеш?” – крыкнуў нехта ад супрацьлеглай сьцяны. “А што, такія ногі гадоў трыццаць таму былі ў цане”, – засьмяяўся майстар за сьпінай. “А за каго... кіраўніцтва?” – прамармытаў разгублена таварыш Грышук. Два дзясяткі чалавек хорам заіржалі. “Кіраўніцтва! Яму, дзядуля, і пасьля конкурсу будзе чым заняцца!”

“А цяпер...” – Макараў падкінуў мікрафон уверх і спрытна спаймаў яго. “А цяпер я хачу абвясьціць...” Адзіны стогн працяў публіку. “Чарговы этап конкурсу –...”. Самыя трывалыя сьвідравалі вачыма атрыманыя перад пачаткам праграмкі – няўжо праўда? “Першага конкурсу прыгажосьці матацыклетнага заводу...” Кат зь мікрафонам з асалодай цягнуў паўзу. “Сіські!” – заскандзіравала заля. І тут з бакавых дзьвярэй выскачыў нічым не адрозны ад публікі, аднак бледнашчокі й зь нездаровым бляскам у вачох мужычонка. Ён вырваў у аслупянелага Макарава мікрафон і зароў, ледзь не засунуўшы яго сабе ў рот:

– Людзі! Людзі! Вас наёбваюць! Там, вунь там! Там сядзяць пяцёра псіхаў і сочаць за вамі! Мужыкі, ёт-акаёт!! Гэта праўда, зуб даю!

Ён тыцкаў рукой за сьпіны гледачоў, у накірунку белай сьцяны. Гледачы недаўменна абярнуліся, вочы, нязвычныя ўзірацца ў белыя сьцены больш за пяць сэкундаў, прымружыліся й паволі, пагрозьліва вярнуліся да мужычка ля экрану, на якога спалохана шыпеў вядучы. “Во, аднаго ўжо торкнула”, – сказаў пераможца конкурсу профмайстэрства. “Паехаў дах у мужыка, нефіг такія паўзы рабіць”.

– Там, там, за сьцяной, ідзеце й праверце! – надрываўся парушальнік спакою. – Вы для іх трусы падвопытныя! Там Мінус І! Я сам толькі што адтуль! Праўда, ёт-акаёт!

Члены журы паморшчыліся.

– Гэта правакацыя, – абурана прамовіла намесьніца главы адміністрацыі й паднялася зь месца. Макараў нясьмела спрабаваў забраць у выступоўцы мікрафон. Аднак і насупленая заля не зьбіралася адседжвацца. “Ты, урод, звалі са сцэны”, – пачулася адтуль і тут жа ў сьпіну гэтаму ветліваму выказваньню таўхануліся іншыя, цэлы чыгуначны састаў, нагружаны матацыкламі: “Уёбішча, вэг дахаты!”, “Ідзі прасьпіся”, “Уроем суку”.

– Яны хворыя! Яны там усё шызікі, ёт-акаёт! – хрыпеў у мікрафон мужычок і, бухнуўшыся на калені, скруціўся ў тры пагібелі, каб цяжэй было справіцца. – Людзі! Ідзіце за мной! Яны забойцы! Яны маньякі!

– Тыповыя апазіцыйныя штучкі! – сказаў інтэлігентны былы муж дырэктаркі загсу.

– Адмарозак! – падтрымала яго намесьніца главы. – Вы ўжо выклікалі міліцыю?

– Народ і безь яе ва ўсім разьбярэцца, – з усьмешкай прамовіў намесьнік дырэктара й паказаў вялікім пальцам сабе за сьпіну.

У залі назравала пазачарговае паседжаньне суда Лінча.

– Прыбярыце яго са сцэны! Толік!

– Мужык, не замінай, горай будзе!

– Зламаў, бліна, увесь кайф!

Нарэшце да мужыка падскочылі трое актывістаў маладзёжнай арганізацыі й павалаклі да выйсьця, па дарозе з задавальненьнем адорваючы гада ўдарамі па самых балючых частках цела. Ды толькі ахвяра не здавалася й да самага выйсьця працягвала псаваць сьвяточную атмасфэру конкурсу.

110.

– Ну-с, і на якую ж тэму?...

– Прабачце, але спачатку я хацела б пацікавіцца ўсё ж наконт вашага імені...

– А што ня так з маім іменем?

– Яно незвычайнае. Проста падарунак для прадстаўніка творчай прафэсіі. Вось, напрыклад, Назар. Вы ж нарадзіліся ў нашай сталіцы?...

– Так.

– Але ў савецкі час ніхто не назваў бы дзіця Назарам. У гэтым імені чуецца нешта біблейскае, а тады рэлігійнасьць ня надта віталася. Сумняюся, што такое ймя можна было знайсьці ў іменьніку. Кім былі вашыя бацькі? Я яшчэ раз перапрашаюся, аднак нашых чытачоў зазвычай хвалююць такія далікатныя пытаньні... Я ўжо казала, я вяду даволі спэцыфічную рубрыку...

– Мой бацька быў сакратаром парткаму. Хм, і праўда, як жа гэта ён назваў мяне Назарам? Рэлігія тут ні пры чым. Але ж сапраўды, мог бы назваць мяне Дзімам або... Або Алегам.

– Вам падабаецца вашае імя?

– Ведаеце што, давайце так. Бацька назваў мяне Мікалаем. Мікалай Мінус... Не, тут таксама нешта ня так. Шчыра кажучы, маё прозьвішча ня Мінус. Поўнасьцю мяне завуць так – Мікалай Оскаравіч Мацэрат.

– А Мінус – ваш псэўданім?...

– Што вы... Мне няма чаго хавацца пад псэўданімам... З таго часу, як памёр бацька – а ён быў досыць вядомым чалавекам – я магу спакойна карыстацца ягоным прозьвішчам.

– Добра, Назар Оскаравіч. Я бачу, што трохі пакрыўдзіла вас такімі асабістымі пытаньнямі. Давайце лепш пра мастацтва. Як вы лічыце, ці перадолеў айчынны тэатр крызіс пачатку дзевяностых?

– А што адбылося ў пачатку дзевяностых?

– Ну, распад вялікай дзяржавы... Крушэньне ідэалаў... Запаўненьне нішаў... Камэрцыялізацыя культуры...

– Можна сустрэчнае пытаньне: а колькі вам было тады, калі гэта ўсё крушылася й... камэрцыялізавалася?

– Ну, пяць. Шэсьць.

– Дзякуй. Я проста так спытаў. Ведаеце, пра тэатр я нічога не скажу, дрэнна абазнаны. Гэта вам трэба пагаварыць з кім-небудзь пасалідней. А што да распаду вялікай дзяржавы... Адно магу сказаць дакладна: марозіва стала значна горшым.

– Што?

– Марозіва. Вы таксама можаце гэта ўспомніць, калі напружыцеся. У савецкі час марозіва было – пальчыкі абліжаш. Возьмем, напрыклад, плямбір. Гэта ж быў плямбір! Малако вышэйшай якасьці, вяршкі, усё натуральнае, тлустасьць такая, як у вёсцы. І ніякіх дабавак ня трэба было. Ясі й пачуваешся на вяршыні асалоды. Райская была рэч, што ў стаканчыках, што на палачцы, што ў брыкетах. Бацькі, праўда, яшчэ любілі з варэньнем яго. Занадта салодкае, праўда, але ўвечары, пасьля школы, ля тэлевізару... Песьня, а не марозіва. Простае, белае...

– Назар Оскаравіч, я зразумела. Але мы дамаўляліся на больш сур’ёзную размову...

– Не перапыняйце мяне, калі ласка. Я ж не перабіваў, калі вы задавалі гэтыя свае ідыёцкія пытаньні наконт імені-прозьвішча. Дык вось. Цяпер простага белага марозіва днём з вагнём не адшукаеш. Няма. Хіба што “Сямейнае”. Нядрэнны, дарэчы, прадукт. Хаця таксама – бледная копія. А ўсё астатняе – прабачце, лайно. Хімія паўсюль. Араматызатары, кансэрванты. І галоўнае – усе гэтыя дабаўкі. Малінавае, абрыкосавае... Яны бы спачатку ўспомнілі, як глазур рабіць шакалядную, а то толькі адзін “Каштан” і можна есьці. Не, не спрачаюся – гэтае “Асьвяжальнае” было й тады. Фруктовы лёд, мягка кажучы. Але я кажу пра марозіва, пра малочны прадукт зь вялікай літары. Такі, якім на штаны крапнеш – не адмыеш. А вы кажаце – “Нэстле”...

– Назар Оскаравіч, давайце пагаворым пра ваш тэатр. Ён існуе ўжо...

– Некалькі тысячагодзьдзяў.

– Разумею ваш гумар. Але вось вы яшчэ не паставілі ніводнага спэктаклю за паўгады... Якой будзе прэм’ера?

– Як гэта не паставілі? У нас штотыдня ідуць спэктаклі. Камэдыі, трагедыі... Драмы. Кожны раз – аншляг. Вось і на гэты... Што там у нас... Раённая ячэйка... Ніводнага квітка. А контрамаркі мы не даем, не-не-не... Ня трэба так на мяне глядзець. Я кірую тэатрам, а не дзяржавай. Умяшчальнасьць залі малая. Квіткі раскупленыя на год наперад.

– Назар Оскаравіч, у мяне іншая інфармацыя...

– На тое вы і журналістка. Дарэчы, ведаеце, кім я працавала да таго, як стаць рэжысэрам? Езьдзіла па горадзе на вялікай бел-чырвона-белай машыне зь мігалкай. Толькі дзеля ўсяго сьвятога, не ўспрымайце гэта як мэтафару!..

111.

Усё-ткі Майк быў геніяльным хлопчыкам... Гэта менавіта ён неяк у адзін з самых няўдалых вечароў прыдумаў рэцэпт цудадзейнага кактэйлю: палова флякону панацэну, шклянка гарэлкі, тры ампулы дэлірыюму, два пакеціка сухога вітаміннага напою “Вітафрукт” і дзьве лыжкі панацэн-гелю, узьбітых міксэрам. Праўда, Мастаку больш падабаўся малінавы “Вітафрукт”, а Майку – вішнёвы, ды Майк ахвотна пагадзіўся саступіць. Натуральна, лягчэй было прыгатаваць адразу вялізны пяцілітровік кактэйлю (яны вырашылі назваць яго “Lucky”), які застанецца толькі ўзбоўтваць перад ужываньнем, чым рабіць кожны раз новыя порцыі.

Няўдалыя вечары, між тым, працягваліся. У пузатым слоіку з-пад пітной вады было яшчэ на некалькі такіх спробаў – далей цямрэча, роспачная невядомасьць, тупік. Да сьвята заставалася ўсяго нічога, і ўсё часьцей мабільны Мастака зморана пілікаў, абарочваючыся заклапочаным голасам то Байрама Ўралавіча, то адной зь пінжачных цётак. Яны пачыналі здалёк, цікавіліся, ці ня трэба дапамога, прапаноўвалі нават новы аванс, перадавалі прывітаньне вучню, і толькі потым, давёўшы Мастака да поўнае зьнямогі (нялёгкая гэта справа – удаваць бадзёрасьць, Мастак шчыра спачуваў свайму тварэньню, якое мусіла захаваць яе назаўсёды), пыталіся як бы між іншым: “Як там замова?”. “О-о-о”, – амэрыканіў Мастак, адганяючы ад сябэ гарэзьлівага Майка, нібы тэлефонную муху. “Усё о’кэй. Засталася толькі касмэтычная праца. Пасьлязаўтра, самае позьняе – у суботу...”. На тым канцы дроту з сумненьнем ківалі галавой і паўтаралі, амаль укленчваючы: “Вы ўжо пастарайцеся...”.

Яны не кахаліся ўжо некалькі тыдняў, дый Майкавы штохвілінныя пешчаньні сталі даволі павярхоўнымі ды вялымі. Мастак і ня здольны быў думаць ні пра што, апрача працы; раніцай, тупа пазіраючы сабе між ног, ён з абыякавасьцю думаў: ну вось, не фунцыклюе, не фунцыклюе... Яны засыналі непрыкметна: чароўная сумесь “Lucky” патрабавала ўзамен узьнёсласьці й дзікунскага натхненьня поўную начную адключку. Цяпер яны жахліва пацелі: спалі па звычцы ў абдымку, і калі надыходзіў час прачынацца, то падушкі й прасьціны можна было выкручваць. Хутка зьявіліся й наступствы: напрыклад, непрыемны пах, які йшоў ад абодвух, і кожны з далікатнасьці не казаў нічога другому. Ураньні станавілася ўсё халадней, і на досьвітку яны, не расплюшчваючы вачэй, нагамі спрабавалі намацаць сагнаную ўначы зь неабсяжнага ложку коўдру – і не маглі, і засыналі, рызыкуючы прастудзіцца.

Якім жа было зьдзіўленьне Мастака, калі аднойчы ў гэты замерзла-аранжавы час ён адчуў, нібы праз вату, як Майк падымаецца з ложку, мякка здымаючы са свайго жывата ягоную руку, і ляпае босымі пяткамі па падлозе – цішэй, цішэй, і яшчэ цішэй. Зьдзіўляўся Мастак нядоўга – неўзабаве сон самкнуўся над ім, і бурая яміна, зь якой ён ліхаманкава намагаўся выбрацца, зноў пачала напаўняцца сьлізкім гадамі, падобнымі на ажылыя рычагі паветранага апарату...

Увесь дрыжучы, Майк нацягнуў халат і потым, не без праблемаў, тапачкі, рукі не хацелі слухацца, і ад ложку ішло цёплае сьвячэньне. Пакой у павуціньні неразмарожанага сонца, здавалася, ляціць кудысьці: гэтае пачуцьцё ўзмацняў роўны гул, быццам ад схаванага магутнага рухавіка. Майк пазмагаўся трохі з жаданьнем зрабіць не па-брацку глыток кактэйлю, перамог сябе, выпіў вады, запаліў, потым усё ж вырашыў не супраціўляцца спакусе – і раптам уцяміў, што гул ідзе з майстэрні. Ён зьняў тапачкі й падкраўся да дзьвярэй.

Надзіманы чалавек быў не самотны. Засланяючы вакно, у майстэрні сядзеў другі гумовы гігант, галава якога зьвісала на бок – ён навогул быў добра пабіты жыцьцём, на друзлай скуры дзе-нідзе стаялі агромністыя заплаты, на назе было напісана нешта непрыстойнае, барада, зробленая, відаць, з цэлай тоны дроту, паблісквала цьмяна й сумна. На каленях у іхняга з Мастаком твора сядзела такая ж маркотная жанчына й гладзіла твор па пупырчатай шчацэ.

– Ты мусіш гэта зрабіць, – урачыста й змрочна прамовіў барадаты. – Бо інакш ты парушаеш запавет. Адмаўляючыся выканаць вялікую місыю, ты дэманструеш пагарду да подзьвігу продкаў.

– Але я не хачу...

Надзіманыя размаўлялі ціха, наколькі могуць ціха гаварыць людзі такіх памераў. Кожны меў прыемны голас і бездакорную дыкцыю. Жанчына ўзяла руку іхняга твора ў сваю й з тугою сьціснула ў зялёных далонях.

– Гэта неістотна. Ты надта шмат правёў сярод іх, і ў сэрца тваё пранікла гардыня. Ты мусіш...

– Мусіш... – рэхам адгукнулася жанчына.

– Яны не пабачаць майго ўвазьнясеньня... – не падымаючы вачэй, прашаптаў твор і горка ўздыхнуў. За ім заўздыхалі і астатнія надзіманыя. Яны ўздыхалі так прыгожа, што Майк забыў пра асьцярожнасьць і прыадчыніў трохі дзьверы – ніхто, зрэшты, не павярнуў гумовай галавы.

– Уваскрашэньне – справа тэхнікі, – пераконваў барадаты, не павышаючы голасу. – Яны ўсё адно не паверылі б, ды ім і няма патрэбы верыць. Хіба мы не прафэсіяналы...

– Хіба мы не прафэсіяналы?... – грудным голасам паўтарыла жанчына й зноў пагладзіла твор па шчацэ.

– Часу засталося мала. Чым хутчэй ты ачысьцішся ад свай гардыні, тым з большай радасьцю перажывеш увазьнясеньне, – працягваў барадаты. – Тым менш балюча табе будзе пры пераўтварэньні...

– Рахі кандода, – тут жа ўставіла пасьпешліва жанчына і ўсе трое паўтарылі хорам гэтыя мілагучныя словы. Майк намацаў коўдру вялікім пальцам нагі й пацягнуў на сябе – свойскі бяскрыўдны вецер, выкліканы гэтым спрытным рухам, прымусіў Мастака спалохана заварочацца і ўхапіцца пазногцямі за плячо сябра.

112.

Сам Сакратар стараўся не дакранацца да гэтага букету гвазьдзікоў – кветкі прайшлі за год праз такую колькасьць рук, былі настолькі зашмальцаваныя, што выклікалі агіду. Трэба нарэшце даць даручэньне Анюце змайстраваць новыя, думаў ён лянотна, назіраючы, як чарговы навучэнец пэтэвэ, намагаючыся, як вучылі, прадэманстраваць на сваім твары траурную пашану, крочыць да дошкі. Ну і дэбіл! Шчокі пунсовыя ад сарамлівасьці, рукі трасуцца, адна штаніна вылезла з бота, сьпіна крывая, на вуху тоўсты фурункул – няўжо яму дваццаць гадоў. Сакратар заахвочвальна ўсьміхнуўся ў залю й потым даслаў змрочны канфідэнцыяльны позірк Анюце: дарагуша, гэта безнадзейна. Абодва вэтэраны, яшчэ не аддыхаўшыся пасьля адоленага толькі што шляху, камечылі ў руках уручаны ім нумар семдзесятвасьмёркі: спэцвыпуск, прысьвечаны моладзі.

– Павел, – махнуў рукой Сакратар, і пэтэвэшнік уцягнуў галаву ў плечы. – Павел, ну колькі можна. Па-першае: гэта мэмарыяльная дошка, а ты да яе падыходзіш як да школьнай. Другагоднік... Ня бойся. Ты ідзеш аддаваць даніну павагі, а не даўгі пацанам. Па-другое. Букет. Як ты трымаеш букет? Як венік. Трымай яго ля сэрца, беражна, кончыкамі пальцаў, але моцна. Ты што, дзяўчынам ніколі не дарыў кветкі? Хаця вядома ж, не дарыў, хто на такога... Ля сэрца трымай, боўдзіла! Дзе ў цябе сэрца?

Пэтэвэшнік мітусьліва паляпаў сябе па кішэнях. Сакратар зморшчыўся й змахнуў Паўла зь пятачка пад экранам: “Наступны!”.

Наступнай была квітучая сьветлавалосая дзяўчынка, і ад вэтэранаў адразу ж запахла чымсьці замілавальным. Рабіла яна нібыта ўсё правільна, аднак занадта хутка – амаль бегма. “Ускладаньне кветак ня церпіць сьпешкі”, – цярпліва сказаў Сакратар, у соты раз падняўся й правёў майстар-клясу: адным рухам броваў пагрузіў сябе ў глыбокі, але горды і аптымістычны смутак, запаліў у вачох сьветлую гераічную памяць і элегантнай хадою, нібыта пазначаючы кожны свой крок стылізаванай пад вайсковы кант каймою, падыйшоў да дошкі – кавалка граніту з высечаным на ім пераможным, але няпэўным профілем, і як пад фотааб’ектывамі, павольна апусьціў гвазьдзікі на прызначанае месца – пастаяў роўна дзьве сэкунды, схіліўшы галаву, і, выпрастаўшыся, рашуча вярнуўся на месца.

– Вось так, – Сакратар выцер рукі беласьнежнай сурвэткай і зноў абаяльна ўсьміхнуўся: Анюта пачырванела ад задавальненьня. – Нічога цяжкага. Добра, зладзім перапынак. Толькі паліць ніхто ня пойдзе, а то зноў сапсуеце імідж арганізацыі... Сёньня ў нас у гасьцёх вэтэран вайны...

Ён не заглядваючы ў паперы назваў імя госьця й той, пакрэкваючы, хацеў падняцца, але сакратар адным поціскам усадзіў жвавага вэтэрана на месца:

– Сядзіце, сядзіце. Сёньня наш шаноўны госьць распавядзе нам адну з тых гісторыяў уласнага жыцьця, якія, уласна, і складаюць сусьветную гісторыю. Зрэшты, што доўга казаць – вам слова. І не забудзьце (Сакратар строга зірнуў на моладзь, якая смурна разглядвала пазногці) – пасьля выступу шаноўнага вэтэрана мы працягнем практыкаваньні... Павел, чуў? Паша! Боўдзіла. Слухай, пакуль людзі яшчэ жывыя, пару-тройку гадоў, і няма каму будзе распавесьці! Прабачце, Антон Антоныч.

113.

Вэтэран цяжка палез падымацца, але Сакратар звычна апусьціў яго на месца й сьціпла адсунуўся ўбок, бы запісваючы сябе ў радавыя слухачы. Госьць раскрыў гідлівыя вусны й, пасьля паўзы й нядоўгага ўступнага кашлю, загаварыў нечакана дабрадушным голасам. Ён распавёў пра сябе, потым прамовіў некалькі наезджаных дзякуй кіраўніцтву, няўхільна вытрымліваючы ранжыр, сербануў вадзічкі й пачаў гісторыю.

– Я не зусім пра вайну... – аблізаў вэтэран зубы. – Я сёньня лепш пра тое, як мы банды зь лясоў выкурвалі ў канцы саракавых... Шмат яшчэ недабіткаў засталося, па лясох яны хаваліся. Было гэта на Жабаўшчыне. Там край глухі, нават немцы там глыбока ў гушчар ня лазілі, усё больш у райцэнтры адседжваліся. Вось у гэтым гушчары бандзюгі нашы, тыпу бандэраўцаў, і акапаліся. Я там у тую вясну з ротай салдатаў быў, і ледзь жыцьця не пазбавіўся...

Здарылася так, што ехалі мы на звычайным такім сялянскім возе з Сучкоў у Рачкі. Да Рачкоў вярсты тры, але празь лес трэба ехаць: там палі такія, потым лес, частка знакамітага Чорнага лесу, потым зноў – палі, палі... Ехалі мы ўдвух: я і вясковец адзін, ён пры нашай роце быў, дапамагаў чым мог, я ў ягонай хаце жыў. Едзем мы, дарога гразкая, ледзь на паваротах, дзе паніжэй, прабіраемся. Кабылка ў гразі грузьне, не паверыце. І тут выходзяць – а мы якраз на сярэдзіне лясной дарогі – зь лесу трое выходзяць, падазронага такога выгляду. “Давязі, – кажуць, – да Рачкоў”. Мужык, які мяне вёз, Браніслаў, і кажа: “Не паложана. Хто вас ведае, а я начальніка вязу, трасца на вас, не відаць, ці што?”. Тыя на яго, гляджу, вызьверыліся, воз спыняюць, я спакойна так кабуру расшпільваю – мужычкі гэтыя памацюгаліся, але назад пасунуліся, у лес. Я яшчэ дакумэнты ў іх хацеў праверыць – не пасьпеў.

Увечары едзем мы з Рачкоў у Сучкі. Я адчуваю – будзе ў нас яшчэ сустрэча; пісталет напагатове трымаю, думаю: ну пачакайце, заўтра мы з маімі арламі папрацуем тут, пазьбіраем грыбы-ягады. Мы ўжо амаль зь лесу выехалі, і тут пачалося. Вазьніцу першай жа куляй, я – пад воз, а што потым было – ня памятаю: цемра. Толькі здань такая была: мужычок у форме ў генэральскай, толькі завялікай для яго памеры на два, так... Мужычок гэты мне пальцам гразіў...

Сакратар трывожна зірнуў на госьця, той пасядзеў хвілінку моўчкі й працягнуў аповед:

– Ачуняў я, не паверыце – у пакоі там гладкім, чыстым, бы шпіталь для найвышэйшых чыноў. Калі змог падняцца, зразумеў я: нівокнаў, ні дзьвераў... І што самае жахлівае...

Вэтэран адпіў вады й пакалупаў у носе.

– У куце ляжыць нехта. Нябожчык. А ў пальцах чамаданчык заціснуты.

Хутка я ўжо зусім час страціў: колькі цяпер, і які дзень, і дзень ці ноч: хто яго знае? Доўга баяўся падыйсьці да мерцьвяка гэтага, аднак потым наважыўся. А ў яго поўны чамадан акупацыйных марак. Што мне зь іх? Аднак трэба ж на ўсякі пажарны доказы пакінуць рэчавыя, каб мяне за самавольнае не таго... Тады жорстка было... Вайна быццам бы й скончылася, але не для нас...

Я з голаду падыхаю. І піць хочацца. Празь нейкі час ад голаду й смагі зноў адключыўся. У пакоі сьветла, як днём. Прачынаюся: холадна, зуб на зуб не трапляе, адчуваю: усё – паміраю. Ну, думаю, пара мерцьвяка есьці. Нос затыкаю, падпаўзаю да яго, азіраю: бляваць хочацца, а няма чым. І тут заўважаю – так, ведаеш, левым вокам – грошы з маёй кішэні тырчаць. Я іх паклаў у рот, пажаваць, страўнік падмануць. Палягчэла. Яшчэ пажаваў. Смачна, чорт яго бяры! Так я некалькі паперак зжор. Адчуваю – сілы вярнуліся. Пажыву яшчэ, думаю, пажыву.

Вэтэран радасна ўсьміхнуўся самому сабе, пацёр нос, а калі адняў руку, вусны ягоныя зноў былі набрынялыя тугою. Ён зірнуў у залю і ўздыхнуў:

– Пакапаўся я па кішэнях у таго мерцьвяка, і што, як вы мяркуеце, знайшоў? Паўлітровічак! Цалюсенькі! Выпіў, сагрэўся, наеўся дасыта й заснуў. Прачынаюся, а тут дзьверы адчыняюцца і жанчына заходзіць. Ну, жанчына, самі разумееце, гэта ў горадзе жанчына, а тут баба вясковая, калгасьніца. То, разумееце, на дзьверы ні намёку, ні шчылінкі не было, а тут – і дзьверы, і жанчына. Я на яе, так і так – маладая кроў зайграла, а яна ў крык і ўцякаць. Потым зноў – ні дзьвярэй,ні бабы. Я яшчэ маркамі закусіў і зноў спаць. А што ж мне рабіць: сілы трэба. Цэлы дзень я тую бабу клікаў. Цішыня. Так я і жыў у гэтым пекле – доўга, можа, зь месяц , у мяне там календара не было. Баба потым яшчэ некалькі разоў прыходзіла. Спачатку крычала ды ўцякала, а потым на які час заставацца пачала. Па вуглох пачысьціць, мерцьвяка гэтага, немца, шыпрам спырсьне. А неяк яна памыла, сыходзіць – а я яе за азадак: ідзі сюды, мілая. Ну, мы зь ёй таго сяго, яна й не супраціўлялася. Потым пачала штодня прыходзіць, паесьці прыносіла, бульбы там, сала, агуркоў маласольных, але я ўжо ўсё – бяз марак гэтых не магу. Як маракі да рыбы прывыкаюць, так я да гэтых паперак. Баба гэтая мяне адвучыць хацела – неяк, памятаю, нават тушонкі амэрыканскай аднекуль прыцягнула. Мяне вырвала адразу, як я гэтую бляшанку пабачыў.

Вэтэрана ажно перасмыкнула.

– Мне, вядома ж, сорамна было, я сябе ненавідзеў проста. Але трымаўся. Цярпець і выкарыстоўваць кожную магчымасьць, каб ворагу адпомсьціць – мы гэтаму тады хутка навучыліся. І правільна зрабіў. Прачынаюся неяк, а немец гэты, што ў куце з чамаданчыкам валяўся, перада мной стаіць. Ніякі ён ня немец апынуўся, а паліцай з Сучкоў, Грыша Мелех. Я хворым ды нямоглым прыкінуўся, валяюся цяпер сам у куце, а сволач гэтая кудысьці па справах бегае. І ўсё калі я сплю. Але дзе наша не прападала. Я з бабай дамовіўся й неяк мы зь ёй прыкінуліся, што сьпім: Грыша толькі зьнікнуць хацеў па сваіх бандзюжых справах, а мы яго – я за адну руку, яна за другую. І перанесьліся ў самае, можна сказаць, логава бандзюжае. Я ў аднаго аўтамат вырываю...

Апошнія словы вэтэран прамовіў ужо ў калідоры. Анюта падносіла да вуснаў вэтэрана шклянку, а ён усё намагаўся скончыць:

– А баба тая – мая баявая сяброўка, Адэля Мікіцічна Стараверава, і калі мы ў распалажэніе...

114.

Калі Анюта вярнулася ў залю, прыціхлая ад жаху моладзь моўчкі назірала, як Павел у дзясяты раз безпасьпяхова спрабуе правільна ўскласьці кветкі. Кадык Паўла торгаўся ўверх-уніз, ён цяжка дыхаў, і ўсё ж зноў і зноў вяртаўся на старт і, насупіўшыся, высалапіўшы язык і выціснуўшы на шчокі пашану, кідаўся да мэмарыяльнай дошкі. “Ужо лепш”, – сказаў нарэшце Сакратар і нават адклаў асадку – толькі што ён пісаў справаздачу ў цэнтральны камітэт, колькі раён вырашыў на нарадзе ячэйкі выставіць адзінак на сьвята. У Паўла й праўда пачало атрымлівацца. Вось ён, з каменным, як магільны помнік тварам, іншаплянэтнымі рыўкамі рухаецца праз пакрыты загадкавай, незямной, поўнай кратэраў і пясчаных бураў паверхні пліткі, запавольвае й без таго марудную хаду, са сьветлымі вачыма, удзячным лбом і аддана сьцятымі вуснамі асьцярожна кладзе кветачны трэнажор на граніт. Сакратар пляскае. “Ну, яшчэ раз, для замацаваньня. І тады дамо слова нашаму наступнаму госьцю”. Павал як лунацік вяртаецца назад, падымае кветкі як упалую паходню, рушыць наперад, галава ягоная схіляецца занадта рана і ён ляціць на брудную, ва ўзорах ад шматлікіх падэшваў кафлю.

– Доктара! – закрычала Анюта. Дрэнна разумеючы, што трэба рабіць, яна пачала распранаць Паўла, які не выпускаў з рук гвазьдзікі. Паказалася курыная ашчыпаная шыя, бледныя грудзі, ружовыя смочкі ў рудым пуху. Анюта, якую за пропускі заняткаў па мэдыцыне цалкам маглі адлічыць з унівэрсытэту, сутаргава сарвала з Паўла кашулю й на гэтым вырашыла спыніцца.

– Доктара!

Сакратар хмыкаў і хадзіў узад-уперад. Урэшце ён штурхануў Анюту ў сьпіну й сказаў не дапускаючым пярэчаньняў голасам:

– Аня, зрабіце што-небудзь.

Анюта залямантавала:

– Тут ёсьць хто-небудзь з мэдвучэльні?

Растаўхаўшы разгубленую раённую моладзь, на яе крык зьявіўся нікому не знаёмы малады, зусім невысокага росту чалавек з дзявочымі кудзеркамі й пухлымі шчакамі, залітымі нездаровай чырваньню – такое адчуваньне, быццам у яго была высокая тэмпэратура. Ён схіліўся над Паўлам, як над гранітнай дошкай, і перад тым, як прыняцца за справу, абярнуўся й з тугою, нібы просячы прабачэньня, паглядзеў на супрацьлеглую сьцяну – белую, белую, белую.

115.

Мы зьязджаем адсюль. Мы кладзем на падлогу поліэтыленавыя пакеты, бо мазаіка гэтага паркету нам ужо не належыць, мы адно й можам, што рабіць кароткія пералёты зь месца на месца, як свойскія птушкі; калі нам і даводзіцца наступіць на якую-небудзь дошачку, мы адразу ж адторгваем нагу й з палёгкай ступаем на хрусткі ды хісткі мосьцік, пад якім каламутна прасьвечваюць нашы колішнія сьляды.

Мы зьязджаем адсюль. Паравозік чамаданнай маланкі аніяк не даедзе з пункту А ў пункт Б, і пакуль ты каленам прыгінаеш дэрмантынавы ляндшафт, я ўсё ж прымушаю яго прыбыць на станцыю прызначэньня. Шкло апранаецца ў газэты, бы рыхтуецца да трансарктычнага падарожжа; сьвятло гарыць ва ўсіх пакоях.

Мы зьязджаем. Картонныя рукі старых каробак закутыя ў кайданкі, усё навокал завязанае на адмысловы вузел – вязьмо тых, хто зьязджае. Шрубкі й цьвічкі дзынькаюць пад нагамі, і ў апусьцелых памяшканьнях ня чуецца болей спакою. Вызваляецца плошча, і мы зьдзіўляемся – як шмат тут квадратных мэтраў, якія не пасьпела асвоіць нашая любоў. Раптам знаходзіцца калісьці зьніклы бязь вестак шалік – мы нават ня памятаем ужо, хто яго насіў, ты або я.

Адсюль. Ад палавіцаў, на якіх можна граць “Разьвітаньне з радзімай”, ад паголеных аконных броваў, ад шызых простакутнікаў пылу на паркетным узоры, ад павуціньня, якое апынаецца такім трывалым і рвецца толькі на сярэдзіне калідору. Ад ліхтарнага сьвятла, якое яшчэ ўчора разьбівалася аб драўляныя дамбы шафаў, а цяпер нарэшце здолела выкласьці свой нескладаны малюнак на забароненую роўнядзь.

Усё меней укрыцьцяў для ворана, усё меней крэслаў для стомленых, усё меней падключаных да сеткі рэчаў. Адчыняюцца ўсе тайнікі, і адтуль выходзяць падсьлепаватыя маленькія стварэньні ды машуць нам доўгімі хударлявымі рукамі. Прастора няўхільна рэпрадукуе сама сябе, і вось ужо непражаванае жыльцамі рэха ліхадзейным колам куляецца-коціцца па дывановых калюгах. Аднак мы маем яшчэ трохі часу. І ў апошні раз падымаем слухаўку.

116.

– Не глядзі, не глядзі, – амаль крычу я й засланяю экран; суворы навуковы голас удараецца мне ў копчык і разьбіваецца на сотні словаў, іхная плынь абцякае мяне й намагаецца зноў злучыцца ў адзінае цэлае на ўзроўні жывата. Яна са сьмехам спрабуе зазірнуць за мяне, круціцца ўлева, управа, узіраецца празь мяне, на яе вуснах блішчыць вясёлая сьліна. Я адводжу рукі назад і абхопліваю імі экран, яна тыцкае ў мяне пультам, быццам хоча мяне выключыць. Там, на экране, залатыя шлемы, бліскучыя рогі, адтуль сыплюцца жудасным порахам дзіўныя словы: тымультыністарта, Іштар, нінэвія. Я дацягваюся да патрэбнай кнопкі й націскаю яе. Усьмешка перада мной згасае.

У яе пачарнелі зубы. Я й ня ведаў, што яна даўно ня ходзіць да стаматоляга, яна заўжды размаўляла так мала, так бедна, так непераборліва, расьціскала вусны толькі на мілімэтр, каб даць вылецець надакучліваму, вымушанаму слову. Яна была абазнаная ва ўсходніх травах, таямнічых зёлках, зь яе роту пахла духмянасьцямі. Напэўна, яна жавала іх употай, як дзеці жуюць дравесную смалу.

Яна працягвае мне тэлефонную слухаўку. Як шкада, што мне толькі адзін раз удалося зграць сапраўднага ворана.

– Мяне завуць Жучок, Пётр Мікалаевіч Жучок... Вы, відаць, чулі...

Я прамаўляю нешта.

– Рэч у тым, што... Пра гэта пісалі нядаўна ў семдзесятвасьмёрцы... У мяне юбілей... Якраз перад сьвятам.

– Віншую, – я халодны, як рукі І.

– Я хацеў бы зьняць у вас залю на вечар... Мне казалі...

– Вы памыліліся.

– Прабачце?

– Памыліліся. Нумарам. Мовай. А можа, жыцьцём. Не ўключай, там няма чаго глядзець, – сказаў я й пацалаваў яе ў вузкія вусны. – Апранайся, нам трэба ісьці.

Як двое супрацоўнікаў таемнай арганізацыі, з аднолькавымі шалікамі на нэрвовых шыях, мы ідзем па палым аксамітым лісьці, падобным да разарванага ў шматкі каляровага сьвяточнага нумару газэты нумар пяць. Яна трымае мяне пад локаць – калі яна робіць гэта, яе лоб перасякае пакутлівы ўспамін. Цікава, ці можна будзе абысьціся без ампутацыі? Мы заходзім у краму і як турысты марудна адольваем кілямэтры яе раскошы.

Бананавыя сем’і, што счапілі жоўтыя рукі ў прадчуваньні немінучага; непрыстойнасьць ківі; амаль каўбасныя палкі галяндзкіх, вечна сьвежых агуркоў, не падлеглых нават страваваньню. Золата й бронза яблыкаў; матылі цыбулі ў сачках авосек. Бруд бульбы й морквы. Мы ідзем далей, гнусавячы й фатаграфуючы. Рахат хлебу, лукум кандытарскага адзьдзелу. Булачкі “Бэрлінэр”, ільсьністыя, ліпучыя. Мультфільмавы рай малочных прадуктаў. Публічны дом вэнджаніны, мясны бардэль.

Мілы дзядуля заляцаецца да адной з тых бальзакаўскіх жанчын, якія купляюць тут толькі натуральнае. “Мужу вазьміце гарачага вэнджаньня”, – шэпча ён на сарамлівае чырвонае вуха. “Толькі гарачага”. “Скажы: яму б лепш сасісак узяць спачатку”, – рагоча пажылая, але жвавая прадавачка, уся нібыта зьлепленая з выстаўленага за шклом мяса. Чарга пасьмейваецца, хаця й коўзаецца на пляскатым жарце. Жанчына чырванее, але згодна ўсьміхаецца. “Толькі гарачага”, – гучна шэпча дзед – ахайна апрануты, выгалены да сінявы, у старамодным элеганцкім капялюшы. Ён ідзе за ахвярай уздоўж рыбных кансэрваў. Пакецікі харчовай хіміі, горка гаркавай гарбаты, тысяча разоў паўтораны маладзён на бляшанках кавы. Саркафаг Амундсэна, марозіва. Гронкі чыпсаў на плястмасавым вецьці. Мы йдзем, нічога не купляючы. “Толькі гарачага”. Здоб вінных бутэлек, шы здуб каньякоў. Жанчына крычыць.

Дзядуля дагнаў яе ля хлебнага адзьдзелу, і цяпер трымаў доўгі нож ля шыі жанчыны, вольнай загартаванай рукой сьціскаючы яе пад грудзьмі. Пакупнікі за папяровым гальлём. Сьнежныя каралевы гарэлкі. Добразычлівыя пакеты соку. Цэгла печыва. “Прадайце мне!” – нож у руках дзядулі скача, нібы хоча вырвацца. “Прадайце мне!” Каравэлы карамэлі. Рыбныя бургеры. Запацелая вэнджаніна. Біфіды. Жывыя ёгурты. Паштэты. Крык стаіць такі, што на нас глядзяць нават з вуліцы. Надрываецца прывязаны кімсьці каля ўваходу сабака. Нож падае. Да дзядулі падбягае ахоўнік, за ім яшчэ адзін, яны валяць вар’ята на падлогу й потым мы бачым хіба мільгаценьне заднікаў модных ботаў, што ўзьлятаюць да вітрынаў і апускаюцца ў нешта мягкае, слотнае. Пачынае стракацець касавы апарат. Мы выходзім.

117.

– Лепш у кнігарню.

Ды вось яны кнігі. На латку ля крамы. Мы падыходзім.

– Не азірайся. Кармушкін.

Але ён ужо рукаўся з пустэчай, трос кадыком. Кудысьці падзеліся доўгія, заўсёды залізаныя валасы, як у рокераў пяцідзесятых, не заўважылі мы й было студэнцкага лоску. Я ўздыхнуў і запаліў цыгарэту. Кармушкін спалохана, нібы насякомае на стале, стаў прыбіваць долу дым. Потым нясьмела пасьміхнуўся, выцер вусны рукавом.

– Як жа ён енчыў. І вочы закрываў, быццам яго асьляпілі. Візантыйцы так рабілі. Гуманны быў народ. Не забівалі пратэрмінаваных прэтэндэнтаў на кесарства. Проста асьляплялі. І ідзі ты на ўсе чатыры бакі.

Мы глядзелі на яго з прыкрасьцю. Кармушкін пачасаў калючае падбародзьдзе – відавочна, гэты занятак быў адзінай ягонай фізычнай радасьцю:

– Вас жа не было, так? Гэта на пастаноўцы гэтага авангарднага тэатру. Як толькі яны там тогі апранулі й на хадулі ўсталі, Даражок як зараве. Ледзь шкло ня вылецела. Праўда. Цяпер ён...

– Мы пойдзем, – я ўзяў яе за руку. Кармушкін не марудзячы схапіў маю і ўмольна прамармытаў:

– А я знайшоў, знайшоў. Вось ён, адказ.

Кармушкін выдастаў з сумкі стос зялёных кніжак, якія развальваліся ў яго ў руках. Некалькі старонак вырваліся й паляцелі ў бок прывязанага да парэнчаў сабакі, які вітаў паперу радасным брэхам. Да крамы пад’ехалі міліцэйскія жыгулі, па-маладзецку рыпнуўшы ля самага ганку. Яна дурнавата пасьміхнулася ва ўвесь рот. Трэба забараніць ёй гэта.

– Вось яно, – ён таропка перагарнуў старонкі, потым ў адваротным напрамку, потым зноў дайшоў да сярэдзіны з прагалам клею. – Вось. Мяне як токам стукнула.

Мы цярпліва чакалі. Кармушкін аніяк ня мог знайсьці патрэбную старонку; паплёваўчы на замерзлыя пальцы, на пазногцях якіх яшчэ ўгадвалася былая дагледжанасьць, ён катаваў танную кніжку, як сапсаваны гармонік. Мы глыбей захуталіся ў шалікавую цеплыню.

– Вось, – Кармушкін узяўся за кніжку абедзьвюма рукамі й выставіў перад сабой. Яшчэ некалькі старонак далучыліся да апалага лісьця, якім быў закіданы цяпер яшчэ пару хвілінаў таму чыста падмецены тратуар.

– І. Р. Ляпёхін, Практычны курс нямецкай мовы, – прачытаў я й шматзначна кашлянуў.

– Вокладка ня мае значэньня, – Кармушкін усьміхнуўся, – Гэта не мае словы, а заслужанага кампазытара краіны Івана Хруля. Ён казаў гэта, калі жонка яго папракала, што піша на туалетнай паперы. Вось.

Вочы яго загарэліся, ён прысунуўся да нас ушчыльную й прачытаў:

– Калі мы падыйшлі да касы, то, на жаль, усе квіткі на спэктакль былі ўжо прададзеныя.

Кармушкін запытальна зірнуў на нас і працягваў:

– Артыст некалькі разоў выходзіў на сцэну, і кожны раз гледачы віталі яго гучнымі аплядысмэнтамі.

Мы маўчалі. Кармушкін расчаравана высмаркаўся, а потым рашуча пагартаў кнігу й выдаў:

– Мая дачка хоча стаць артысткай. Яна не прапускае ніводнае пастаноўкі й гатовая гадзінамі стаяць у чарзе, каб набыць квіток.

Кармушкін прамовіў гэта сумна-урачыста, нібы яму далі слова на хаўтурах.

– Мы сядзелі ў трэцім ярусе, але ў бінокль усё відаць досыць добра.

– Мы пойдзем, – я штурхнуў яе плячом, і яна ледзь ня ўпала. Кармушкін папераджальна замахаў указальным пальцам між нашых твараў.

– Як толькі мы занялі месцы ў глядзельнай залі, прагучаў першы званок!

Мы ішлі, не абарочваючыся. Кармушкін, не адрываючы вачэй ад кнігі, пакрочыў за намі, але каля сьветлафору спыніўся. Нам яшчэ доўга, бадай што да самага прыпынку быў чуваць ягоны сіплы голас:

– Вы спазьніліся! П’еса ўжо пачалася! Цяпер вы ня зможаце заняць месцы ў партэры! Вашыя месцы ў сярэдзіне і вы будзеце замінаць гледачам. Падыміцеся наверх і запытайцеся ў білетэркі, ці няма вольных месцаў на бальконе!

118.

Надзіманы чалавек узьняўся ў паветра неахвотна, але потым вецер нарэшце падхапіў яго й вынес на нябесныя скрыжаваньні. У розных канцах гораду па сыгнале зайгралі аркестры, і нават там, дзе Надзіманага не было відаць, жыхары сталіцы ўздымалі галовы ўгору й намагаліся разабраць сярод пены аблокаў абрысы цудоўнага гумовага цела. Плошча пад надзіманым выбухнула адзіным крыкам, некалькі хвілінаў людзі яшчэ бачылі агромністую нагу, якая прыветна гайдалася ў вышыні. Потым Надзіманы паволі паплыў у бок ракі.

Мы якраз стаялі там, ля каменнага парапэту, моўчкі слухаючы, як птахі вучацца мове выраю. Надзіманы паказаўся з-за вежы на будынку міністэрства абароны, ён ляцеў, шырока расставіўшы рукі й запракінуўшы галаву. Міма пругка прабеглі дзяўчаты ў нацыянальных строях, адорваючы ўсіх сустрэчных шарыкамі. “Як маешся, Назар?” – крыкнулі мне з тэрасы адкрытай кавярні. Я абярнуўся. Нехта з колішніх калегаў запрашальна махаў рукой. Надзіманы агінаў парк. Старая ў бейсболцы прапанавала нам набыць біноклі.

– Давай застанемся тут на ПМЖ, а? – пульхная маладая жанчына парывіста павярнулася да свайго мужа, які натхнёна даядаў дранік, трымаючы на далоні плясмасавую талерачку. – А, Рамаданаў? Давай! Купім дом у прыгарадзе...

Дзень, як на замову, стаяў сонечны, халодны й звонкі. Надзіманы палунаў яшчэ трохі над могілкамі, а потым набраў хуткасьць і за некалькі імгненьняў дабраўся да сабору сьвятога Анатоля. Там і здарылася тое, чаго не прадугледзелі арганізатары. Носам гумовы чалавек наляцеў на крыж, востры локаць якога увайшоў ажно да задняй сьценкі чэрапа. Вецер трохі пагайдаў надзіманага, як маятнік; гэта толькі пагоршыла справу, злучэньне балёнаў было канчаткова парушанае, і яны сталі распадацца на складовыя часткі. Неўзабаве надзіманы вызваліўся ад крыжа, безгаловае ягонае цела паляцела ўгору й потым, паступова апускаючыся, рушыла ў паветры да будынку тэлецэнтру. Галава, зь якой усё выляталі й выляталі шары рознай формы, то замацаваныя паміж сабой, то паасобку, паімчалася, падхопленая ветрам, да больш аддаленых раёнаў сталіцы. Над маслазаводам яна згубіла вуха, якое, плянуючы, прызямлілася на дах гаражу; пукатае падбародзьдзе ўпала на прыватны сэктар. Тое, што можна было б назваць мозгам, яркім сэрпантынам расьцьвіло над міні-рынкам каля філярмоніі.

Фініш гарадзкіх урачыстасьцяў уяўляўся ўсім далёкім, амаль нерэальным – сьвята было разьлічанае на тры дні. Сёньня працавала ўсё: цырульні, крамы, клюбы, бібліятэкі, таксісты весела высоўваліся з вокнаў старых іншамарак і прапаноўвалі падвезьці куды душа пажадае. І цяпер незьлічоны натоўп людзей, у якіх дух захоплівала ад выбару забаваў, бадзяўся ў разгубленасьці па абодвух берагох фіялетава-сіняй ракі. Кожны баяўся прагадаць і не патрапіць туды, дзе яшчэ сытней, яшчэ весялей. На экране якраз скончыліся цітры. Валтузьня за нашымі сьпінамі нарэшце сьціхла. “Глядзі”, – абняў я Віку за плечы й кіўнуў на дзьверы. “Вока”.

2004-2005